Seminelí
Lēsoni 147: Mavahe mei Nāvuú


Lēsoni 147

Mavahe mei Nāvuú

Talateú

Hili hono fakapoongi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, naʻe tataki mo hokohoko atu e ngāue ʻa e ʻEikí, ʻe he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻi he fakahinohino ʻa honau palesiteni fakakōlomú, ʻa Pilikihami ʻIongi. Naʻa nau poupouʻi e Kāingalotú ke fakakakato ʻa e Temipale ʻi Nāvuú. Koeʻuhí ko e hokohoko atu ʻa e fakatangá, naʻa nau toe faleʻi foki e Kāingalotú ke teuteu ke hiki ki he hihifó.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

ʻOku ngāue faivelenga ʻa e Kāingalotú ke maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé

Kole ki he kau akó ke fakakaukau ki ha taimi naʻa nau fai ai ha meʻa faingataʻa koeʻuhí he naʻa nau ʻiloʻi ʻe feʻunga pē ʻa e olá mo e ngāué. Fakakaukau ke vahevahe ha aʻusia fakatāutaha mo e kalasí. Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá.

Fakamatalaʻi ange ne hili e pekia ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, naʻe ʻi ai e ngāue faingataʻa ke fakahoko ʻe he Kāingalotú ke fakaʻosi hono langa e Temipale Nāvuú.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā nai ʻe faingataʻa ai ki he Kāingalotú ke fakahoko ʻa e fekau ko ʻeni naʻe fai mai ʻia Siosefa Sāmitá?

Fakaʻaliʻali ha fakatātā fakaonopōni ʻo e Temipale Nāvū ʻIlinoisí (vakai, Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 118; vakai foki, LDS.org). Fakamatalaʻi ange naʻe feilaulau lahi ʻa e Kāingalotú ke langa e Temipale Nāvuú. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e palakalafi ko ʻení. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he ngaahi feilaulau naʻe fai ʻe he Kāingalotú ke langa e fuofua temipale ʻi Nāvuú.

ʻĪmisi
Nauvoo Illinois Temple

ʻI he konifelenisi lahi ʻo ʻOkatopa 1844, naʻe kole ai ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi ki he Kāingalotú ke ʻomi ʻenau vahehongofulú mo e ngaahi foakí ke langa ʻa e temipalé. ʻI he tali ki aí, naʻe foaki ai ʻe he Fineʻofa takitaha ha sēniti ʻe taha ʻi he uike ki he ngaahi nāunau langá. Naʻe vahehongofuluʻi ʻe ha kau tangata tokolahi honau taimí ʻaki e ngāue ʻi he temipalé ʻi he ʻaho ʻe taha mei he ʻaho ʻe hongofulu kotoa pē. Naʻe foaki ʻe ha niʻihi kehe ʻo lahi ange ʻi he vahe hongofulu ʻe taha ʻo e meʻa ʻoku nau maʻú. Naʻe foaki ʻe Siosefa Tolonitō kia Pilikihami ʻIongi ha $2,500 koula peá ne pehē naʻá ne fie foaki ʻa e meʻa kotoa pē naʻá ne maʻú ke langa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. (Vakai Church History in the Fulness of Times Student Manual, [Church Educational System manual, 2003], 302; Ko Hotau Tukufakaholó [1996], 70.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe loto fiemālie ai ʻa e Kāingalotú ke feilaulau lahi ke langa e temipalé?

Hili hono aleaʻi ʻe he kau akó ʻa e fehuʻi ko ʻení, fakamatalaʻi ange naʻe fakafaingataʻaʻiaʻi ʻe he fakatangá ʻa hono fakakakato ʻo e Temipale Nāvuú. Naʻe fakakaukau ha tokolahi ʻo e ngaahi fili ʻo e Siasí ko hono tāmateʻi pē ʻa Siosefa Sāmitá, ʻe movete ʻa e Siasí. Neongo ia, ʻi he hokohoko atu ke tupulaki mo fakalakalaka ʻa e Siasí, naʻe fakalalahi e feinga e ngaahi fili ʻo e Siasí ke tuli ʻa e Kāingalotú mei ʻIlinoisí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e palakalafi ko ʻení. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he meʻa naʻe fai ʻe he ngaahi fili ʻo e Siasí ke feinga ke fakaʻauha ʻa e Siasí.

ʻI Sepitema 1844, naʻe fokotuʻu ʻe Kēnolo Līvai Uiliami, ko e taha ʻo kinautolu naʻe tukuakiʻi kimui ki hono fakapoongi ʻo Siosefa mo Hailame Sāmitá, ha kautau tokolahi ke fakamālohiʻi e Kāingalotú mei ʻIlinoisi. Naʻe tuʻuaki ia ko “ha tuli ulofi lahi ʻi he Vahefonua Henikokí” (David E. Miller mo Della S. Miller, Nauvoo: The City of Joseph [1974], 186). ʻI heʻene fanongo ki he meʻá ni, naʻe fekauʻi ʻe Kōvana Tōmasi Footi ʻo ʻIlinoisí ʻa Kēnolo Sione Hāteni ʻo e kau sōtia ʻa e siteití ki he vahefonuá ke tauhi ʻa e melinó. Hili ha taʻu ʻe taha mei ai, ʻi Sepitema 1845, naʻe taki ʻe Kēnolo Uiliami ha kau fakatanga ʻo ha kau tangata ʻe toko 300 ʻa ia ne nau ʻohofi e nofoʻanga ʻo e Kāingalotú ʻi he ngaahi feituʻu mamaʻó, tutu e ngaahi ʻapi taʻe maluʻí, faama, fahiʻanga papa, mo e ngaahi haʻinga kēleni lahi. ʻI he konga ki loto ʻo Sepitemá, ne kole ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi ki ha kau tokoni ke fakahaofi ʻa e Kāingalotu ko iá. Naʻe teuteuʻi ʻe he Kāingalotu ʻi Nāvuú ha ngaahi saliote ʻe 134 ke fakahaofi e ngaahi fāmili ʻi he ngaahi nofoʻanga mamaʻó ki Nāvū. (Vakai, History of the Church, 7:45–46; Church History in the Fulness of Times Student Manual, 301; David E. Miller mo Della S. Miller, Nauvoo: The City of Joseph, 185–86.)

  • ʻE founga fēfē hono fakafaingataʻaʻiaʻi ʻe he ngaahi ʻohofi ko ʻení hono hokohoko atu e ngāue ki he temipalé?

Fakamatalaʻi ange naʻe ilifia ha kakai tokolahi ʻo ʻIlinoisi ʻe tupu ha tau fakalotofonua ʻi he ʻi ai ʻa e Kāingalotú. Naʻa nau kole ki he Kāingalotú ke nau mavahe mei he siteití. ʻI he ʻaho 24 ʻo Sepitema, 1845, naʻe pulusi ai ʻe he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha tohi ʻo palōmesi ʻe mavahe ʻa e Siasí ʻi he faʻahitaʻu failau hono hokó.

  • Ko e hā nai ne mei hoko ai ʻeni ko ha fili faingataʻa ke faí?

  • ʻOkú ke pehē naʻe mei uesia fēfē ʻe he fili ke mavahe mei Nāvuú ʻa e feinga ʻa e Kāingalotú ke fakakakato ʻa e temipalé?

Hili hono aleaʻi ʻe he kau akó ʻa e fehuʻi ko ʻení, fakamatalaʻi ange neongo naʻe ʻiloʻi ʻe he Kāingalotú ne pau ke nau mavahe mei ʻIlinoisi, ka naʻa nau hokohoko atu ke ngāue ʻi he temipalé.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe hokohoko atu ai e ngāue ʻa e Kāingalotú ʻi he temipalé, neongo naʻa nau ʻiloʻi te nau mavahé?

Fakamanatu ange ki he kau akó ko e taimi ko iá, naʻe teʻeki ʻatā e ngaahi ouau fakatemipale ʻoku fie maʻu ki he hakeakiʻí ki he kāingalotú fakalūkufua ʻo e Siasí. ʻI ha fakahā ʻi he 1841, naʻe talaʻofa e ʻEikí ki he Kāingalotú kapau te nau langa e Temipale Nāvuú, te nau lava ke maʻu ʻa e ngaahi ouau ko iá (vakai, T&F 124:27–44).

  • Ko e hā ʻe lava ke akoʻi mai kiate kitautolu ʻe he ngaahi fakamatala ki he ngaahi feilaulau mo e faingataʻaʻia ʻa e Kāingalotú ke langa e temipalé? (ʻE lava ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehekehe, ʻo hangē ko ʻení: ʻOku feʻunga hono maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé pea mo ʻetau feinga mo e feilaulau angatonu kotoa pē. Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení mo ha niʻihi kehe naʻe ʻilo ʻe he kau akó ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he ngaahi feilaulau naʻe fai ʻe ha Kāingalotu ʻo onopooni kae lava ke maʻu ʻa e ngaahi ouau fakatemipalé.

ʻĪmisi
Palesiteni Thomas S. Monson

“ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí ne u lau ai ʻo kau ki ha kulupu, ʻo ha kāingalotu ʻe toko teau tupu ne nau mavahe mei Manaiasi, ʻa ia ʻoku tuʻu ʻi he uhouhonga ʻo e vaotā ʻAmasoní, ke nau fononga ki he temipale ofi taha he taimi ko iá, ʻa ia ne tuʻu ʻi Sao Paulo, ʻi Palāsila—ʻi ha meimei maile ʻe 2,500 (4,000 km) mei Manaiasi. Ne folau vaka e kāingalotu faivelenga ko iá ʻi he Vaitafe ʻAmasoní mo hono ngaahi vaʻavaʻá ʻi ha ʻaho mo e pō ʻe fā. Hili e folau ko ʻeni he vaitafé, naʻa nau heka leva ki ha ngaahi pasi ʻo fononga ʻi ha ngaahi hala tokakovi ʻi ha toe ʻaho ʻe tolu,—ne siʻi e meʻa ke kaí pea ʻikai ha feituʻu ke fai ai ha mohe fiemālie. Hili ha ʻaho mo e pō ʻe fitu, ne nau aʻu ki he temipale ʻi Sao Pauló, ʻa ia ne fakahoko ai e ngaahi ouau taʻengatá. Ko e moʻoni ne faingataʻa pehē pē ʻa ʻenau fokí. Ka ne nau ʻosi maʻu e ngaahi ouau mo e tāpuaki ʻo e temipalé pea neongo ne ʻikai ha paʻanga ʻe toe ʻi honau kató ka naʻa nau fonu ʻi he laumālie ʻo e temipalé pea mo e loto houngaʻia he ngaahi tāpuaki ne nau maʻú” (Ko e Temipale Māʻoniʻoní—Ko ha Maama ki he Māmaní,”Ensign pe Liahona, Mē 2011, 91).

  • Ko e hā ha ngaahi feilaulau naʻe fai ʻe he Kāingalotu mei Manaiasí ke maʻu ai ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé?

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe toko tolu ke nau haʻu ki muʻa ʻi he kalasí pea lau leʻolahi ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he ngaahi feinga angatonu ʻa e Kāingalotu ʻi Nāvuú ke maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé.

  1. Naʻe fakatapui ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngaahi loki ʻi he temipalé ʻi heʻene kakató kae lava ke kamata ʻa e ngaahi ngāue ʻo e ouaú ʻi he vave tahá. Naʻe fakatapui ʻa e loki ʻi ʻolunga ʻo e temipalé ki he ngāue fakaouaú ʻi he ʻaho 30 ʻo Nōvema, 1845. Naʻe kamata hono maʻu ʻe he Kāingalotú honau ʻenitaumení ʻi he efiafi ʻo e ʻaho 10 ʻo Tīsemá, mo e ngaahi sēsini ʻenitaumení naʻe hokohoko atu ʻo aʻu ki he taimi 3:00 a.m. ʻi he ʻaho 11 ʻo Tīsemá. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 303.)

  2. ʻI he fakaʻosinga ʻo e 1845, naʻe maʻu ʻe ha kau mēmipa ʻe toko 1,000 tupu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé. ʻI Sānuali ʻo e 1846, naʻe lekooti ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi ʻo pehē, “Naʻe pehē fau hono lahi ʻo e vēkeveke ʻa e Kāingalotú ke maʻu ʻa e ngaahi ouau [ʻo e Temipalé], pea pehē ki heʻemau vēkeveke ke foaki ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé kiate kinautolú, ko ia naʻá ku fakamoleki kakato ai hoku taimí ki he ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he Temipalé, ʻi he ʻaho mo e pō, ʻo ʻikai toe laka hake ʻi he houa ʻe faá ʻi he ʻaho ʻeku mohé, peá u toki ʻalu tuʻo taha pē he uike ki ʻapi” (ʻi he History of the Church, 7:567). Naʻe tokoni ha kakai tangata mo fafine tokolahi ʻaki hono fō e vala temipalé ʻi he pō takitaha kae lava ke hokohoko atu e ngāué ʻi he pongipongi hono hokó ʻo ʻikai fakatoloi. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 303.)

  3. ʻI he ʻaho 3 ʻo Fēpueli, 1846, naʻe mavahe ai ʻa Palesiteni ʻIongi mei he temipalé kae lava ke ne teuteu ke mavahe mei Nāvū ʻi he ʻaho hono hokó. Ka ʻi heʻene lue ki tuʻá, naʻá ne sio ki ha kulupu ʻo ha kakai tokolahi naʻe kei tatali ke maʻu honau ʻenitaumení. Naʻá ne ongoʻi manavaʻofa ki hono kaungā Kāingalotú, naʻá ne foki ki he temipalé ke tokoni kiate kinautolu. Naʻá ne toki lava ʻo mavahe mei Nāvū hili ha uike ʻe ua mei ai. ʻOku fakahā ʻe he ngaahi lekooti ʻo e Temipalé ne maʻu ʻenitaumeni ʻa e Kāingalotu ʻe toko 5,615 kimuʻa pea ō ki he hihifó. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 303–4.)

  • Ko e hā ʻokú ke tanganeʻia ai ʻi he ngaahi feinga ʻa e Kāingalotú ke maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé?

Ke tokoni ke ongo‘i ʻe he kau akó ʻa e moʻoni mo e mahuʻinga ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuó ke hiki he palakipoé mo tokoni ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi heʻenau moʻuí, fakaafeʻi kinautolu ke tali e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá. (Hiki ʻa e ngaahi fehuʻí ʻi he palakipoé.)

Ko e hā e ngaahi ngāue mo e ngaahi feilaulau ʻoku totonu ke tau fai ke maʻu ai ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé?

ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku feʻunga ai hono maʻu ʻo e ngaahi ouau ʻo e temipalé mo e ngāue mālohí pea mo hono fai ha ngaahi feilaulaú?

Ko e hā ʻoku fie maʻu ke ke fai kae lava ke ke maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e temipalé? (Ko e hā ʻoku fie maʻu ke ke taʻofi pe kamata hono faí?)

Hili ha taimi feʻunga, kole ki ha niʻhi ʻo e kau tokoní ke vahevahe ʻenau tali ki he fehuʻi hono uá.

ʻOku mavahe ʻa e Kāingalotú mei Nāvū

Fakamatalaʻi ange ne hili hono maʻu e ngaahi ouau fakatemipalé, naʻe kamata ke mavahe ʻa e Kāingalotú mei Nāvū ʻi Fēpueli 1846. ʻI he ngaahi māhina ne hokó, naʻa nau hokohoko atu ke mavahe mei Nāvū, pea naʻe nofo fakataimi ha ngaahi kulupu kehekehe ʻi he siteiti ko ʻAiouaá. ʻI he fakaʻosinga ʻo ʻEpelelí, ne mavahe ʻa e tokolahi ʻo e Kāingalotú mei Nāvū. Neongo ia, naʻe ʻikai lava ke mavahe ʻa e kāingalotu kotoa ʻo e Siasí. Naʻe nofo ha niʻihi tokosiʻi ʻi Nāvū lolotonga e faʻahitaʻu māfana ʻo e 1846 koeʻuhí he naʻa nau fuʻu puke, fuʻu masiva, pe fuʻu vaivai ke fai e fonongá. Naʻe fili ha niʻihi ke nofo.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e palakalafi ko ʻení, ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ai e meʻa naʻe hoko ki he tokolahi ʻo kinautolu naʻe nofó.

ʻI Sepitema, 1846 ne mateuteu ha kakai ʻoku fakafuofua ki he toko 800, ne toʻo e meʻafana ʻe ono, ke ʻohofi ʻa Nāvū. Naʻe teuteu e Kāingalotu naʻe toé mo ha kau tangataʻifonua foʻou, ko ha kau tangata tau ʻe toko 150 nai, ke maluʻi e koló. Hili ha ngaahi ʻaho siʻi ʻo e taú, naʻe fakamālohiʻi ʻa e Kāingalotú ke tukulolo pea fakahā ange ke nau mavahe mei he koló he taimi pē ko iá. Ne hū leva e kau fakatangá ki he koló, ʻo fakaʻauha ʻa e ngaahi ʻapí, mo maumauʻi e temipalé. Ne tā pea laku ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ʻa ia naʻe ʻikai lava ke hola vavé ki he Vaitafe Misisipí. Hili hono tuli fakamālohi e toenga ʻo e Kāingalotu ko ʻení mei Nāvuú, naʻa nau fokotuʻu ha ngaahi ʻapitanga hūfangaʻanga ʻi he tafaʻaki ʻAoiuā ʻo e vaitafé. Naʻe ʻikai ke ʻi ai haʻanau meʻakai, nāunau, pe ivi fakaesino feʻunga ke tauhi ʻaki kinautolu. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 318.)

Fakamatalaʻi ange naʻe fekauʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha ngaahi kulupu fakahaofi ke foki ki ʻAiouā ke tokoni ki he Kāingalotu faingataʻaʻiá.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻá ke mei ongoʻi kapau naʻe ui koe ke toe foki ki Nāvū?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e pōpoaki naʻe ʻave ʻe Pilikihami ʻIongi ki he kau tangata ʻa ia ne nau tokangaʻi hono tānaki ʻo e ngaahi kulupu fakahaofí:

ʻĪmisi
Palesiteni Brigham Young

“Tuku ke ongo ki homou lotó ʻa e mālohi ʻo e fuakava naʻa mou fai ʻi he Fale ʻo e ʻEikí ʻo hangē ha afi ʻoku ʻikai faʻa malava ke tāmateʻí, kae ʻoua kuo mou … fekumi ki he tangata kotoa pē … ʻa ia [ʻoku malava ke mavahé], pea fakahā ʻa e māfana ki hono laumālié, kae ʻoua kuó ne tuʻu hake … pea ʻalu fakavave, pea ʻomi ha kulupu ʻo e kakai masivá mei Nāvū. …

“… Ko e ʻaho ʻeni ʻo e ngāue” (Journal History of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, Sept. 28, 1846, 5–6, Church History Library, Salt Lake City).

  • Ko e hā ʻoku akoʻi mai ʻe he lea ʻa Pilikihami ʻIongí fekauʻaki mo e ngaahi fuakava ʻoku tau faí? (Fakapapauʻi ʻoku mahino ki he kau akó ʻoku ʻikai feʻunga ke fai pē ʻa e ngaahi fuakavá—ʻoku fie maʻu ke tau tauhi kinautolu. Hiki ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku fie maʻu ʻe he ʻEikí ke tau moʻui ʻaki e ngaahi fuakava ʻoku tau fakahokó.

Hiki ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé:

Ko e hā ha ngaahi feilaulau kuó ke fai ke tauhi e ngaahi fuakavá?

Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke aʻusia koeʻuhí kuó ke moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi fuakava kuó ke fakahokó?

Vahevahe ʻa e kau akó ke tauhoa, pea fakaafeʻi kinautolu ke fili ha taha ʻo e ngaahi fehuʻí pea aleaʻi ʻenau talí mo honau hoá. Mahalo te ke fie fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau talí mo e kalasí.

Fakaʻosi ʻaki haʻo kole ange ki he kau akó ke fakakaukau ki he meʻa ʻoku fie maʻu ke nau fai ke moʻui ʻaki e ngaahi fuakava kuo nau fakahokó. Fakamoʻoni ki he ngaahi tāpuaki ʻo hono tauhi ʻetau ngaahi fuakavá.