Seminelí
Lēsoni Ako ʻi ʻApí: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129–131; 132:1–33 (ʻIuniti 28)


Lēsoni Ako ʻi ʻApí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129–131; 132:1–33 (ʻIuniti 28)

Nāunau ʻOku Teuteu maʻá e Faiako Ako ʻi ʻApí

Fakanounou ʻo e Lēsoni Ako ʻi ʻApi Fakaʻahó

ʻOku ʻikai fakataumuʻa ʻa e fakamatala fakanounou ko ʻeni ʻo e ngaahi tokāteliné mo e tefitoʻi moʻoni ne ako ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129–131; 132:1–33 ke akoʻi ko ha konga hoʻo lēsoní. ʻOku nofotaha e lēsoni ʻokú ke akoʻí ʻi he niʻihi pē ʻo e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Muimui ki he ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoʻo fakakaukauʻi ʻa e fie maʻu hoʻo kau akó.

ʻAho 1 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129; 130:1–11, 22–23)

ʻI hono ako ʻe he kau akó ha niʻihi ʻo e ngaahi akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ne nau ako ai he ʻikai teitei kākaaʻi kitautolu ʻe ha kau talafekau moʻoni kuo fekauʻi mai mei he Tamai Hēvaní. Naʻa nau ʻilo foki e ngaahi tokāteline ʻoku fekauʻaki mo e kau mēmipa ʻo e ʻUluʻi ʻOtuá. Naʻe ako ʻe he kau akó ʻoku tatau pē e ngaahi vā fetuʻutaki te tau lava ʻo maʻu ʻi he langí pea mo kinautolu ʻoku tau fiefia ai ʻi he māmaní, ka ʻe kau ai ʻa e nāunau taʻengatá.

ʻAho 2 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:12–21)

Naʻe ako ʻe he kau akó ʻi he lēsoni ko ʻení e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Ko e ʻOtuá pē ʻokú Ne ʻiloʻi ʻa e taimi pau ʻo e Hāʻele Anga Ua Maí. Ko e poto mo e ʻilo ʻoku tau maʻu ʻi he moʻui ko ʻení te tau toe tuʻu hake pē mo ia ʻi he toetuʻú. Kapau ʻoku tau fie maʻu ha tāpuaki mei he ʻOtuá, kuo pau leva ke tau talangofua ki he fono ʻa ia ʻoku makatuʻunga aí.

ʻAho 3 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131)

Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131, kuo pau ke tau hū ki he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí, kae lava ke maʻu ʻa e tuʻunga māʻolunga taha ʻo e puleʻanga fakasilesitialé. Naʻe ako foki ʻe he kau akó e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea “lea pau ange ʻo e kikité” pea ako fekauʻaki mo e natula ʻo hotau ngaahi laumālié.

ʻAho 4 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:1–33)

Naʻe ako eʻ he kau akó ʻi he lēsoni ko ʻení ko e taimi ʻoku fai ai ha fuakava ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea silaʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá, ʻe tolonga ia ʻo taʻengata. Naʻa nau ako foki, kapau ʻoku nofo maʻu ha tangata mo ha fefine ʻi he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí, pea te na maʻu leva ha tupulaki taʻengata ʻo hona hakó.

Talateú

Naʻe ako ʻe he kau akó ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:1–33 ʻi he lēsoni ʻo e ʻaho hono faá. ʻE lava ke tokoniʻi kinautolu ʻe he lēsoni ʻo e ʻaho ní ke mahino lelei ange kiate kinautolu e kotoa ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132 pea mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí. ʻE fakatupulaki foki ʻe he kau akó ʻenau mahino fekauʻaki mo e ʻuhinga naʻe fakahoko ai ʻa e mali tokolahí ʻi he kuohilí.

Fakatokangaʻi ange: Naʻe ako ʻe he kau akó ha veesi fakataukei folofola ʻe ua ʻi he ʻiuniti ko ʻení: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:22–23 mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 131:1–4. ʻI he kamataʻanga ʻo e lēsoni ko ʻení, ʻe lava ke ke fakaafeʻi ha vaeua ʻo e kalasí ke nau fakamatalaʻi ʻa e meʻa kuo nau ako mei he ʻuluaki veesi folofolá pea fakamatalaʻi ʻe he vaeua ʻe tahá ʻa e meʻa kuo nau ako mei he veesi hono uá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:3–6, 34–48

ʻOku tuku mai ʻe he ʻEikí e ngaahi tūkunga ʻo e fuakava foʻou mo taʻengatá mo fakahā mai e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí

Kimuʻa e kalasí, hiki ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé:

Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate koe ʻa e mali taʻengatá?

Ko e hā te ke fai, ʻo kamata he ʻahó ni, ke teuteu ai ke hū he temipalé pea mali ki taimi mo e kotoa ʻo ʻitānití?

Ko e hā e ngaahi tāpuaki ʻe lava ke maʻu ʻi he moʻuí ni ʻe kinautolu ʻoku talangofua ki he fono ʻa e ʻOtuá ke sila ʻi he temipalé?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132 he ʻaho ní.

Fakamatalaʻi ange lolotonga e ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmita ki hono liliu fakalaumālie ʻo e Fuakava Motuʻá ʻi he 1831, naʻá ne lau ai kau ki hono fakahoko ʻo e mali tokolahí ʻe ha niʻihi ʻo e kau palōfita kimuʻá. ʻI he founga ko ʻení, ʻoku mali ha tangata ʻe taha ki ha uaifi tokolahi ʻoku nau kei moʻui. Naʻe ako ʻe he Palōfitá ʻa e folofolá, fakalaulauloto ki he meʻa naʻá ne akó, pea faifai pea lotua ʻene ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e mali tokolahí ki he Tamai Hēvaní.

Hiki ʻa e Sēnesi 16:1–3 ʻi he palakipoé. Fakamatalaʻi ange ʻoku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení e ngaahi ngāue ʻa Sēlai mo ʻĒpalame, ʻa ia naʻe ʻiloa kimui ko Sela mo ʻĒpalahamé. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e ngaahi veesi ko ʻení. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai pea fakakaukau ki ha ngaahi fehuʻi ʻoku nau maʻu ʻo kau ki he meʻa ko ʻení ʻi he moʻui ʻa ʻĒpalame mo Sēlaí.

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:1, ʻo kumi e meʻa naʻe kole ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi heʻene ako ʻa e ngaahi potufolofola ʻi he Fuakava Motuʻá ʻo kau ki hono fakahoko ʻo e mali tokolahí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú. (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ko e foʻi lea sinifú ko ha foʻi lea ia ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e kakai fefine ʻi he Fuakava Motuʻá ʻi he taimi mo e anga fakafonua naʻa nau moʻui aí, naʻa nau mali fakalao ki ha tangata kae ʻi ha tuʻunga fakasōsiale māʻulalo ange ʻi ha uaifi. Naʻe ʻikai kau e ngaahi sinifú ʻi hono fakahoko ʻo e mali tokolahí ʻi hotau kuongá.)

Hiki ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko e hā ʻe fekau ai ʻe he Eikí ha kau tangata mo e kau fafine angatonu ke talangofua ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí ʻi he ngaahi kuonga pau?

Fakamatalaʻi ange ʻe lava ke maʻu ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132, ʻa e ngaahi tali ki he fehuʻi ʻi he palakipoé pea mo ha ngaahi fehuʻi kehe ʻoku nau maʻu fekauʻaki mo e mali tokolahí. Fakaafeʻi kinautolu ke nau hiki e ngaahi moʻoni ne nau ʻilo lolotonga ʻenau ako he ʻaho ní.

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:34–36. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ʻuhinga naʻe kamata fakahoko ai ʻe ʻĒpalahame mo Sela e mali tokolahí.

  • Fakatatau ki he veesi 34, ko e hā naʻe ʻoange ai ʻe Sela ha uaifi ʻe taha kia ʻĒpalahamé? Ko e hā ʻoku akoʻi mai kiate kitautolu ʻe he meʻá ni fekauʻaki mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí? (ʻI he tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku fakangofua ʻa e mali tokolahí ʻe he ʻEikí ʻi heʻene toki fekau pē. Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, ʻe lava ke ke kole ange ke nau lau ʻa e Sēkope 2:27, 30. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke tohi ʻe he kau akó fakamoʻoni ko ʻení ʻi heʻenau folofolá ofi ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:34.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:37–38. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi ha ngaahi taimi naʻe fekau ai ʻe he ʻEikí ke fakahoko e mali tokolahí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:39, 41–43 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻEikí ko e taimi ʻoku fakahoko ai ʻe he kakaí ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí ʻo fakatatau ki Heʻene fekaú, ʻoku ʻikai ke nau halaia ʻi he angahala ʻo e tonó. Ka ʻo kapau ʻe fakahoko ʻe ha taha e mali tokolahí ʻi ha faʻahinga tūkunga pē ʻoku ʻikai fekauʻi ʻe he ʻEikí, ʻoku nau halaia ʻi he tonó. (Fakatokangaʻi ange ʻoku ʻuhinga e foʻi lea fakaʻauha ʻi he veesi 41 ʻe fakamavaheʻi ʻa kinautolu ʻoku maumauʻi ʻenau ngaahi fuakava toputapú mei he ʻOtuá mo ʻEne kakai ʻo e fuakavá [fakafehoanaki ki he Ngāue 3:22–23; 1 Nīfai 22:20].)

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:40 pea kumi e meʻa naʻe folofola ʻe he ʻEikí te Ne fakahokó. Kole ki he kau akó ke nau lipooti e meʻa ne nau maʻú.

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e “ngaahi meʻa kotoa pē” ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ʻa ia kuo fakahā mai ʻi he ngaahi kuonga kimuʻá. Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko e fekau ko ia ke moʻui ʻaki e fono ʻo e mali tokolahí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ko e konga ia ʻo hono fakafoki mai ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē. [Vakai foki, Ngāue 3:20–21.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:45, 48

  • Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e mali tokolahí? (ʻI he tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻE lava pē ke fakamafaiʻi ʻa e mali tokolahí ʻo fakafou ʻi he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kuo foaki ki he Palesiteni ʻo e Siasí.

Fakamatalaʻi ange ʻi he konga kimuʻa ʻo e kuongá ni, ko ha konga ʻo hono fakafoki mai ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē, naʻe fekau ʻe he ʻEikí ha niʻihi ʻo e kau fuofua Kāingalotú ke fakahoko e mali tokolahí ʻo fou ʻi he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ne maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e Kau Palesiteni ʻo e Siasí ne hoko mai kimuí—Pilikihami ʻIongi, Sione Teila, mo Uilifooti Utalafi. ʻI he 1890, naʻe maʻu ʻe Palesiteni Utalafi, ʻi hono ngāue ʻaki e ngaahi kī tatau ko ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa e fakahā ko ia ʻoku totonu ke fakangata hono fakahoko ʻo e mali tokolahí (vakai, Fanongonongo Fakamafaiʻi 1).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:49–66

ʻOku faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa mo ʻEma Sāmita ʻo kau ki he mali tokolahí

Fakamatalaʻi ange naʻe momou e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke kamata hono fakahoko ʻo e mali tokolahí. Naʻá ne pehē naʻe ʻikai ke ne kamata ia kae ʻoua kuó ne maʻu ha fakatokanga ʻe fakaʻauha ia kapau he ʻikai ke ne talangofua (vakai, “Plural Marriage,” Historical Record, May 1887, 222). Koeʻuhí ko e ʻikai ke ʻi ai ha fakamatala fakahisitōlia fakapepá, ʻoku siʻi ai ʻetau ʻilo fekauʻaki mo ʻene feinga ʻi he kuonga muʻá ke muimui ki he fekaú. Neongo ia, ʻi he 1841 naʻe talangofua e Palōfitá ki he fekaú, pea naʻá ne mali mo ha ngaahi uaifi kehe ʻi he taʻu ʻe tolu hono hokó ʻo fakatatau ki he fekau ʻa e ʻEikí. Ko e talangofua ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he fekau ʻa e ʻEikí ke fakahoko ʻa e mali tokolahí ko ha ʻahiʻahiʻi ia e tuí kiate ia pea mo hono uaifi ko ʻEmá, ʻa ia naʻá ne ʻofa lahi aí.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Tokateline mo e Ngaahi Fuakava 132: 49–56 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa mo ʻEma Sāmita mo talaʻofa ange kiate kinaua ha ngaahi tāpuaki kapau te na talangofua ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí. Fakamatalaʻi ange naʻe kamata akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmita ʻi he 1841, ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí ki ha kau tangata mo ha kau fafine faivelenga kehe. Neongo naʻe tomuʻa momou mo puputuʻu ʻa e kāingalotu faivelenga ko ʻení fekauʻaki mo e fekaú, ka naʻa nau maʻu ha ngaahi fakamoʻoni fakafoʻituitui ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní pea tali ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí.

Lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:63, ʻo kamata ʻaki e kupuʻi lea “he kuo foaki ʻa kinautolu kiate ia.” Kimuʻa peá ke laú, fakamatalaʻi ange ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he veesi ko ʻení ke mahino ha ʻuhinga ʻe taha naʻe fekau ai ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita mo e niʻihi kehé ke fakahoko e mali tokolahí. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e taumuʻa pau ko iá. (Hili hoʻo laú, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Kuo fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻi ha kuonga ʻa e mali tokolahí ke ʻoange ha ngaahi faingamālie lahi ange maʻa Hono kakaí ke ʻohake ai ha fānau Maʻana. (Mahalo te ke toe fie vakaiʻi e Sēkope 2:30.)

  • Ko e hā hono ʻuhinga ke fakatokolahi mo fakakakai ʻa e māmaní”? (Ke maʻu ha fānau.)

  • ʻOku fakaʻatā fēfē ʻe he maʻu fānaú ʻa e mātuʻá ke hoko ko ha konga ʻo e ngāue hokohoko ʻa e Tamai Hēvaní?

Vakai ki he fehuʻi naʻá ke tohi ʻi he palakipoé ʻi he ofi ki he kamataʻanga ʻo e lēsoní: Ko e hā ka fekau ai ʻe he Eikí ʻi he ngaahi kuonga pau ha kau tangata mo ha kau fefine angatonu ke talangofua ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí? Mahalo te ke fie fakaafeʻi e kau akó ke fakamatalaʻi fakanounou ki he kalasí e meʻa kuo nau ako mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132 mo e Sēkope 2:27, 30 ʻoku tokoni ke nau tali e fehuʻi ko ʻení.

Fakaʻosi ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoní ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea naʻá ne maʻu mo talangofua ki he fakahā mei he ʻOtuá (vakai, T&F 132:37).

ʻIuniti Hokó (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 133–135)

Kole ki he kau akó pe ko e hā te nau fai kapau ʻe fie maʻu ke nau fili ʻi he maté pe ko e hola meiate kinautolu ʻoku feinga ke tamateʻi kinautolú. Fēfē kapau ko e fili ke maté, te ne fakamoʻui ai ha ngaahi moʻui ʻa ha fāmili, ngaahi kaungāmeʻa, mo ha kakai ʻe laungeau kehe? Te ke fai nai ia? Naʻe fili loto fiemālie e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke ne mate, ʻo ne pehē, “ʻOku ou ʻalu ʻo hangē ko e lami ke tāmateʻí; ka ʻoku nonga hoku lotó ʻo hangē ko e pongipongi maluú” (T&F 135:4). ʻE lau e kau akó ʻi he ʻiuniti hokó fekauʻaki mo e mate fakamāʻata ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.