Seminelí
Lēsoni Ako ʻi ʻApí: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 49–56 (ʻIuniti 12)


Lēsoni Ako ʻi ʻApí

Tokāteline mo e ngaahi Fuakava 49–56 (ʻIuniti 12)

Nāunau ʻOku Teuteu maʻá e Faiako Ako ʻi ʻApí

Fakanounou ʻo e Lēsoni Ako ʻi ʻApi Fakaʻahó

ʻOku ʻikai fakataumuʻa ʻa e fakamatala fakanounou ko ʻeni ʻo e ngaahi meʻa naʻe hokó, ngaahi tokāteliné mo e tefitoʻi moʻoni kuo ako ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 49–56 (ʻiuniti 12) ke akoʻi ko ha konga hoʻo lēsoní. ʻOku nofotaha e lēsoni ʻokú ke akoʻí ʻi he niʻihi pē ʻo e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Muimui ki he ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoʻo fakakaukauʻi ʻa e fie maʻu hoʻo kau akó.

ʻAho 1 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 49)

Naʻe ako ʻe he kau akó e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni naʻe fekau ʻe he ʻEikí ʻa Laimani Kōpeli mo e niʻihi kehé ke nau akoʻi ki he kau Sieká: kapau ʻoku tau ʻilo e ngaahi fakaʻilonga ʻo e Hāʻele Anga Ua Maí, he ʻikai kākaaʻi kitautolu ʻe he ngaahi fakakaukau halá; kuo folofola ʻa Sīsū Kalaisi ki Heʻene kau tamaioʻeikí ke malanga ki he kakaí ke nau tui kiate Ia, fakatomala, papitaiso, pea maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní; ʻoku tuʻutuʻuni ʻe he ʻOtuá ʻa e mali ʻi he vā ʻo e tangatá mo e fefiné; pea ʻoku fekauʻi e ngaahi husepānití mo e ngaahi uaifí ke nau taha pea maʻu ha fānau.

ʻAho 2 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50)

Naʻe ako ʻe he kau akó naʻe kākaaʻi ʻe he ngaahi laumālie loí ha niʻihi ʻo e Kāingalotu ʻi he kuonga muʻá. Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotu ko ʻení ko e Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e Fakafiemālié pea ʻoku akoʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e moʻoní. Naʻe akoʻi foki ʻe he ʻEikí ko e meʻa ʻoku haʻu mei he ʻOtuá ʻokú ne fakamāma pea langaki moʻui, ka ko e meʻa ʻoku ʻikai ʻo e ʻOtuá ʻokú ne ʻomi e puputuʻú mo e fakapoʻulí. Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ko e taimi ʻoku tau faiako mo ako ʻaki ai e Laumālié, ʻoku tau femahinoʻaki pea ʻoku fakamaamaʻi kitautolu mo tau fiefia fakataha.

ʻAho 3 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 51–52)

Naʻe ako ʻe he kau akó kuo pau ke talangofua ha taha ki he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí mo moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi fakahā kuó Ne foaki maí ke fakaʻehiʻehi mei hano kākaaʻi ʻe Sētane. Naʻa nau ako foki ʻoku tokangaʻi mo tauhi ʻe he kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí ʻa kinautolu ʻoku masivá, faingataʻaʻiá, mahakí, mo e tukuhāusiá.

ʻAho 4 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 53–56)

Naʻe ʻilo ʻe he kau akó lolotonga ʻenau ako ki he Kāingalotu naʻe fakamālohiʻi ke nau mavahe mei he fonua ʻo Laimani Kōpelí, kapau te tau tauhi ʻetau ngaahi fuakavá mo talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, te tau maʻu ha ʻaloʻofa. Naʻe ʻilo ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako ki he puipuituʻa hono ui ʻo Uiliami W. Felipisi ke tohi mo paaki maʻá e siasí, ʻe lava ke ngāue ʻaki ʻe he ʻEikí hotau ngaahi talēnití, taukeí, mo e pōtoʻi ngāué ke tāpuekina ʻa e puleʻangá. Naʻá nau ʻilo ʻi heʻenau ako fekauʻaki mo ʻĒsela Teiá, ʻe lava ke foaki mai ʻe he ʻEikí ha fekau pe toʻo ha fekau ʻo fakatatau ki Hono finangaló.

Talateú

Naʻe foaki ʻe he ʻEikí ha ngaahi fakahā lahi ʻi Sune ʻo e 1831, ʻo fekau e Kāingalotu ʻi ʻOhaioó ke nau fononga ki Mīsuli. ʻOku fakatefito e lēsoni ko ʻení ʻi he talangofuá mo e maʻu ha toe fakahā mei he ʻEikí. ʻOku toe lave foki e lēsoni ko ʻení ki he ʻuhinga ʻo e “toʻo hake [hotau] kolosí” (vakai, T&F 56:2).

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:1–13, 22–36

ʻOku fekauʻi ʻe he ʻEikí e Palōfitá mo ha kaumātuʻa kehe ke fononga ki Mīsuli pea malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí lolotonga ʻenau fonongá

Kimuʻa pea kamata e kalasí teuteuʻi ha fanga kiʻi tokoni ʻe tolu, ʻo tataki e meʻa takitaha ki he meʻa hokó. Hangē ko ʻení, ʻe ala hoko e tokoni ʻuluakí ko hono fakahinohinoʻi ʻa e kau akó ke nau kumi ʻa e tokoni hono uá ʻi lalo pe ʻi loto ʻi ha meʻa ʻi he loki akó. ʻE lava ke fakahinohinoʻi kinautolu ʻe he tokoni hono uá ke nau kumi ʻa e tokoni hono tolú ʻi ha feituʻu kehe ʻi he loki akó. ʻOku totonu ke pehē ʻe he tokoni hono tolú: “Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:1–6. Kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻoku tatau mo e ʻekitivitī ko ʻení.”

Fakapipiki ʻa e ʻuluaki tokoní ʻi he palakipoé, pea hiki e ngaahi fakahinohino ko ʻení ʻo ofi ki ai: Muimui ʻi he tokoni ko ʻení ke ako e founga ke maʻu ai ʻa e fakahinohino maʻu pē mei he ʻEikí.

Hili hono lau ʻe he kau akó ʻa e tokoni ʻuluakí, fakaafeʻi kinautolu ke nau muimui ki he ngaahi fakahinohinó ke maʻu e tokoni hono uá. Fakaafeʻi leva kinautolu ke lau ʻa e ngaahi fakahinohino ʻi he tokoni hono uá pea fekumi ki he tokoni hono tolú.

Kimuʻa pea muimui ʻa e kau akó ki he ngaahi fakahinohino ʻi he tokoni hono tolú, fakamatalaʻi ange ʻoku ʻi he potufolofola te nau kumí ʻa e ngaahi fakahinohino ne ʻoange ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha kau taki lakanga fakataulaʻeiki kehe ʻi ha konifelenisi ʻa e Siasí naʻe fai ʻi Ketilani, ʻOhaiō, ʻi Sune 1831. Fakamanatu ange ki he kau akó naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kimuʻa ʻe fokotuʻu ʻe he Kāingalotú ha kolo ʻe ui ko Saione (vakai, T&F 28:9), ka naʻe teʻeki ke Ne fakahā mai ʻa e feituʻú.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau muimui ki he ngaahi fakahinohino ʻi he tokoni hono tolú. Kole ki he kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:1–6. Fakaafeʻi e kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki ha tefitoʻi moʻoni tatau mo e ʻekitivitī kuo nau toki fakakakató.

  • Fakatatau ki he veesi 4–5, ko e hā ʻe lava ke hoko ʻi heʻetau faivelenga ki he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻOtuá? ( ʻI heʻetau muimui faivelenga ki he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻOtuá, ʻokú Ne fakahā lahi ange Hono finangaló kiate kitautolu. Tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé. Te ke lava foki ʻo fokotuʻu ange ke hiki ia ʻe he kau akó ʻi he tafaʻaki ʻo ʻenau folofolá.)

  • Naʻe founga fēfē e tatau ʻa e ʻekitivitií mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení? (ʻI he muimui ʻa e kau akó ki he fakahinohino takitaha, naʻa nau maʻu ha toe fakahinohino kehe, ne iku tataki kinautolu ki he tali naʻa nau kumí.)

  • Ko e hā ʻokú ke ongoʻi ko ha ngaahi lelei ʻo hono maʻu fakakongokonga e fakahinohino ʻa e ʻEikí mo e moʻoní kae ʻikai fakaʻangataha pē?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 53

ʻOku uiuiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Sitenei Kilipate ke hoko ko ha kaumātuʻa pea fononga mo Siosefa Sāmita ki Mīsuli

ʻIkai ngata ʻi he moʻoni ʻoku ʻoatu ʻi ʻolungá, fakamatalaʻi ange naʻe ʻilo ʻe ha tokotaha ului foʻou ko hono hingoá ko Sitenei Kilipati naʻe ʻikai kau hono hingoá ʻi he kau faifekau naʻe ui ke fononga ki Mīsulí. Naʻá ne ʻalu ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo ʻeke ange pe ko e hā ʻoku finangalo ʻa e ʻEikí ke ne faí. Naʻe fehuʻi ia ʻe he Palōfitá pea maʻu ha fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 53. Naʻe fakahinohino ʻe he fakahaá ʻa Misa Kilipati ke ne siʻaki ʻa e māmaní, fakanofo ko ha kaumātuʻa, pea fononga ki Mīsuli ʻo tokoni he ngaahi alea fakapisinisi ʻa e Siasí (vakai, T&F 53:1–5).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 53:6–7. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai ʻo kumi e taimi naʻe folofola ai ʻa e ʻEikí te Ne fakahā kia Sitenei e toenga ʻo ʻEne ngaahi fakahinohinó. (ʻE lava ke ke fakamatalaʻi ange naʻe ʻuhinga ʻa e ʻEikí ki he lisi ko ʻeni ʻo e ngaahi fakahinohinó ko e “ngaahi ouau.” ʻE lava ke ʻuhinga ʻa e foʻi lea ouaú ʻi he taimi ʻe niʻihi ki ha tuʻutuʻuni pe ko ha lao.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā hono ʻuhinga kuo pau ke tau talangofua ai ki he ngaahi fakahinohino kuo foaki mai ʻe he ʻEikí kimuʻa pea tau toki ʻamanaki atu ke maʻu ha ngaahi fakahinohino lahi angé?

Fakaafeʻi ʻa e kau ako kuo nau maʻu ha ngaahi aʻusia kau ki he tefitoʻi moʻoni ko ʻení ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusia pe fakamoʻoni ki hono moʻoní. ʻE lava foki ke ke vahevahe ha aʻusia pe ko hoʻo fakamoʻoní.

Poupouʻi ʻa e kau akó ke hiki ha fehuʻi, hohaʻa, pe ko ha fili ʻoku nau fehangahangai mo ia te nau fie maʻu ai e tokoni mo e fakahinohino ʻa e ʻEikí. Fakaafeʻi leva kinautolu ke fakalaulauloto pea tohi hifo ha fakahinohino kuo foaki ange ʻe he ʻEikí te nau lava ʻo talangofua kakato ange ki ai kae lava ke fakaafeʻi ha fakahinohino lahi ange meiate Ia.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 56:1–8

ʻOku fakafoki ʻe he ʻEikí ʻa e uiuiʻi ʻo ʻĒsela Teia ke ngāue fakafaifekaú pea fakatokanga ke ne fakatomala

ʻEke ki he kau akó pe ʻoku nau ʻilo ha taha naʻá ne siʻaki ha meʻa mahuʻinga kae lava ke talangofua ki he taha ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. (ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi sīpingá ha feilaulau ha taha ke kau ki he Siasí, ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau, pe ke talangofua ki ha ngaahi tuʻunga moʻui pau ʻo e Siasí.) Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau ngaahi sīpingá. Kole ange leva ki he kau akó ke nau fakamatalaʻi fakanounou e meʻa naʻa nau ako fekauʻaki mo ʻĒsela Teiá ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 56. Kapau ʻoku nau fie maʻu tokoni, fakamanatu kiate kinautolu naʻe fekauʻi ʻa ʻĒsela Teia ke ngāue fakafaifekau mo Tōmasi B. Māʻasi, ka koeʻuhí ko e hīkisiá mo e siokitá, naʻe ʻikai ke ne mateuteu ai ke mavahe ʻi he taimi naʻe fie maʻu ai ke ʻalú.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 56:1–2. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe folofola ʻaki ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo kinautolu ʻoku fakafisi ke talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú.

  • Ko e hā naʻe folofola ʻaki ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo kinautolu ʻoku fakafisi ke talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú?

  • Fakatatau ki he veesi 2, ko e hā kuo pau ke tau fai ke fakahaofi ai kitautolú? (Ke fakahaofi kitautolu, kuo pau ke tau fua hotau kolosí, muimui ki he Fakamoʻuí, pea tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Tohi ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke “toʻo hake [hotau] kolosí”? (ʻOku fakaʻuhingaʻi ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ki he Mātiu 16:24 ʻa e kupuʻi leá ʻo pehé ni: “Koeʻuhí ke lava ʻe ha taha ʻo fua ʻene ʻakau mafasiá, kuo pau ke ne liʻaki ʻe ia ia, siʻaki ʻa e ngaahi anga taʻemāʻoniʻoni kotoa pē, mo e ngaahi holi kovi fakamāmani kotoa, pea tauhi ʻeku ngaahi fekaú” . Ko e fakamoʻoni ki he ʻakau mafasiá ko ha fakamanatu ia ki hono fakapapauʻi ʻe he Fakamoʻuí ke fai e finangalo kotoa ʻo e Tamai Hēvaní. ʻOku tau fua ʻetau kolosí ʻaki hono fakahaaʻi ʻetau loto fiemālie ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí pea “liʻaki kitautolu,” pe feilaulauʻi, ʻa e meʻa pē ʻoku fie mau ke te talangofua ai ki he ʻOtuá.)

  • Ko e hā e ngaahi fekau kuo ʻomi ʻe he ʻEikí ʻe fie maʻu ai ke ke toʻo hake ho kolosí pea fai ha ngaahi feilaulau ke talangofua? (ʻE lava ke maʻu ha ngaahi sīpinga ʻi he Ki hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú.)

Lau e ngaahi sīpinga ko ʻení (pe faʻu ha ngaahi sīpinga ʻoku felāveʻi mo e kau ako ʻi hoʻo kalasí), pea fehuʻi ange pe ʻe lava fēfē ʻe he niʻihi fakafoʻituituí ʻo toʻo hake ʻenau kolosí mo talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí:

  1. ʻOku fakaofi atu ha talavou ki he taʻu te ne malava ai ʻo ngāue fakafaifekaú. ʻOkú ne hohaʻa kau ki he meʻa kotoa pē te ne siʻaki ʻi heʻene ʻalu ʻo ngāué.

  2. ʻOku ʻiloʻi ʻe ha finemui ʻe ʻaʻahi ʻa e toʻu tupu ʻi hono uōtí ki he temipalé ʻi ha ngaahi māhina siʻi, ka ʻoku ʻikai haʻane lekomeni temipale. ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻi heʻene moʻuí he taimí ni te ne taʻofi ia mei hono maʻu iá.

Fakamatalaʻi ange kapau te tau fili ke ʻoua te tau toʻo hake hotau kolosí, ʻe lava ke mole ha ngaahi faingamālie ke tau faitāpuekina e niʻihi kehé mo maʻu e ngaahi tāpuakí.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 56:3–8 ʻaki hono fakamanatu ki he kau akó koeʻuhí ko e talangataʻa ʻa ʻĒsela Teiá, naʻe fakataʻeʻaongaʻi hono uiuiʻi ngāue fakafaifekaú pea naʻe mole meiate ia ʻa e faingamālie ke ngāue ʻi he taimi ko iá. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki he meʻa ʻoku fie maʻu ke nau fai ke toʻo hake ʻenau kolosí pea talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí. Poupouʻi kinautolu ke nau ngāue ʻo fakatatau ki ha faʻahinga ueʻi pē te nau maʻu.

ʻIuniti Hokó (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 57–59)

ʻEke ki he kalasí pē ʻe fēfē haʻate nofo ʻi hakolo ʻoku māʻoniʻoni, angalelei mo angaʻofa ai ʻa e tokotaha kotoa? ʻOku tau ako ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59 ʻa e founga ʻoku totonu ke tau moʻui ai ka tau taau mo e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé mo teuteu ke nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.