Seminelí
Lēsoni 21: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17


Lēsoni 21

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17

Talateú

Lolotonga hono liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Tohi ʻa Molomoná, naʻá ne ʻilo ai ʻe fakangofua ha kau fakamoʻoni ʻe toko tolu ke mamata ki he ʻū lauʻi peletí (vakai, 2 Nīfai 27:12–14; ʻEta 5:2–4; T&F 5:11–15, 18). ʻI hono ʻilo ʻe ʻŌliva Kautele mo Tēvita Uitemā e meʻá ni, naʻá na fakatou ongoʻi ha holi fakalaumālie ke na hoko ko ha ongo fakamoʻoni. Kimuʻa ʻi he meʻá ni, naʻe folofola ʻa e ʻEikí kapau ʻe loto-fakatōkilalo mo talangofua feʻunga ʻa Māteni Hālisi, ʻe toe fakangofua foki mo ia ke mamata ki he ʻū lauʻi peletí (vakai, T&F 5:23–28). Ne kole ʻe ʻŌliva Kautele, Tēvita Uitemā, mo Māteni Hālisi ki he Palōfitá ke ne kole ki he ʻEikí pe ʻe fakangofua ke nau maʻu ʻa e faingamālié ni. Naʻe fakapapauʻi mai ʻe he ʻEikí ʻe fakangofua ʻa e kau tangata ʻe toko tolú ni ke mamata ʻi he ʻū lauʻi peletí mo e ngaahi meʻa kehe ʻo kapau te nau ngāue ʻaki ha tui feʻunga.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:1–2

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí kia ʻŌliva Kautele, Tēvita Uitemā, mo Māteni Hālisi kapau te nau maʻu ha tui feʻunga ʻe fakangofua kinautolu ke mamata ʻi he ʻū lauʻi peletí mo e ngaahi meʻa toputapu kehe

Hiki mei ʻolunga ki lalo ha lisi ʻi he palakipoé, mei he fika 1 ki he 5. Hiki e ʻū lauʻi peleti koulá ofi ki he fika 1. Fakaafeʻi e kau akó ke nau hiki ha tatau ʻo e lisi kuo fakafikefiká ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá. Kole ki he kau akó ke nau fakakakato ʻa e lisí ʻaki hano tohi ha ngaahi meʻa kehe ne mamata ki ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú ʻi hono fakahā kiate kinautolu ʻe Molonai ʻa e ʻū lauʻi peletí. Hili hono ʻoange ha taimi feʻunga, kole ki he kau akó ke nau fakafehoanaki ʻenau lisí mo e ngaahi meʻa ʻoku hā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:1.

  • Ko e fē meʻa naʻe hā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:1 te ke fie mamata taha ki aí? Ko e hā hono ʻuhingá?

  • Naʻe malava ke fakamālohia fēfē e fakamoʻoni ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú ʻi he mamata ki he ngaahi meʻá ni? Ko e hā hono ʻuhingá?

  • ʻOku ʻomi fēfē ʻe he mamata ki he heletā ʻa Lēpaní, mo e Liahoná, ha toe fakamoʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e puipuituʻa fakahisitōlia ʻo e fakahā te nau ako he ʻaho ní, fakamatalaʻi fakanounou ʻa e talateu ki he lēsoni ko ʻení. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻe fakangofua ʻa Māteni Hālisi, ʻŌliva Kautele, mo Tēvita Uitemā ke nau mamata ki he ʻū lauʻi peletí. Ka neongo ia, naʻe tomuʻa fie maʻu ʻe he Eikí ha meʻa meiate kinautolu.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:1–2. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe fie maʻu ke fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú kae lava ke nau mamata ki he ʻū lauʻi peletí. Hili hono lipooti ʻe he kau akó e meʻa ne nau ʻiló, ʻeke ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • ʻOkú ke pehē ko e hā hono ʻuhinga ʻo e falala ki he folofola ʻa e ʻOtuá “ʻaki ʻa e loto-fakamātoato moʻoni”? (Mahalo ko e ʻuhinga ʻe taha ke tau talangofua ki he ʻOtuá pe muimui ki Heʻene folofolá ʻaki hotau lotó kotoa.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ne fie maʻu ai ʻa e kau tangatá ni ke nau fakahaaʻi ʻa e tuí hangē ko e kau palōfita ʻo e kuonga muʻá ki muʻa pea fakangofua ʻe he ʻEikí ke nau mamata ki he ʻū lauʻi peletí?

Neongo ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo maʻu e faingamālie ke mamata ki he ngaahi meʻa fakatuʻasino tatau hangē ko ia ne mamata ki ai e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú, ka te tau lava ʻo maʻu ha fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Hiki ʻa e lea ko ʻení he palakipoé: Kapau te tau talangofua pea , te tau lava ʻo maʻu ha fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

Kole ki he kau akó ke nau fokotuʻu mai e ngaahi lea ʻoku nau fakakakato ʻa e lea ko ʻení. (ʻE malava ke tali ʻa e kau akó ʻaki ha meʻa hangē ko ʻení: Kapau te tau talangofua mo ngāue ʻaki ʻa e tui ki he ʻOtuá, ʻe lava ke tau maʻu ha fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Hiki kakato ʻa e tefitoʻi moʻoní ʻi he palakipoé ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻa e kau akó.)

  • Kuó ke ngāue ʻaki fēfē hoʻo tui ki he ʻOtuá kae lava ke maʻu ha fakamoʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná?

Ke tokoni ke mhino ki he kau akó ke mahino ʻa e founga ne tokoniʻi ai ʻe Siosefa Sāmita ʻa Māteni Hālisi ke fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa e faʻē ʻa Siosefa Sāmitá, ʻa Lusi Meki Sāmita:

ʻĪmisi
Lucy Mack Smith

“ʻI he pongipongi hono hokó, hili hono fakahoko e ngaahi ngāue angamahení, ʻa ia ʻoku kau ai e laukongá, hivá mo e lotú, ne tuʻu hake ʻa Siosefa, pea fakaofi atu kia Māteni Hālisi ʻi he fakamātoato ʻokú ne fakafiefiaʻi au ʻo aʻu ki he ʻahó ni ʻi heʻeku manatu ki aí, ʻo ne pehē ange, ‘Māteni Hālisi, kuo pau ke ke fakavaivaiʻi koe ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá he ʻahó ni, kae lava ke ke maʻu ha fakamolemole ʻo hoʻo ngaahi angahalá. Kapau te ke fai ia, ko e finangalo ia ʻo e ʻOtuá ʻoku totonu mamata ki he ʻū lauʻi peletí, fakataha mo ʻŌliva Kautele mo Tēvita Uitemā’”(History of Joseph Smith by His Mother, ed. Preston Nibley [1958], 151–52).

  • Naʻe fie maʻu ke liliu fēfē ʻa Māteni kae lava ke ne hoko ko ha fakamoʻoni ʻo e ʻū lauʻi peleti koulá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:3-9

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ko e fatongia e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú ke nau fakamoʻoni ki he ʻū lauʻi peletí

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau ʻiate kinautolu pē ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:3–5 ʻo fekumi ki he fatongia ʻe maʻu ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú hili ʻenau mamata ki he ʻū lauʻi peletí. (Te nau maʻu ʻa e fatongia ke fakamoʻoniʻi ʻa e meʻa ne nau mamata ki aí.)

  • Ko e hā e fatongia ʻoku tau maʻu ʻi he taimi ʻoku foaki mai ai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu ʻa e ngaahi fakamoʻoni ʻo e ngaahi moʻoni fakalangí? (ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau akó e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Hili ʻetau maʻu ha fakamoʻoni ʻo e moʻoní, ʻoku tau maʻu ha fatongia ke fakamoʻoniʻi ia. Te ke lava ʻo fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻi heʻenau folofolá ʻoku akoʻi ai e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.)

  • ʻOku hoko fēfē ʻetau loto fiemālie ke fakamoʻoni ki he moʻoní ko hano fakahaaʻi ʻo ʻetau tuí?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e fakamatala ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa Siosefa Sāmitá:

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

“Naʻa mau ō mo Māteni Hālisi, Tēvita Uitemā, mo ʻŌliva Kautele … [ki he vao ʻakau ofi ki he ʻapi Uitemaá], pea ʻi heʻemau tūʻulutui hifó, ne mau kamata ke lotu ʻi he tui lahi ki he ʻOtua Māfimafí. …

“Fakatatau ki he ngaahi fokotuʻutuʻu kimuʻá, naʻá ku kamata ʻaki ha lotu leʻolahi ki heʻetau Tamai Hēvaní, pea hoko atu ai e niʻihi kehe kotoa ne hokó. Ka neongo ia, ne ʻikai ke mau maʻu ʻi he ʻuluaki feingá, ha faʻahinga tali pe fakahā ʻoku ʻiate kimautolu ʻa e tokoni fakalangí. Ne mau toe fakahoko e founga tatau pē ʻo e lotú … kae kei ola tatau pē mo ia kimuʻá.

“Hili ʻemau feinga hono uá, ʻa ia ne ʻikai ola leleí, ne fokotuʻu leva ʻe Māteni Hālisi ʻoku totonu ke ne mavahe meiate kimautolu, he naʻá ne pehē ko e ʻuhinga ia e ʻikai ke maʻu e meʻa ne mau fakaʻamu ki aí. Ko ia ai naʻá ne mavahe meiate kimautolu, pea ne mau toe tūʻulutui hifo, pea teʻeki fuoloa ʻemau lotú, ne mau mamata ki ha maama ʻi ʻolunga ʻiate kimautolu ʻi he ʻataá, ʻa ia ne mahulu hake hono māmá; pea vakai, ne tuʻu ha ʻāngelo ʻi muʻa ʻiate kimautolu. Naʻá ne toʻo hono ongo nimá ʻa e ʻū lauʻi peletí ʻa ia kuo mau lotua ke mamata ki aí. Naʻá ne huke tahataha hake ʻa e ngaahi pēsí, koeʻuhí ke mau lava ʻo sio kiate kinautolu, pea ʻiloʻi lelei ʻa e ngaahi tongitongi ʻi aí. … Naʻa mau fanongo ki ha leʻo ʻoku ongo mai mei he maama ʻi ʻolunga ʻiate kimautolú, ʻo ne pehē, ‘Kuo fakahā ʻa e ʻū lauʻi peleti ko ʻení ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá, pea kuo liliu kinautolu ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá. ʻOku tonu hono liliu ʻo ia kuo mou mamata ki aí, pea ʻoku ou fekau kiate kimoutolu ke mou fakamoʻoni ki he meʻa ʻoku mou mamata mo fanongo ki ai he taimi ní.’

“Naʻá ku mavahe leva meia Tēvita mo ʻŌliva, peá u ʻalu ke kumi ʻa Māteni Hālisi, ʻa ia naʻá ku maʻu ʻi ha feituʻu mamaʻo, ʻokú ne lotu fakamātoato. Ka neongo ia, ne taimi nounou pē peá ne talamai mai kiate au, kuo teʻeki ai ke ne fakalotoʻi ʻa e ʻEikí, peá ne kole fakamātoato mai ke ma lotu, koeʻuhí ke ne lava foki ʻo ʻiloʻi ʻa e ngaahi tāpuaki tatau ne mau toki maʻú. Naʻá ma lotu leva, pea faifai peá ma maʻu ʻema ngaahi holí, he naʻe teʻeki ai ke ʻosí, naʻe fakaava mai ʻa e mata meʻa-hā-mai tatau ki heʻema vakaí, ʻa ia ne toe fakaava mai ia kiate au, peá u toe mamata mo fanongo ki he ngaahi meʻa tatau; pea ʻi he momeniti tatau, ne kaila ʻa Māteni Hālisi, ʻi he fiefia, ‘’Kuo feʻunga ia; ʻkuo feʻunga ia; kuo mamata hoku matá; kuo mamata hoku matá’” (ʻi he History of the Church 1:54–55).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ne fuʻu mahuʻinga ai e lao ʻo e kau fakamoʻoní, pe maʻu ʻa e kau fakamoʻoni tokolahí, ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí?

Fakakaukau ke kole ki ha tokotaha ako ke lau ʻa e lea ko ʻení, ʻa ia ʻoku fakaikiiki ai e ngaahi ongo ʻa Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e aʻusiá:

ʻĪmisi
Lucy Mack Smith

“ʻI heʻenau foki ki he falé ko e vahaʻa ia ʻo e tolú mo e fā efiafi. Naʻá ku tangutu mo Mīsisi Uitemā, mo Misa Sāmita ʻi ha loki mohe he taimi ko iá. ʻI heʻene hū maí, ne tangutu hifo ʻa Siosefa ʻi hoku tafaʻakí, mo ne pehē mai, ‘Tangataʻeiki, fineʻeiki, ʻoku ʻikai ke mo ʻiloʻi ʻeku fiefiá: kuo fakahā ʻeni ʻe he ʻEikí e ʻū lauʻi peletí ki ha toko tolu kehe makehe meiate au. Kuo nau mamata ki ha ʻāngelo, ʻa ia kuó ne fakamoʻoniʻi kiate kinautolu, pea kuo pau ke nau fakamoʻoni ki hono moʻoni ʻo e meʻa kuó u lea ʻakí, he ko ʻeni ʻoku nau ʻiloʻi ʻiate kinautolu pē, ʻoku ʻikai ke u ʻalu holo ke kākaaʻi e kakaí, pea ʻoku ou ongoʻi kuo huʻi atu ha kavenga meiate au ʻa ia naʻe fuʻu mamafa ʻaupito ke u kātakiʻi, pea ʻoku fiefia ai ʻa hoku laumālié, ʻoku ʻikai ke u tuenoa ʻi he māmaní.’ ʻI he meʻá ni, ne hū mai ai ʻa Māteni Hālisi: ne hangē ʻoku fuʻu matuʻaki fiefiá, peá ne fakamoʻoni taʻe-manavahē ki he meʻa naʻá ne fakatou mamata mo fanongo ki aí. Pea pehē foki kia Tēvita mo ʻŌliva, ʻi heʻena tānaki atu he ʻikai lava ha ʻelelo ke fakahā ʻa e fiefia ʻi hona lotó, mo e maʻongoʻonga ʻo e ngaahi meʻa ʻa ia ne nau fakatou mamata mo fanongo ki aí” (History of Joseph Smith by His Mother, 152).

  • Ko e hā e ngaahi ongo ʻokú ke maʻu ʻi he taimi ʻokú ke feohi ai mo e niʻihi kehe ʻoku nau ʻilo foki ʻoku moʻoni e ongoongoleleí? ʻOku tokoniʻi fēfē koe ʻe heʻenau ngaahi fakamoʻoní?

Vahevahe tautau tokoua e kau akó. Fakaafeʻi e hoa takitaha ke lau leʻolahi ʻa e “Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú” (ʻoku maʻu hili ʻa e talateu ki he Tohi ʻa Molomoná). ʻI he lau ʻa e kau akó, fakaafeʻi kinautolu ke kumi ʻa e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻokú nau fakamālohia ʻenau fakamoʻoní.

Fakamatalaʻi ange ki he kau akó neongo ne mavahe kotoa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú mei he Siasí (ne toe papi ʻa ʻŌliva Kautele mo Māteni Hālisi kimui), ka ne ʻikai ha taha ʻo kinautolu te ne teitei fakaʻikaiʻi ʻenau fakamoʻoni ki he Tohi ʻa Molomoná.

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukauloto ʻe lava ke tānaki ʻenau fakamoʻoni fakatāutaha ki he Tohi ʻa Molomoná ki he tatau kotoa pē ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Fakaafeʻi e kau akó ke nau hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá ʻa e meʻa te nau fie fakakau ʻi heʻenau fakamoʻoní. Fakakaukau ke fakaafeʻi ha kau ako tokolahi ke vahevahe e meʻa kuo nau hikí.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:6, ʻo kumi e fakamoʻoni ʻa Sīsū Kalaisi ki he Tohi ʻa Molomoná. Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻoku moʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná.

  • ʻOku fakamālohia fēfē ʻe he fakamoʻoni ʻa e ʻEikí ki he Tohi ʻa Molomoná ʻa hoʻo fakamoʻoní?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:7–9. Kole ki he kau akó ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi talaʻofa kuo foaki ki he Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú. Tokanga taha ʻa e tokanga e kau akó ki he kupuʻi lea ko e “ngaahi finangalo māʻoniʻoní” ʻi he veesi 9.

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻe ala hoko ko e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí ke ʻi ai ha Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolu? (Te ke ala fie maʻu foki ke toe vakaiʻi ʻe he kau akó e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:4 ke tali e fehuʻi ko ʻení.)

  • Ko e hā ʻe ala hoko ko ha “finangalo māʻoniʻoni” ki hono ʻomi kiate koe ha fakamoʻoni ki he moʻoni ko ia ʻokú ke loto ke ʻiló?

Fakamanatu ki he kau akó te tau lava ke maʻu pe fakamālohia ha fakamoʻoni ʻi heʻetau vahevahe iá. Fakaafeʻi e kalasí ke nau fakalaulauloto ki ha tokotaha te nau lava ʻo vahevahe ki ai ʻenau fakamoʻoní ʻa ia ʻe lava ke ʻaonga ʻene fanongo ki aí. Poupouʻi kinautolu ke vahevahe ʻenau fakamoʻoní mo e tokotaha ko iá ʻi he uiké ni.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:1. Ko e ʻū lauʻi peletí, ʻŪlimí mo e Tūmemí, mo e sifa-fatafatá

Naʻe ʻave ʻe Siosefa Sāmita e ʻū lauʻi peletí, sifa-fatafatá, mo e ʻŪlimí mo e Tūmemí ki he ʻāngelo ko Molonaí ʻi he ʻosi mo kakato e ngāue ʻa e ʻOtuá ne fie maʻu meiate iá (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:52, 59–60).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:3, 5. Ko e fakamoʻoni ʻa Ōliva Kautele, Tēvita Uitemā, mo Māteni Hālisí

Neongo ʻoku ʻikai ke tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi ʻuhinga pau ne hē kotoa ai e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú mei he Siasí ʻi ha taimi, ka ʻe lava ke tokoni ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:4 ke fakamatalaʻi e founga ʻe lava ke hē ai ha taha hili hono maʻu ha fakamoʻoni mahuʻinga pehē hangē ko e sio ki ha ʻāngelo mo e ʻū lauʻi peletí:

“Neongo ʻe maʻu ʻe ha tangata ha ngaahi fakahā lahi, pea maʻu mo e mālohi ke fai ʻa e ngaahi fuʻu ngāue lalahi lahi, ka ʻo kapau te ne pōlepole ʻi hono ivi ʻoʻoná, ʻo siʻaki ʻa e ngaahi faleʻi ʻa e ʻOtuá ʻo muimui ki he ngaahi fakakaukau ʻa hono loto ʻoʻoná mo e ngaahi holi fakakakanó, kuo pau ke ne tō pea fakatupu ai ʻa e houhau ʻo ha ʻOtua angatonu ke tō mai kiate ia.”

Neongo ʻa e hē mei he Siasí, ka naʻe ʻikai ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú te ne teitei fakaʻikaiʻi ʻenau ngaahi fakamoʻoni ʻo e Tohi ʻa Molomoná, hangē ko hono fakahaaʻi ʻi he ngaahi fakamatala ko ʻení:

Naʻe vahevahe ʻe ʻŌliva Kautele ʻa e fakamoʻoni ko ʻení ʻi ha konifelenisi naʻe fai ʻi Keinisivila, ʻAiouā, ʻi he ʻaho 21 ʻo ʻOkatopá, 1848:

ʻĪmisi
ʻOliva Kautele

“Naʻá ku hiki, ʻaki ʻeku peni pē ʻaʻakú, e Tohi ʻa Molomoná (tuku kehe ha ngaahi peesi siʻi) hangē ko ia naʻe tō mei he ngutu ʻo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻi heʻene liliu ia ʻi he meʻafoaki mo e mālohi ʻo e ʻOtuá. … ʻOku moʻoni ʻa e tohi ko iá. Naʻe ʻikai ke hiki ia ʻe Sitenei Likitoni; naʻe ʻikai ke hiki ia ʻe Misa Sipalatingi; naʻá ku hiki ia ʻo hangē ko ʻene tō mei he ngutu ʻo e Palōfitá” (“The Three Witnesses,” The Historical Record, ed. Andrew Jenson, vol. 6, nos. 3–5 [May 1887], 201; vakai foki, George Reynolds, “History of the Book of Mormon,” The Contributor, vol. 5, no. 12 [Sept. 1884], 446).

Naʻe fakahoko ʻe ha nusipepa naʻe ui ko e Richmond Democrat e fakamatala ko ʻeni ʻo hono fakamoʻoniʻi ʻe Tēvita Uitemā e Tohi ʻa Molomoná:

ʻĪmisi
David Whitmer

“ʻI he efiafi Sāpaté, ʻi he 5:30 (22 Sān, 1888), naʻe ui ai ʻe Misa Uitemā hono fāmilí mo ha ngaahi kaungāmeʻa ʻe niʻihi ki hono veʻe mohengá. … Naʻá ne lea leva ki he taha kotoa ʻi hono veʻe mohengá ʻaki ʻa e ngaahi leá ni: ‘Ko ʻeni kuo pau ke mou tui faivelenga kotoa kia Kalaisi. ʻOku ou fie lea atu kiate kimoutolu kotoa pē, ʻoku moʻoni ʻa e Tohi Tapú mo e lekooti ʻo e kau Nīfaí (Tohi ʻa Molomoná), ko ia te mou lava ke pehē kuo mou fanongo kiate au ki heʻeku fai ʻeku fakamoʻoní ʻi hoku mohenga maté. Mou tui faivelenga kotoa kia Kalaisi, pea ʻe fakatatau ʻa hoʻomou totongí ki hoʻomou ngaahi ngāué. Ke fai tāpuekina kimoutolu kotoa pē ʻe he ʻOtuá. ʻOku ʻia Kalaisi ʻeku falalá ʻo taʻe ngata, ko e ngaahi maama taʻe hano ngataʻanga. ʻĒmeni.’ [Richmond Democrat, Feb. 2, 1888, naʻe hā ʻi he Andrew Jenson, Latter-day Saint Biographical Encyclopedia, 4 vols. (1901), 1:270]” (ʻi he Doctrine and Covenants Student Manual [tohi lēsoni ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, 2001], 33).

Naʻe fakamoʻoniʻi ʻa Māteni Hālisi ʻi ha kiʻi taimi nounou kimuʻa peá ne mālōloó ʻo pehē:

ʻĪmisi
Māteni Hālisi

“ʻIo, naʻá ku mamata ki he ʻū lauʻi peleti ʻa ia naʻe hiki ai e Tohi ʻa Molomoná; naʻá ku mamata ki he ʻāngeló; ne u fanongo ki he leʻo ʻo e ʻOtuá; pea ʻoku ou ʻilo ko Siosefa Sāmitá ko ha Palōfita ia ʻa e ʻOtuá, ʻokú ne maʻu e ngaahi kī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻoniʻoní. [Naʻe hiki ʻe William H. Homer ʻa e “The Last Testimony of Martin Harris,” ʻi ha fakamatala fuakava kia J. W. Robinson, ʻi he ʻaho 9 ʻo ʻEpeleli 1927, ʻi he Francis W. Kirkham, A New Witness for Christ in America, 2 vols. (1960), 1:254.]” (ʻI he Doctrine and Covenants Student Manual, 33.)

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17. Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Valú

Hili ha ngaahi ʻaho siʻi mei he mamata ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolú ki he ʻū lauʻi peleti koulá, “ne fili foki ha kau fakamoʻoni makehe ʻe toko valu—kau tangata faivelenga ʻa ia naʻe vāofi mo e Palōfitá lolotonga e liliú—ke nau mamata ʻi he ʻū lauʻi peletí. … Naʻe fakangofua ʻa Siosefa ke ne fakaʻaliʻali ange ʻa e ʻū lauʻi peletí kiate kinautolu ʻo ofi ki he ʻapi ʻo e fāmili Sāmitá ʻi Manisesitā ʻi heʻene fai ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ki hono paaki ʻo e tohí. [Vakai, History of the Church 1:58.] Naʻe fakamoʻoni ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Valú naʻa nau tokangaʻi mo hiki hake ʻa e ʻū lauʻi peletí pea mamata ki he ngaahi tohitongi ʻi he peesi taki taha. ʻOku maʻu foki ʻenau fakamoʻoní ʻi he kotoa ʻo e ngaahi tatau kuo pulusi ʻo e Tohi ʻa Molomoná” (Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [tohi lēsoni ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, 2003], 60–61).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 17:6. Ko e fakamoʻoni ʻa e ʻOtuá ki he Tohi ʻa Molomoná

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

ʻĪmisi
ʻEletā Bruce R. McConkie

“Ko e taha ʻo e ngaahi fuakava molumalu taha kuo foaki ki he tangatá ʻoku maʻu ʻi he folofola ko ʻeni ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo Siosefa Sāmita pea mo e Tohi ʻa Molomoná. ʻKuó ne [ʻuhinga kia Siosefa Sāmita] liliu ʻa e tohí, ʻio ʻa e konga ko ia kuó u fekau kiate iá pea hangē ʻoku moʻui ʻa homou ʻEikí mo homou ʻOtuá ʻoku moʻoni ia.’ (T&F 17:6.)

“Ko e fakamoʻoniʻeni ʻa e ʻOtuá ki he Tohi ʻa Molomoná. Kuo tuku mai ia ʻe he ʻOtuá tonu hono tuʻunga faka-ʻOtuá. ʻOku moʻoni e tohí pe ʻoku ʻikai ke toe ʻOtuá ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻikai pe lava ke ʻi ai ha lea fakafonua totonu ange pe mālohi ʻe ʻilo ʻe he tangatá pe ngaahi ʻotuá” (“The Doctrine of the Priesthood,” Ensign, Mē 1982, 33).