Seminelí
Lēsoni 101: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:1–22


Lēsoni 101

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:1–22

Talateú

ʻI he ʻaho 20 ʻo Siulai 1833, naʻe fekau mai ha kulupu ʻo ha kau Mīsuli ʻe toko 400–500 ke ʻoua ʻe toe hiki ha Kāingalotu ki he Vahefonua Siakisoní pea kuo pau ke mavahe ʻa kinautolu ʻoku ʻosi nofo aí. Kimuʻa pea lava ke fai ha tali ʻa e Kāingalotu ʻi Mīsulí, naʻe kamata ke fakaʻauha ʻe ha kau fakatanga ʻenau koloá mo fakamanamanaʻi ʻenau moʻuí. Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻAokosi 1833, ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98, ʻa ia naʻe fakahinohinoʻi ai ʻe he ʻEikí e Kāingalotú fekauʻaki mo e founga ke tali ʻaki ʻa e fakatangá. Neongo ne aʻu ha niʻihi ʻo e ongoongo ʻo e faingataʻa ʻi Mīsulí ki he Palōfitá ʻi Ketilani, ʻOhaiō, ʻa ia ne maile ʻe 900 (kilomita ʻe 1,450) nai hono mamaʻó, ka naʻe lava ke mahino kiate ia ʻa hono mamafa ʻo e tūkungá ʻi he fakahā pe. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení ʻokú Ne ʻafioʻi ʻa e ngaahi faingataʻaʻia ʻa e Kāingalotú ʻi Mīsuli mo ʻOhaioó. Naʻá ne faleʻi kinautolu ke muimui ki he lao fakakonisitūtone ʻo e fonuá, pea ke tauhi ʻenau ngaahi fuakavá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:1–3

ʻOku fakalotolahiʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú lolotonga ʻenau ngaahi faingataʻaʻiá

Kimuʻa pea kamata e kalasí, hiki ʻa e fehuʻi koʻení ʻi he palakipoé: ʻE fēfē hoʻo ongoʻí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e palakalafi ko ʻení. Kole ki he kalasí ke nau fakakaukau fekauʻaki mo e meʻa te nau ongoʻi kapau naʻa nau ʻi he tūkunga ko ʻení.

ʻI he ʻaho Tokonaki, 20 ʻo Siulai 1833, naʻe fakataha ai ha kau Mīsuli ʻe toko 400 ki he 500 nai ki he fale fakamaauʻangá ʻi Tauʻatāina, Mīsulí. Ne nau fili ha kōmiti ke nau faʻu ha tohi ʻo fakamatalaʻi ai ʻenau ngaahi fie maʻu ki he kau Māmongá. Ne nau fie maʻu ke ʻoua ʻe toe fakangofua ke hiki mai ha Kāingalotu ki he Vahefonua Siakisoní pea pehē ke nau fakapapau ke mavahe ʻa kinautolu kuo ʻosi nofo aí ʻi he vave taha ʻe malavá. ʻIkai ngata aí, naʻa nau fie maʻu ke taʻofi hono pulusi e nusipepa ʻa e Siasí. ʻI hono fakahoko ʻa e ngaahi fie maʻu ko ʻení ki he kau taki ʻo e Siasí ʻi Mīsulí, ne ʻohovale e kau taki ʻo e Siasí pea nau kole ha māhina ʻe tolu ke nau fakakaukau ai ki he fokotuʻú mo aleaʻi ia mo e kau taki ʻo e Siasí ʻi ʻOhaioó. Ne ʻikai tali ʻe he kulupu ʻo e kau Mīsuli ne nau fakahoko ʻa e ngaahi fie maʻú ʻa e kole ʻa e kau taki ʻo e Siasí. Naʻe kole leva ʻa e Kāingalotú ha ʻaho ʻe 10, ka naʻe fakangofua ange pē ha miniti ʻe 15 ke nau fai ai ha tali. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 132–33.)

Taki e tokanga ʻa e kau akó ki he fehuʻi he palakipoé, pea fai ʻa e fehuʻi ko ʻení:

  • Te ke ongoʻi fēfē kapau ko e taha koe ʻo e Kāingalotu naʻe nofo ʻi Tauʻatāina, Mīsulí, ʻi he taimi ko ʻení?

Hili e tali ʻa e kau akó, fakaafeʻi ha tokotaha ako kehe ke lau leʻolahi ʻa e palakalafi ko ʻení:

Naʻe vave ʻa e hoko ʻa e kau Mīsuli ne ʻi he fakataha ʻi he fale fakamaauʻanga ʻi tauʻatāiná ko ha kau fakatanga pea nau fakakaukau ke fakaʻauha ʻa e ʻōfisí mo e mīsini pākí. Naʻa nau hae ʻa e ʻōfisi pākí, laku ʻa e ngaahi nāunaú ki he loto halá mo e ngoué, maumauʻi ʻa e mīsini pākí, veteki ʻa e taipé, pea fakaʻauha ʻa e meimei kotoa ʻo e ngāue kuo ʻosi pākí, kau ai ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi laʻipepa teʻeki ke fakamaʻu ʻo e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú. Ne hoko atu ʻa e kau fakatangá ke fakaʻauha ʻa e Falekoloa Kilipati mo Uitenií. Ka neongo ia, naʻe fetaulaki ʻa Sitenei Kilipati mo e kau fakatangá kimuʻa pea nau lava ʻo fakahoko ʻenau palaní peá ne palōmesi ange te ne faʻo ʻa e koloá pea mavahe ʻi ha ʻaho ʻe tolu. (Vakai, Church History in the Fulness of Times, 133.)

Kole ki he kau akó ke vahevahe ʻenau ngaahi tali ki he fehuʻi ʻi he palakipoé ʻo fekauʻaki mo e fakamatala ko ʻení. Hili hono vahevahe ʻe he kau akó ʻenau ngaahi fakakaukaú, fakaafeʻi ha tokotaha ako fika tolu ke lau e palakalafi ko ʻení:

Hili ha ʻaho ʻe tolu mei ai, ʻi he ʻaho 23 ʻo Siulaí, naʻe toe ʻasi kau fakatanga ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí, pea naʻa nau haʻu ʻeni kuo nau fakamahafu ʻaki ha ngaahi laifolo, meʻafana, uipi, mo e pō vai. Ne nau tutu e ngaahi fokotuʻunga mohukú mo e ngoue kēlení pea fakaʻauha e ngaahi ʻapi, fale ʻo e fanga monumanú, mo ha ngaahi pisinisi lahi. Ne faifai pea nau fehangahangai mo ha kau taki ʻe toko ono ʻo e Siasí pea ʻi heʻenau mamata ne ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa e koloa mo e moʻui ʻa e Kāingalotú, naʻa nau foaki ʻenau moʻuí ko ha totongi. Naʻe fakamanamana ai ʻa e kau taki ʻo e kau fakatangá ʻi hono fakasituʻaʻi ʻa e fokotuʻu ko ʻení, ʻe tā ʻa e tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē tukukehe kapau te nau loto fiemālie ke mavahe mei he vahefonuá. ʻI he mālohi ʻa e fakatangá, ne fakamoʻoni hingoa ai ʻa e kau takí ki ha aleapau ke mavahe mei he Vahefonua Siakisoní. ʻE mavahe ʻa e vaheua ʻe taha ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí mo e konga lahi ʻo e kau takí ʻi he ʻaho 1 ʻo Sānuali, 1834, pea ʻe mavahe ʻa e toengá ʻi he ʻaho 1 ʻo ʻEpeleli, 1834. Naʻe fakangofua ʻe he kau fakatangá ke nofo ʻa Sione Kolile mo Sitenei Kilipati ke fakatau atu e ʻapi ʻo e Kāingalotu kuo fakamālohiʻi ke mavahé. (Vakai, Church History in the Fulness of Times, 134.)

Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e talateu ki he vahe ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻá ne ueʻi ʻa e fakahā ko ʻení. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti ʻenau ngaahi talí.

  • Fakatatau ki he talateu ʻo e vahé, ko e hā ʻoku fakaofo ai ʻa e taimi ʻo e fakahā ko ʻení?

Fakamatalaʻi ange naʻe aʻusia foki ʻe he Kāingalotu ʻi ʻOhaioó ʻa e fakatangá lolotonga e taimi ko ʻení. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he fakahā ko ʻení kiate kinautolu, pea ʻe lava ke toe fakaʻaongaʻi pē kinautolu kiate kitautolu. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:1–2. Kole ki he kalasí ke nau kumi ʻa e faleʻi naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú. (Mahalo ʻe tokoni ke fakamatalaʻi ange ko e Sapaotí, ʻi he veesi 2, ko ha foʻi lea faka-Hepelū ia ʻoku ʻuhinga ko e “ngaahi kau tau.” ʻOku ʻuhinga hono fakaʻaongaʻi hení ʻoku puleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e kau tau ʻo e kau ʻāngelo, pe ko e ngaahi kau tau, mo e kau tau ʻo ʻIsilelí, pe ko e Kāingalotú. [Vakai, Bible Dictionary, “Sabaoth.”])

  • Ko e hā e faleʻi naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú? (Hiki e ngaahi tali ʻa e kau akó ʻi he palakipoé.)

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ki he Kāingalotú ke nau fai ha fakamālō ʻi he ngaahi taimi faingataʻá?

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke tatali ʻi he faʻa kātaki ki he ʻEikí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Lōpeti D. Heili ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ki he kalasí ke nau fakafanongo ki he ʻuhinga ʻo e tatali ʻi he faʻa kātaki ki he ʻEikí.

ʻĪmisi
ʻEletā Robert D. Hales

“ʻOku ʻuhinga ki he hā ke tatali ki he ʻEikí? ʻOku pehē ʻe he folofolá ko e ʻuhinga ʻo e foʻi lea ko e tatalí ko e ʻamanaki, fakatetuʻa pea mo e falala. ʻOku fie maʻu ʻe he ʻamanaki mo e falala ki he ʻEikí ʻa e tuí, kātaki fuoloá, tauhi e ngaahi fekaú mo kātaki ki he ngataʻangá” (“Ko e Tatali ki he ʻEikí: Ke Fai Pē Ho Finangaló,” Ensign pe Liahona, Nōv. 2011, 72).

  • Ko e hā naʻe mei mahuʻinga ai e faleʻi ke tatali ʻi he faʻa kātaki ki he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Mīsulí?

  • Ko e hā ha ngaahi lea fakafiemālie ʻokú ke sio ki ai ʻi he veesi 2?

Hiki ʻa e fakamatala taʻe kakato ko ʻení ʻi he palakipoé: Kapau te tau ʻoatu ʻa e fakafetaʻi ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē mo tatali ʻi he faʻa kātaki ki he ʻEikí, ʻe …

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:3. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ʻo kapau te nau talangofua ki Heʻene faleʻí.

  • Te ke fakakakato fēfē ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻi he palakipoé ʻo fakatefito ʻi he veesi 3? (Ko e founga ʻeni ʻe taha ʻe ala fakakakato ʻaki ʻe he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoní: Kapau te tau ʻoatu ʻa e fakafetaʻi ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē mo tatali ʻi he faʻa kātaki ki he ʻEikí, ʻe lava leva ke ngaohi ʻe he ʻEikí ʻetau ngaahi faingataʻaʻiá ke ngāue fakataha ki heʻetau leleí.)

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke fakakaukau ki ha taha ʻoku nau ʻiloʻi kuo nau tatali ʻi he faʻa kātaki ki he ʻEikí lolotonga e ngaahi taimi faingataʻá pea kuo nau maʻu ʻa e ngaahi ʻuhinga ke houngaʻia ai.

  • Ko e hā ha ngaahi founga naʻe ʻomi ai ʻe he ngaahi faingataʻaʻiá ʻa e leleí ʻi he moʻui ʻa e tokotaha ko iá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:4–10

ʻOku faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke nau poupouʻi ʻa e lao ʻo e fonuá

Fakamatalaʻi ange ne ʻikai ngata pē ʻi hono faleʻi e Kāingalotú ke nau tatali ʻi he faʻa kātakí, ka naʻe fakahā ange ʻe he ʻEikí ke nau talangofua ki he kotoa ʻo ʻEne ngaahi fekaú (vakai, T&F 98:4) pea pehē naʻe fakatonuhiaʻi kinautolu “ʻi he poupouʻi [pe tokoniʻi] ʻo e laó ʻa ia ko e lao fakakonisitūtone ʻo e fonuá” (T&F 98:6). Naʻá Ne fakamatalaʻi ange naʻe poupouʻi ʻe he lao fakakonisitūtone ʻo e fonuá “ʻa e tefito ʻo e tauʻatāiná ʻi hono tauhi maʻu ʻo e ngaahi totonu mo e ngaahi faingamālié” pea kau “ki he faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá” (T&F 98:5).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:9–10. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ʻo kau ki he kau taki ʻo e puleʻangá. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti ʻa e meʻa ne nau maʻú.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:11–18

ʻOku fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke tauhi ʻenau ngaahi fuakavá, ʻo aʻu pē ki he ngaahi taimi faingataʻá

Kole ki he kau akó ke fakalaulauloto ki he fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā e totongi ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku nau foaki ʻenau moʻuí ki he ngāue ʻa Sīsū Kalaisí mo Hono huafá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:11–15. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e tali ki he fehuʻi ko iá mo e meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú fekauʻaki mo hono siviʻi pe fakamoʻoniʻí.

  • Ko e hā e fekau naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú? (Vakai, T&F 98:11–12.)

  • Fakatatau ki he veesi 13–15, ko e hā ha ʻuhinga ʻe taha ʻoku siviʻi ai kitautolu ʻe he ʻEikí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku siviʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ke vakai pe te tau tauhi ʻetau ngaahi fuakavá ʻo aʻu ki he taimi ʻoku faingataʻa ke fai iá.

  • Ko e hā naʻe mei mahuʻinga ai ki he Kāingalotu naʻe nofo ʻi Mīsuli ʻi he 1833 ke ʻiloʻi ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení? Ko e hā ʻe ala mahuʻinga ai ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ke tau manatuʻi he ʻaho ní?

Kole ki he kau akó ke fakakaukau ki ha taha ʻoku nau ʻilo ʻa ia ko ha sīpinga lelei ʻo hono tauhi ʻo e ngaahi fuakavá ʻi he ngaahi taimi faingataʻá. Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau ngaahi talí mo e kalasí.

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki he meʻa te nau fai ke kei mālohi ai mo tauhi ʻenau ngaahi fuakavá ʻo aʻu ki heʻene faingataʻa ke fai iá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke au leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:16–18. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, pea fekumi ki he meʻa naʻe fekau ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke nau faí. Fakaafeʻi e kau akó ke nau lipooti e ngaahi meʻa ʻoku nau ʻiló.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:19–22

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Ketilaní ke nau fakatomala

Fakamatalaʻi ange ʻi he taimi naʻe ʻomi ai ʻe he ʻEikí ʻa e fakahā ko ʻení, naʻe aʻusia foki ʻe he Kāingalotu ʻi Ketilani, ʻOhaioó ha ngaahi faingataʻa. ʻOku tau lau ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:19–22, ʻa e pōpoaki ʻa e ʻEikí kiate kinautolú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:19–22. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa ne folofola ʻaki ʻe he ʻEikí kau ki he Kāingalotu ʻi Ketilaní. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • ʻOku fekauʻaki fēfē ʻa e folofola ʻa e ʻEikí kau ki he Kāingalotu ʻi Ketilaní pea mo e meʻa naʻá Ne fakahā ki he Kāingalotu ʻi Mīsulí? (Vakai, T&F 98:11.)

  • ʻE lava ke tau fakaʻaongaʻi fēfē ʻa e pōpoaki ʻa e ʻEikí ʻi he veesi 11? (Tokoni ke mahino ki he kau akó ko e “pīkitai ki he” leleí ko e līʻoa taʻe-toe-veiveiua ki ai.)

Fakaʻosi ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe aleaʻi he ʻaho ní. Poupouʻi e kau akó ke liʻaki ʻenau ngaahi angahalá pea pīkitai ki he leleí.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98. Ko e ngaahi tupuʻanga ʻo e fepaki ʻi he Vahefonua Siakisoní

“Naʻe fakaʻau ke fakalalahi e huʻuhuʻu ʻa e kakai totonu ʻo e ʻēliá ʻi he tupu vave ʻa e tokolahi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he Vahefonua Siakisoní. Naʻe manavasiʻi e kakai tokolahi he ʻai fuoloa kuo tokolahi ange ʻa e kau pilikimi fakalotu foʻou mei he Hahaké ʻiate kinautolu. Ne omi e ‘kau ʻaunofo motuʻá’ mei ha puipuituʻa kehe mei he kāingalotu hiki maí, pea naʻe fakanatula pē ke tupukoso ʻa e ngaahi faikehekehe fakafonuá, fakapolitikalé, fakalotú, mo e fakaʻekonōmiká.

“Ko e kakai ʻo e Vahefonua Siakisoní ko ha kulupu fītaʻa mo mateuteu ne omi mei he ngaahi feituʻu māʻolunga ʻo e ngaahi siteiti fakatongá ki he ngataʻanga fakahihifo ʻo e ʻIunaiteti Siteití ke kumi e tauʻatāiná mei he ngaahi fakangatangata ʻi he sosaietí. Ko e tokolahi taha ʻo kinautolu ne nau taʻe ako mo ʻikai maʻu e anga fakafonua ʻa ia naʻe angamaheni ʻaki ʻi Niu ʻIngilani mo e Hahaké. Naʻe angaʻaki ʻe ha tokolahi ʻo kinautolu ʻa e lea koví, maumauʻi ʻo e Sāpaté, lova hōsí, ʻai ke tau e fanga moa taʻané, nofo noá, konaá, vaʻinga kumi monūʻiá, mo e fetāʻakí. …

“Naʻe vakai ʻa e kau nofo fonua motuʻá ki he fakaʻau ke tokolahi ʻa e Kāingalotú ko ha fakamanamana fakapolitikale, neongo naʻe ʻikai feinga e kāingalotu ʻo e Siasí ke fili ki ha ngaahi tuʻunga pe fili fakafaʻahi lolotonga ʻenau nofo taimi nounou ʻi he Vahefonua Siakisoní. ʻI Siulai 1833 naʻe meimei tahaafe uangeau e tokolahi ʻo e Māmongá ʻi he vahefonuá, pea toe tokolahi ange e kakai ne tūʻuta mai he māhina taki taha. Naʻe pōlepole ha kāingalotu ʻe niʻhi ʻe omi ha toko lauiafe lahi ange ke nofo ʻi he vahefonuá. … Naʻe manavasiʻi moʻoni e kakai fakalotofonuá ʻi ha ivi fakalotu ne nau kikiteʻi ʻe motuhi atu e ‘kau Senitailé’ (ʻoku ʻikai Māmongá) kotoa ʻi he fokotuʻu ʻa e puleʻanga ʻo e nofo tuʻí ʻi he Vahefonua Siakisoní.

“Naʻe toe fehiʻa foki e kau faifekau faka-Palotisaní ʻi he hū mai e Māmongá ki he vahefonuá. Naʻe ui e Kāingalotú ko e kau mateaki tōtuʻa mo e kau fai hia pea ne fakaangaʻi ko e kau tui noaʻia mo e taʻe ʻilo koeʻuhí he naʻa nau tui mo aʻusia maʻu pē ʻa e ngaahi mana, kikite, fakamoʻui mahaki, ngaahi fakahā, mo e lea ʻi he ngaahi lea kehekehé. Ne tānaki atu e meheká mo e manavahē ʻi he mole ha niʻihi mei honau potusiasí ki he tāufehiʻa ʻa e kau faifekaú. …

“ʻIkai ngata aí, ne maʻu ʻe he kau fefakatauʻaki Māmongá ha konga ʻo e fefakatauʻaki ola lelei ʻo e Halanga Samitā Feí ʻa ia ne muʻaki puleʻi ʻe he kau Mīsulí. Ne manavahē ha niʻihi ʻo e kau nofo fonua motuʻá naʻe fakapapau ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke maʻu honau kelekelé mo e pisinisí. ʻIkai ngata aí, ‘naʻe ʻikai ke fakatau koloa [ʻa e Kāingalotú] mei he kau fakatau koloa fakalotofonuá, he naʻe ʻikai hanau paʻanga, ka naʻa nau fakafetongi ʻiate kinautolu pē ʻi he fale tukuʻanga koloa ʻo e Siasí. … Ne fakatau ʻe ha niʻihi ʻo e kau nofo fonua motuʻá ʻenau kelekelé ki he kau Māmongá pea nau hiki mei ai. Naʻe ʻuhinga ʻeni, ne tokosiʻi ange e kau fakatau ʻi he ngaahi fale koloá, pea ʻi ai mo ha fakaʻauha fakapaʻanga ʻi he kahaʻú’ ki he kau nofo fonua motuʻá [T. Edgar Lyon, “Independence, Missouri, and the Mormons, 1827–1833,” BYU Studies, faʻahitaʻu fakatōlaú 1972, 17–18].

“Ke toe fakafaingataʻa angé, naʻe tāfea ʻa Mīsuli ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 1833, ne fakaʻauha e taulanga ʻi Tauʻatāiná, pea fulihi e halanga vaitafé mei he koló. Naʻe fokotuʻu ha kolo foʻou, ko Uesipooti, mo ha taulanga lelei ange, ʻo mamaʻo atu, pea naʻe holo ʻa e pisinisi ʻi Tauʻatāiná. Naʻe tukuakiʻi ʻe he kau maʻu pisinisi ʻi Tauʻatāiná ʻa e kau Māmongá ki he tūkunga ko ʻení. Naʻe fokotuʻu ha niʻihi ʻo e kau nofo fonua motuʻá ke fakatau atu ʻenau koloá kotoa ki he Kāingalotú, ʻi heʻenau fakakaukau atu ki he meʻa ʻe hoko ʻi he kahaʻú. Ne fie fakatau mai ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi fāmá mo e koloá, ka naʻe ʻikai ke nau maʻu ha paʻanga feʻunga ke fai ia. Naʻe fakatupu ʻita ʻa e meʻá ni ki he kau Mīsulí, pea nau fakamafola e ngaahi talanoa loi ʻoku masiva moʻoni e kau Māmongá.

“Ne manavahē mo fehiʻa e kau tangata nofo kauʻāfonuá ʻi he kau ʻInitiá. Ne fakalalahi ange ʻenau tāufehiʻa ʻi he taʻu 1830 tupú ʻi he kamata ke fakanofonofo ʻe he puleʻangá e ngaahi faʻahinga ʻo e hahaké ʻi he kelekele ʻi he fakahihifo pē ʻo Tauʻatāiná. Hili e Tau Hooki ʻUliʻuli (Black Hawke War) ʻo e 1832, naʻe kole ai e kakai ʻo e feituʻu fakahihifo ʻo Mīsulí ki he Falealeá ke fokotuʻu ha ngaahi kau tau ke maluʻi kinautolu. Ne omi e fuofua kau faifekau Māmongá ki he ʻātakai hohaʻa ko ʻení ʻo fakahā ʻa e ikuʻanga fakaepalōfita ʻo e kakai tuʻufonua ʻo ʻAmeliká. Naʻe manavasiʻi e kau nofo fonua motuʻá ʻe ngāue ʻaki ʻe he Kāingalotú e kau ʻInitiá ke tokoni ke nau ikunaʻi ʻa e feituʻú maʻa ʻenau Selusalema Foʻoú. Naʻe toe fakafaingataʻa ange ʻa e tūkungá koeʻuhí ko e kau faifekau Palotisani ne meheka ʻi he ngaahi feinga malanga ʻa e Kāingalotú ʻi he lotolotonga ʻo e kau ʻInitiá.

“Ne toe fakalalahi e vā ʻo e Kāingalotú mo e kau nofo fonua motuʻá koeʻuhí ko e palopalema ʻo e nofo pōpulá. Naʻe kau atu ʻa Mīsuli ki he ʻIunioní ko ha siteiti ʻoku poupou ki he nofo pōpulá ʻi he Aleapau ʻiloa ʻo e 1820. Ka neongo ia, naʻe fakangatangata pē ʻa hono maʻu ʻo ha kau ngāue nofo pōpula. Naʻe fakamahuʻingaʻi ʻe he kau nofo fonua motuʻá ʻenau totonu ke maʻu ʻa e kau pōpulá mo fehiʻanekinaʻi e tui ke taʻofi e fakapōpulá. Ne ʻomi ʻe he niʻihi ʻo e Kāingalotú ʻa e fakakaukau ko ʻeni ʻo e fakafepakí mei he Tokelaú mo e Hahaké, pea naʻe ʻi ai e ʻamanaki ʻe hoko ha fakafepaki ʻa e kau pōpula ʻuliʻulí ʻi he Sauté he taimi ko ʻení. ʻI he 1831 ne iku ʻa e fakafepaki ʻa e pōpula ʻa Neti Tena ʻi Veisiniá ʻo mate ai ha kau pālangi ʻe toko fitungofulu tupu mo ha kau pōpula ʻe toko teau. Ne mafola ha manavahē taʻeʻuhinga ki ha fakafepaki ʻi he kotoa ʻo e ngaahi siteiti ne ngofua ai e fakapōpulá. Ko ia ai, ne hohaʻa lahi e kau Mīsulí ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1832 ʻi he ngaahi ongoongo loi naʻe feinga ʻa e Kāingalotú ke fakalotoʻi ʻa e kau pōpula ke nau talangataʻa ki heʻenau kau pulé pe hola.

“Ke taʻofi fakavave ʻa e ngaahi ongoongo loí, ne pulusi ʻe he Evening and Morning Star ʻo Siulai 1833 ha fakamatala ʻo fakatokanga ki he kau faifekaú fekauʻaki mo e malanga ʻi he lotolotonga ʻo e kau pōpulá mo e kau pōpula kimuʻá, ne ʻiloa ko e ‘fakatauʻatāinaʻi e kakai lanu [ʻuliʻulí].’ Meʻapangó naʻe fakaʻuhingaʻi hala ʻe he kau Mīsulí ʻa e akonaki ko ʻení ke ʻuhinga ne fakaafeʻi ʻe Misa Felipisi e kau ʻuliʻuli tauʻatāiná ke nau kau fakataha mo e kau Māmongá ʻi he Vahefonua Siakisoní. Naʻe fakatupu ʻe he fakamatalá ha ʻita lahi ʻo toe tuku atu ai ʻe Misa Felipisi ha ‘Nusipepa Makehe’ ʻo fakamatalaʻi ai ne ʻikai ha taumuʻa ʻa e Siasí ke fakaafeʻi e kau ʻuliʻuli tauʻatāiná ki Mīsulí, ka naʻe ʻikai hano ʻaonga ʻa ʻene ngaahi fakaʻikaiʻí” (Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 130–32).