Seminelí
Lēsoni 151: Ko e Tau ʻi ʻIutaá mo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú


Lēsoni 151

Ko e Tau ʻi ʻIutaá mo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Talateú

Ne tupu e Tau ʻi ʻIutā he 1857–58 mei he vākovi mo e fetaʻemahinoʻaki ʻi he Kāingalotú mo e kau ngāue fakapuleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi he ngaahi taʻu ʻo e 1850 tupú. Ne toe hoko foki ha vāvākovi ʻi Sepitema 1857, ʻi he niʻihi ʻo e Kāingalotú mo ha kau mēmipa ʻo ha kau hikifonua fononga saliote ne fou atu ʻi ʻIutā. Tupunga ʻi he ʻita mo e manavaheé, naʻe palani mo fakahoko ʻe ha niʻihi ʻo e Kāingalotu ʻi he fakatonga ʻo ʻIutaá hano fakapoongi ʻo ha kau hikifonua nai ʻe toko 120 ne fononga ki Kalefōnia. ʻOku ʻiloa e foʻi ngāue pango ko ʻení ko e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

ʻOku fakalalahi ʻa e vāvākovi ʻi he vahaʻa ʻo e Kāingalotú pea mo e puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití

Fakamatalaʻi ange ʻi he ʻaho 24 ʻo Siulai, 1857, ne fakamanatua ai ʻe Pilikihami ʻIongi mo ha kulupu ʻo e Kāingalotú ʻa e taʻu 10 ʻenau tūʻuta ki he Teleʻa Sōlekí ʻi heʻene maʻu ha fakamatala pau ki he ongoongo kimuʻa ʻe haʻu ha kau tau ki Sōleki Sití. ʻI he ngaahi taʻu kimuʻá, ne hoko e fetaʻemahinoʻaki mo e felotokehekeheʻaki ʻo fakalalahi ai e vā ʻo e Kāingalotú mo e kau ngāue fakapuleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Ne loto e Kāingalotú ke puleʻi kinautolu ʻe ha kau taki te nau fili pea nau fakafisingaʻi ha niʻihi ne fili mai ʻe he puleʻangá ne ʻikai ke nau mahuʻingaʻia he tuʻunga moʻui tatau. Naʻe iku ia ke lau kinautolu ʻe ha niʻihi ʻo e kau ngāue fakapuleʻangá ko e kau fakafepaki ki he puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Naʻe fekauʻi ʻe he Palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití ko Sēmisi Piukēnani, taʻe fakangofua mei he Falealeá, ha kau tau fakafuofua ʻe toko 1,500 nai ki Sōleki Siti, ke fakamālohiʻi e kau ʻIutaá ke nau tali ʻa e kau ʻōfisa foʻoú.

  • Kapau ko ha Kāingalotu koe ʻi he 1857 pea fanongo ʻoku haʻu ha fuʻu kautau tokolahi ki homou koló, ko e hā nai ha ngaahi meʻa naʻá ke mei hohaʻa ki ai? (Mahalo naʻa talaatu ʻe he kau akó naʻe tuli fakamālohiʻi e Kāingalotú mei ʻOhaiō, Mīsuli, mo ʻIlinoisi; pea tokolahi ha niʻihi ne mole ʻenau koloa mahuʻingá mo e kelekelé; pea tamateʻi ha niʻihi pe mate lolotonga e ngaahi fakatanga ko ʻení. Ne langaki ʻe he ongoongo ʻo e haʻu ha kau taú ha hohaʻa ʻe ala hoko foki ʻa e ngaahi meʻa peheé ʻi ʻIutā.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e palakalafi ko ʻení:

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻIongi mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi ha ngaahi malanga ki he Kāingalotú, ko e fili ʻa e kautau ʻoku haʻú. Ne toe fai ʻe Palesiteni ʻIongi ʻene ngaahi fakahinohino ne ʻosi fai ki he Kāingalotú he ngaahi taʻu lahi ke fakahaofi ha kēleni koeʻuhí ke nau maʻu meʻatokoni mei ai kapau ʻe fie maʻu ke nau hola mei he kautaú. ʻI heʻene hoko ko e kōvana ʻo ʻIutaá, naʻá ne toe fakahinohinoʻi foki e kautau fakavahefonuá ke teuteu ke maluʻi e vahefonuá.

ʻOku mapuna hake ha vāvākovi ʻi he niʻihi ʻo e Kāingalotú mo ha kau mēmipa ʻo ha kau hikifonua fononga saliote

Fakaʻaliʻali ha mape tatau mo ia ʻoku fakakau hení, pe tā ha mape pehē ʻi he palakipoé. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e ongo palakalafi ko ʻení:

ʻĪmisi
map, western U.S.

Ne fononga fakahihifo ha kau hikifonua heka saliote mei ʻĀkenisoa ki Kalefōnia ʻo fou atu ʻi ʻIutā lolotonga e teuteu ʻa e Kāingalotú ke maluʻi e vahefonuá mei he kautau ʻa e ʻIunaiteti Siteití. Ne ʻita ha niʻihi ʻo e kau fononga salioté ʻi he ʻikai ke fie fakatau ange ʻe he Kāingalotú kiate kinautolu e kēleni naʻe faleʻi ke nau fakahaofí ka naʻa nau fuʻu fie maʻú. Ne toe fepaki foki e kau hikifonuá mo e Kāingalotú ʻi he ʻikai ke nau loto ke kai mo inu ʻe he fanga hoosi mo e fanga pulu ʻa e kau fononga salioté e meʻatokoni mo e maʻuʻanga vai ne fie maʻu ʻe he Kāingalotú ki heʻenau fanga monumanú.

Ne hoko ha fekeʻikeʻi ʻi Sita Siti, ko e kolo fakaʻosi ia ne nofoʻi ʻi ʻIutā he hala ki Kalefōniá. Ne hoko ha feʻohofaki he vahaʻa e niʻihi ʻo e kau fononga salioté mo ha niʻihi ʻo e Kāingalotú. Ne fakamanamana ha niʻihi ʻo e kau fononga salioté te nau kau fakataha mo e kautau fakapuleʻanga ʻoku haʻú ke fakafepakiʻi e Kāingalotú. Neongo naʻe valokiʻi ʻe he kapiteni ʻo e kau fononga salioté hono kaungā fonongá ʻi hono fai e ngaahi fakamanamana ko ʻení, ka naʻe vakai e kau taki mo e kakai ʻe niʻihi ne nofoʻi ʻi Sita Sití ko e fili ʻa e kau hikifonuá. Ne mavahe e kau fononga salioté mei he koló hili pē ha houa ʻe taha mei heʻenau tūʻuta atú, ka naʻe loto ha niʻihi ʻo e kau takí mo e kakai ʻo Sita Sití ke muimuiʻi mo tauteaʻi e kau tangata ne nau fakaʻitaʻi kinautolú.

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki ha ngaahi taimi kuo nau fepaki ai mo ha taha pe ha falukunga kakai. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e 3 Nīfai 12:25. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ha tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Sīsū Kalaisi te ne lava ʻo tataki kitautolu he taimi ʻoku tau vākovi ai mo e niʻihi kehé.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke “fakalelei vave mo ho filí”?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e kupuʻi lea ko ʻení, mahalo te ke fie kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻení:

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā Tēvita E. Soleniseni ʻo e Kau Fitungofulú ʻoku ʻuhinga e kupuʻi lea ko e “fakalelei vave mo ho filí” ke “fakaleleiʻi vave hotau faikehekehé, telia naʻa fakalalahi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hokó ʻo iku ki ha fakamamahi fakaesino pe fakaeloto, pea fakapōpulaʻi kitautolu heʻetau ʻitá” (Forgiveness Will Change Bitterness to Love,”Ensign pe Liahona, May 2003, 11).

  • Te ke fakamatalaʻi fakanounouʻi fēfē ʻa e akonaki ʻa e Fakamoʻuí ʻi he 3 Nīfai 12:25 ʻi hoʻo lea pē ʻaʻaú? (ʻI he tali ʻa e kau akó, hiki ha tefitoʻi moʻoni ʻoku faitatau mo ʻeni ʻi he palakipoé: Kapau te tau fakaleleiʻi ʻetau faikehekehé ʻi he founga ʻa e ʻEikí, te tau hao leva mei he ngaahi nunuʻa kovi ʻo e fekeʻikeʻí.)

  • Naʻe mei tokoni fēfē nai ʻa e talangofua ki he tefitoʻi moʻoni ʻi he 3 Nīfai 12:25 ki he Kāingalotu ne nau loto-mamahi ʻi he kau mēmipa fononga salioté?

Fakamatalaʻi ange ne fakaʻau ke toe kovi ange e meʻa ne hokó, koeʻuhí naʻe ʻikai ke fakaleleiʻi ʻe he Kāīngalotú ʻenau vākovi mo e kau hikifonuá ʻi he founga ʻa e ʻEikí. Ne kole ʻe ʻAisake Haiti ko e pulekolo ʻo Sita Sití, ka ko ha mēsia he kautaú, pea palesiteni fakasiteiki ha ngofua mei he pule ʻo e kautaú, ʻa ia ne nau nofo ofi ki he nofoʻanga ʻo Palouení, ke ui mai e kautaú ke nau fakafepakiʻi e kau angatuʻu mei he kau fononga salioté. Naʻe faleʻi ʻe he taki fakakautau ko Viliami Teimí, ʻa ʻAisake Haiti ke tukunoaʻi e fakamanamana ʻa e kau hikifonuá. Ne ʻikai ke tali ʻe ʻAisake Haiti ia mo ha kau taki kehe ʻo Sita Siti e faleʻi ko ʻení, pea nau fakakaukau ke fakaʻaiʻai ha kau ʻInitia fakalotofonua ke ʻohofi e kau fononga salioté pea kaihaʻasi ʻenau fanga pulú ko ha founga ia hono tauteaʻi e kau hikifonuá. Ne kole ʻe ʻAisake Haiti kia Sione D. Lī, ko ha mēmipa fakalotofonua ʻo e Siasí mo ha mēsia ʻi he kau taú, ke taki e ʻohofi ko ʻení, pea naʻá na faʻufaʻu ke tukuakiʻi e kau ʻInitiá ki he meʻa ne hokó.

  • Ko e hā naʻe totonu ke fai ʻe he kau taki ʻo Sita Sití ʻi he faleʻi kinautolu ʻe Viliami Teimi ke ʻoua ʻe fakaʻaongaʻi ʻa e kautaú. Ko e hā ne iku ʻo nau fai ʻi hono fakafisingaʻi ʻo e faleʻí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Kapau te tau taʻetokanga ki he faleʻi ke fai e meʻa ʻoku totonú, ʻe lahi leva ʻetau fakahehema ke fai ha ngaahi fili halá.)

Fakamahinoʻi ange naʻe ngāue ʻa e kau tangatá ni ʻo fehangahangai mo honau ngaahi fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:36–37. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e fakatokanga ʻa e ʻEikí ki he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ne ngāue taʻemāʻoniʻoní.

  • Ko e hā e fakatokanga ʻoku fai ʻe he ʻEikí ki he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ʻoku nau feinga ke fūfuuʻi ʻenau ngaahi angahalá pe ngāue taʻemāʻoniʻoní?

Lau pe fakamatalaʻi fakanounou ʻa e ngaahi palakalafi ko ʻení, pea fakaafeʻi e kau akó ke fakafanongo ki he founga naʻe hokohoko atu ai e kau taki ʻo Sita Sití ke fai ʻa e ngaahi fili halá hili hono tukunoaʻi e faleʻi ne nau maʻú.

Ne tuku atu ʻe ʻAisake Haiti e palani ke fai hono ʻohofi ʻo e kau fononga salioté ki ha fakataha alēlea ʻo ha kau taki fakalotofonua ʻi he Siasí, koló, mo e kautaú. Ne ʻi ai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e fakataha alēleá ne ʻikai ke nau loto moʻoni ki he palaní pea fehuʻi kia Haiti pe naʻe ʻosi talatalaifale mo Palesiteni ʻIongi fekauʻaki mo e meʻá ni. ʻI heʻene pehē ne teʻeki aí, ne loto leva ʻa Haiti ke fekau ha talafekau ko Sēmisi Hasilami ki Sōleki Siti mo ha tohi ʻo fakamatalaʻi ai e tūkungá mo ʻeke e meʻa ʻoku totonu ke faí. Neongo ia, koeʻuhí ʻoku fakafuofua ki he maile ʻe 250 e mamaʻo ʻa Sōleki Siti mei Sita Sití, ʻe fie maʻu ha uike nai ʻe taha ʻo e heka hoosi hokohokó ke aʻu ʻa e talafekaú ki Sōleki Siti pea foki mai ki Sita Siti mo e ngaahi fakahinohino ʻa Palesiteni ʻIongí.

ʻI ha taimi nounou pē kimuʻa pea ʻave ʻe ʻAisake Haiti ʻene tohí ki he talafekaú, ne ʻohofi ʻe Sione D. Lī mo ha kau ʻInitia e nofo kemi ʻa e kau hikifonuá ʻi ha feituʻu ne ui ko e Moʻunga Mētoú. Ne taki ʻe Lī ʻa e ʻohofí ka naʻe fakapuli ia ke hangē pē ko e kau ʻInitiá pē naʻe kau aí. Ne mate pe lavea ha niʻihi ʻo e kau hikifonuá, pea tauʻi ʻe he toengá ʻa kinautolu ne ʻohofi kinautolú, ʻo pau ai ke holomui ʻa Lī mo e kau ʻInitiá. Ne vave hono fokotuʻutuʻu fakafuopotopoto ʻe he kau hikifonuá ʻenau ngaahi salioté, pe ʻā, ko ha maluʻi. Ne toe fai ha ʻohofi ʻe ua kehe lolotonga ia ha ʻohofi ʻaho ʻe nima ʻo e kau fononga salioté.

Ne ʻi ai ha taimi ne fakatokangaʻi ai ʻe he kau tau mei Sita Sití ha ongo tangata hikifonua ʻi tuʻa he ʻā ʻo e ngaahi salioté. Ne fanaʻi kinaua ʻe he kau taú ʻo mate ai ha toko taha. Ne hola e tangata ʻe tahá ʻo tala ki he nofoʻanga ʻo e kau fononga salioté ʻoku kau ha kau pālangi hono ʻohofi kinautolú. Naʻe maʻu ʻeni ʻa kinautolu ne faʻufaʻu e ʻohofí ʻi heʻenau kākaá. Kapau naʻe fakaʻatā e kau hikifonuá ke nau aʻu ki Kalefōnia, ʻe mafola e ongoongó ko e Kāingalotú ne nau ʻohofi e kau fononga salioté. Ne manavasiʻi e kau faʻufaʻu ke fai e ʻohofí ʻe ʻomi ʻe he ongoongo ko ʻení ha nunuʻa kovi kiate kinautolu mo honau kakaí.

  • Ko e hā naʻe hoko ʻi he fili ke talangataʻa ki he faleʻi ʻo e pule ʻo e kau taú?

  • ʻI he taimi ko ʻení, ko e hā ha ngaahi fili naʻe maʻu ʻe kinautolu ne nau fai e ngaahi ʻohofí? Naʻa nau mei lava ke vete e meʻa ne nau faí pea fua e ngaahi nunuʻá, pe ko ʻenau feinga ke fūfuuʻi ʻenau ngaahi hiá mo e angahalá. Vakai, T&F 121:37.)

  • Ko e hā naʻe totonu ke nau faí?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā ʻokú ke fai ʻi he taimi ʻokú ke fai ha meʻa ʻoku halá? ʻOkú ke vetehia nai e hala kuó ke faí mo tali ʻa e ngaahi nunuʻá, pe ʻokú ke feinga ke fūfuuʻi e angahalá ʻi he kākaá?

ʻOku faʻufaʻu mo fakahoko ʻe ha Kāingalotu ʻe niʻihi ʻa e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Fakamatalaʻi ange naʻe fili ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ne kau ʻi hono ʻohofi ʻo e kau hikifonuá ke fūfuuʻi ʻenau angahalá. Fakaafeʻi e kalasí ke fakafanongo ki he meʻa ne hoko ko ha ola ʻo e fili ko ʻení ʻi hoʻo lau pe fakamatalaʻi fakanounou ʻa e ngaahi palakalafi ko ʻení:

ʻI ha feinga ke taʻofi e mafola ʻa e ongoongo ne kau ʻa e Kāingalotú ʻi hono ʻohofi ʻo e kau fononga salioté, ne palani ai ʻe ʻAisake Haiti, Sione D. Lī, mo ha kau taki fakalotofonua kehe ʻo e Siasí mo e kautaú ke tāmateʻi kotoa e toenga ʻo e kau hikifonuá tukukehe pē ʻa e fānau īkí. Ke fakahoko e palani ko ʻení, ne ʻalu ʻa Sione D. Lī ki he kau hikifonuá ʻo talaange ʻe maluʻi kinautolu ʻe he kautaú mei ha toe ʻohofi ʻaki hano tataki hao kinautolu ki Sita Siti. ʻI he lue atu ʻa e kau hikifonuá ki Sita Sití, ne tafoki hake e kautaú ʻo fana kinautolu. Ne ʻoho mai mo e kau ʻInitiá mei honau toitoiʻangá ʻo kau he ʻohofí. Ko e fānau pē ʻe toko 17 ne fakahaofí, mei ha kau hikifonua ʻe toko 140 ʻa ia ne nau hoko ko ha konga ʻo e kau fononga salioté.

Hili ha ʻaho ʻe ua mei he fakapō fakatokolahí, ne tūʻuta hake ʻa Sēmisi Hasilami ki Sita Siti mo e tali ʻa Pilikihami ʻIongí, ʻo fakahinohinoʻi e kau taki fakalotofonuá ke fakaʻatā e kau fononga salioté ke nau ʻalu melino pē. “ʻI he taimi naʻe lau ai ʻe Haiti e ngaahi lea ʻa ʻIongí, naʻá ne tangi ʻo hangē ha kiʻi tamasiʻí pea ko e lea pē ʻeni naʻe lava ʻo ongo maí, ‘Kuo fuʻu tōmui, kuo fuʻu tōmui’” (Richard E. Turley Jr., “The Mountain Meadows Massacre,” Ensign, Sept. 2007, 20).

Fakamatalaʻi ange ne iku e ngaahi fili ʻa ha niʻihi ʻo e kau taki ʻo e Siasí mo ha kakai ne nofo ʻi he fakatonga ʻo ʻIutaá ki he meʻa fakamamahi ʻo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe fakaleleiʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí mo fakavahefonua ʻi Sōleki Sití ʻa e vākovi mo e puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi ha ngaahi fepōtalanoaʻaki fakamelino mo ha alea ʻi he 1858. Lolotonga e vākovi ko ʻení—ne ui kimui ko e Tau ʻa ʻIutaá—ne feʻiteʻitani e kautau ʻa e ʻIunaiteti Siteití mo e kongakau ʻa ʻIutaá ka naʻe ʻikai pē ke fai ha tau.

  • Te ke fakamatalaʻi fakanounou fēfē e ngaahi fili ne iku ki he Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú?

  • Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he meʻa fakamamahí ni? (Mahalo ʻe ʻiloʻi ʻe he kau akó ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehekehe, ka ʻe lava ke kau ʻi heʻenau ngaahi talí ʻa e meʻá ni: ʻE lava ke iku ʻetau fili ke fūfuuʻi ʻetau ngaahi angahalá ke tau fai ha toe angahala lahi ange. ʻE lava ke hoko mai ʻa e fakaʻiseʻisá mo e mamahí ʻi he fili ko ia ke fūfuuʻi ʻetau ngaahi angahalá.)

Fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai ngata pē he mate ʻa e toko 120 nai mei he Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú, ka naʻe toe fakatupu ai ha fakamamahi lahi ki he fānau ne moʻuí mo e kāinga kehe ʻo e kau pekiá. Ne faingataʻaʻia foki mo e kau ʻInitia Paiuté ʻi hono tukuakiʻi hala kinautolu ki he hia ne hokó. ʻIkai ngata aí, “ne ongoʻi halaia mo faingataʻaʻia moʻoni [ʻa kinautolu] naʻe kau ʻi he fakapō fakatokolahí he toenga ʻo ʻenau moʻuí, ʻi heʻenau toutou mohe ʻo misi ki he meʻa ne nau fai mo sio ki aí” (Richard E. Turley Jr., The Mountain Meadows Massacre,” 20).

Fakapapauʻi ange ki he kau akó kapau kuo nau ʻosi fai ha ngaahi fehalaaki mo faiangahala, te nau lava ʻo fakaʻehiʻehi mei he loto-mamahi mo e fakaʻiseʻisa ʻi he kahaʻú ʻaki ʻenau tafoki ki he ʻEikí pea fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá.

Fakamatalaʻi ange koeʻuhí naʻe kau ha Kāingalotu fakalotofonua tokolahi ʻi hono faʻufaʻu mo fakahoko ʻo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú, ne ʻata kovi ai e Siasí fakalūkufua ʻi he meʻá ni ʻi he vakai ʻa ha kakai ʻe niʻihi.

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻiloʻi ʻoku ʻikai fakapapauʻi ʻe he ngaahi ngāue hala ʻa ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ʻa e moʻoni ʻo e ongoongoleleí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí:

ʻĪmisi
Palesiteni Henry B. Eyring

“ʻOku fakaliliʻa ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi ʻoku tau tui ki aí, ʻa hono fakapoongi taʻe ʻuhinga ha kakai tangata, fafine, mo e fānau. Ko hono moʻoní, ʻokú ne taukaveʻi e melinó mo e faʻa fakamolemolé. ʻOku fakafofongaʻi ʻe he meʻa naʻe fakahoko fuoloa [ʻi he Moʻunga Mētoú] ʻe he kāingalotu hotau Siasí ha mavahe fakalilifu mo taʻefakamolemoleʻi mei he akonaki mo e ʻulungaanga faka-Kalisitiané” (“150th Anniversary of Mountain Meadows Massacre,” Sept. 11, 2007, mormonnewsroom.org/article/150th-anniversary-of-mountain-meadows-massacre).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hilamani 5:12. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa te tau lava ʻo fai ke fakatupulaki mo pukepuke ai ʻetau fakamoʻoní ke ʻoua naʻa vaivai ʻetau tuí ʻi he ngaahi taimi faingataʻá, ʻo hangē ko ʻetau ʻiloʻi ne ʻikai moʻui ʻaki ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí.

  • Fakatatau ki he Hilamani 5:12, ko e hā te tau lava ʻo fai ke fakatupulaki mo pukepuke ai ʻetau fakamoʻoní? (Hili e tali ʻa e kau akó, mahalo te ke fie hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Te tau lava ʻo fakatupulaki ha fakamoʻoni mālohi ʻaki hono langa ʻetau tuí ʻi he makatuʻunga ʻo Sīsū Kalaisí.)

Ke fakatātaaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau e palakalafi ko ʻení:

“Ko Sēmisi Senitaá ko e mokopuna ua ia ʻo e … ʻo e fānau ne moʻui mei he fakapō fakatokolahí [pea ko ha mēmipa foki ia ʻo e Siasí]. … … ʻI hono ʻilo ʻe Misa Senitā naʻe kau ʻa ʻene kuí ʻi hono tamateʻi ʻi he fakapō fakatokolahí … naʻá ne pehē ‘naʻe ʻikai ke uesia ʻa ʻeku tuí koeʻuhí he ʻoku makatuʻunga ia ʻia Sīsū Kalaisi, kae ʻikai ko ha taha ʻi he Siasí’” (Richard E. Turley Jr., The Mountain Meadows Massacre,“ 21).

  • ʻE lava fēfē ʻe heʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ʻo fakamālohia kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau ʻilo ai ne ʻikai ke moʻui ʻaki ʻe ha kāingalotu ʻo e Siasí e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí?

  • Ko e hā ʻokú ke fai ʻoku tokoni ke langa ai hoʻo tuí ʻi he makatuʻunga ʻo Sīsū Kalaisí?

Fakamoʻoni ki he mahuʻinga ʻo hono moʻui ʻaki e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí pea mo hono fakatefito ʻetau tuí ʻiate Ia mo ʻEne ongoongoleleí. Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki ha founga te nau langa lelei ange ai ʻenau tuí ʻi he makatuʻunga ʻo Sīsū Kalaisí pea ke fokotuʻu ha taumuʻa ke fai ia.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Fakatongia ʻaki ʻa e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Naʻe fai ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa e lea ko ʻení ʻo kau ki he fatongia ʻaki ʻo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú:

ʻĪmisi
Palesiteni Henry B. Eyring

“ʻOku fatongia ʻaki ʻe he kau taki fakalotofonua ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e fakapō fakatokolahi ʻi he ngaahi feituʻu ofi ki he Moʻunga Mētoú ʻa ia ne nau maʻu foki ha ngaahi tuʻunga fakapuleʻanga mo fakakautau pea ngāue ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi heʻenau fakahinohinó. …

“… ʻOku ʻikai ha toe veiveiua ʻe fai ʻe he Fakamaau Tototnu Fakalangí ʻa e tautea totonu kiate kinautolu ne fatongia ʻaki ʻa e fakapō fakatokolahí” (“150th Anniversary of Mountain Meadows Massacre,” Sept. 11, 2007, mormonnewsroom.org/article/150th-anniversary-of-mountain-meadows-massacre).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Lisiate E. Teli ko e Siʻí, ko ha tokoni faihisitōlia mo e lekooti ʻa e Siasí, e founga ne faifai pea ʻilo ai ʻe he kau taki māʻolunga ʻo e Siasí ʻa e fakapō fakatokolahí. Naʻá ne fakamatalaʻi fakanounou foki ʻa e ngaahi nunuʻa naʻe hoko ki he niʻihi ʻo e kau faihiá:

ʻĪmisi
Richard E. Turley Jr.

“Neongo ne vave pē hono ʻilo ʻe Pilikihami ʻIongi mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi Sōleki Sití ki he fakapō fakatokolahí hili ʻene hokó, ne nau toki maʻu māmālie kimui e mahino ki he lahi mo e tuʻunga ʻo e meʻa fakalilifu ne fakahoko ʻe he kakai ne nau nofoʻi e fonuá. Ne nau tukuange mei honau ngaahi uiuiʻí ʻi he 1859 ʻa e palesiteni fakasiteiki ko ʻAisake Haití pea mo ha kau taki ʻiloa kehe ʻo e Siasí ʻi Sita Siti ʻa ia ne ʻi ai haʻanau kaunga ki he fakapō fakatokolahí. Ne nau tuʻusi ʻa ʻAisake Haiti mo Sione D. Lī mei he Siasí ʻi he 1870.

“Ne hanga ʻe ha fakamaauʻanga lahi fakavahefonua ʻi he 1874 ʻo tauteaʻi ha kau tangata ʻe toko hiva ne kau ʻi he fakapō fakatokolahí. Ne faifai pea fakahū e tokolahi ʻo kinautolu, neongo ko Lī pē naʻe fakaʻilo, tauteaʻi, mo tamateʻi ki he hia ko ʻení. Ne ʻi ai ha tangata ʻe taha ne fakamoʻoni ia maʻá e puleʻangá [ʻo fakamoʻoni taʻe fakakounaʻi ʻo kau ki ha kau faihia kehe], ʻo iku hola ai ha niʻihi kehe ʻi ha ngaahi taʻu lahi ke hao mei he laó . Ne ongoʻi halaia mo faingataʻaʻia mo halaia moʻoni ha niʻihi kehe ʻo e kautau ne nau kau he fakapō fakatokolahí he toenga ʻo ʻenau moʻuí ʻi heʻenau toutou mohe ʻo misi ki he ngaahi meʻa ne nau fai mo sio ki aí” (Richard E. Turley Jr., “The Mountain Meadows Massacre,” Ensign, Sept. 2007, 20).

Fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi he Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Tuʻapulelulu, 3 Sepitema 1857: ʻOku fou atu ʻi Sita Siti, ʻIutā ha saliote ʻo e kakai ʻe meimei toko 140, tokolahi tahá mei ʻĀkenisoa. ʻOku kamata ke vākovi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kau fononga salioté pea mo ha niʻihi ʻo e Kāingalotu fakalotofonuá. Hili e fakafisi ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e kau fononga salioté ʻa e puke pōpulá, naʻe fekumi ha kau taki fakalotofonua ʻo e Siasí mo fakapuleʻanga ʻi Sita Siti ha ngofua meia Viliami Teimi, ko e pule fakavahe ʻo e kau sōtiá ʻi Palouaní, ke ui mai ʻa e kau sōtiá ke ʻohofi e kau hikifonuá.

Falaite, 4 Sepitema 1857: ʻOku ʻave ʻe Uiliami Teimi ha pōpoaki ʻo e talí ʻo fakahinohinoʻi e kau taki ʻi Sita Sití ke ʻoua ʻe fai ha meʻa ki he kau hikifonuá. Naʻe faʻufaʻu ʻe ʻAisake C. Haiti mo e kau taki kehe ʻi Sita Sití ha palani ke fakaʻaiʻai e kau ʻInitia fakalotofonuá ke nau ʻohofi e kau hikifonua fononga salioté. ʻOku fakakau mai ʻe Haiti ʻa Sione D. Lī mei Footi Hāmoni ke tataki ʻa e ʻohofí.

Sāpate, 6 Sepitema 1857: ʻOku tokangaʻi ʻe ʻAisake C. Haiti ha fakataha alēlea ʻi Sita Siti pea fakahā ki he kau taki fakalotofonua kehé ʻa e palani ke ʻohofi e kau hikifonuá. ʻOku ʻikai loto ha kau taki ʻe niʻihi ki he palani ko ʻení pea fakalotoʻi ʻa Haiti ke fekauʻi ha talafekau ko Sēmisi Hasilami, ke fekumi ki he faleʻi ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongí ʻi he meʻa ʻoku hokó.

Mōnite, 7 Sepitema 1857: ʻOku ʻohofi ʻe Sione D. Lī mo e kau ʻInitiá ʻa e kau hikifonua fononga salioté ʻi he Moʻunga Mētoú. ʻOku mavahe ʻa Sēmisi Hasilami mei Sita Siti ki Sōleki Siti, ʻo ʻave ha tohi ʻo kole ha fakahinohino meia Palesiteni Pilikihami ʻIongi. ʻOku ʻohofi ʻe he kau sōtia ʻo Sita Sití ha ongo hikifonua naʻe ʻi tuʻa ʻi he ʻā ʻo e kau fononga salioté. ʻOku moʻui ʻa e tokotaha hikifonua ʻe taha pea foki ki he loto ʻaá, ʻo ʻave ʻa e ongoongo ʻoku ʻohofi ʻe he kakai fakalotofonuá ʻa e kau hikifonuá.

Tūsite, 8 Sepitema 1857: ʻOku kau ha Kāingalotu ʻe niʻihi mo e kau ʻInitiá ʻi ha ʻohofi ʻe ua kehe ʻo e kau fononga salioté. ʻOku maluʻi lelei ʻe he kau hikifonuá honau tuʻungá, ka ʻoku tamateʻi ʻe he kau tangata ʻo Sita Sití ha ongo tangata ne feinga ke na hola pea kumi tokoni.

Pulelulu, 9 Sepitema 1857: ʻOku fononga ʻa ʻAisake C. Haiti mei Sita Siti ki Palouani ke fetaulaki mo Viliami Teimi. ʻOku fakakaukau ʻa e fakataha alēlea Palouaní ʻoku totonu ke fakaʻatā ʻa e kaungā fononga hikifonuá ke hoko atu ʻenau fonongá ʻi he melino, ka ʻoku feinga fakafufū ʻa Haiti pea maʻu e ngofua ʻa Teimí ke ui ʻa e kautaú ke ʻohofi e kau hikifonuá.

Tuʻapulelulu, 10 Sepitema 1857: ʻOku foki ʻa ʻAisake C. Haiti ki Sita Siti pea fealeaʻaki mo e kau taki fakalotofonuá. ʻOku nau tuku atu ʻa e tuʻutuʻuni ke tāmateʻi kotoa e kau hikifonuá tukukehe pē ʻa e fānau īkí. ʻOku aʻu ʻa Sēmisi Hasilami ki Sōleki Siti, fakahoko e pōpoaki ʻa Haití, pea kamata ʻa e fononga ke foki ki Sita Sití mo e tali ʻa Palesiteni ʻIongí.

Falaite, 11 Sepitema 1857: ʻOku lohiakiʻi ʻe he kautau fakalotofonuá ʻa e toenga ʻo e kau hikifonuá ʻo taki mai mei honau ʻapitangá. ʻOku ʻohofi mo tāmateʻi ʻe he kau taú mo e kau ʻInitiá ʻa e kau hikifonuá, tukukehe ha fānau iiki ʻe toko 17.

Sāpate, 13 Sepitema 1857: ʻOku foki mai ʻa Sēmisi Hasilami mei Sōleki Siti mo e fakahinohino ʻa Pilikihami ʻIongi kuo tohí ke tuku ke ʻalu melino ʻa e kau hikifonuá.

1859: ʻOku ʻave ʻe he kau ngāue fakapuleʻangá ʻa e fānau ne moʻuí pea fakafoki kinautolu ki ʻĀkenisoa ke nofo mo honau kāingá.

1870: ʻOku ʻilo ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi ha ngaahi fakaikiiki lahi ange fekauʻaki mo e fakapō fakatokolahí pea tuʻusi mei he Siasí ʻa ʻAisake C. Haiti mo Sione D. Lī.

1874: ʻOku tukuakiʻi ha kau tangata ʻe toko hiva ʻe ha fakamaau lahi fakavahefonua ki honau fatongia ʻi he fakapō fakatokolahí.

1875: Ko Sione D. Lī pē ʻa e tokotaha faihia naʻe fakamāuʻí, ka ʻoku ʻikai felotoi e kau sulá.

1876: ʻOku toe fakamāuʻi ʻa Sione D. Lī pea moʻua ki he tāmate ʻi heʻene kaunga ʻi he fakapō fakatokolahí.

Falaite, 23 Māʻasi, 1877: ʻOku fakapoongi ʻa Sione D. Lī ʻe ha kau tangata fana ʻi he Moʻunga Mētoú.

Ko e Tau ʻi ʻIutaá

ʻI he kongaloto ʻo e 1857, ne fanongo e kau taki ʻo e Siasí ʻi ha ngaahi talanoa ʻo pehē ngalingali ʻe fetongi ʻe he puleʻangá ʻa Pilikihami ʻIongi ʻaki ha kōvana foʻou ʻo e Vahefonua ʻIutaá, pea ʻe haʻu ia mo ha kautau tokolahi ʻa e puleʻangá. Naʻe fakapapauʻi ʻa e ngaahi talanoa ko ʻení ʻi he ʻaho 24 ʻo Siulaí ʻe ha kau tangata ʻo e Siasí ʻa ia ne omi ki Sōleki Siti mei he hahaké (vakai, Ronald W. Walker, Richard E. Turley Jr., mo Glen M. Leonard, Massacre at Mountain Meadows: An American Tragedy [2008], 30). Naʻe tūʻuta ʻa ʻĒpalahame Simuti, Setisoni Sitati, mo ʻŌlini Pota Lokauele ʻi Sōleki Siti ʻi he ʻaho 23 ʻo Siulaí mo e ongoongo ʻo e kau tau ʻoku fakaofi maí. Ne nau ʻave ʻa e ongoongó ʻi he ʻaho hono hokó ki he Kenioni Kōtoniuti Lahí, ko e feituʻu naʻe kātoangaʻi ai ʻe Pilikihami ʻIongi mo ha Kāingalotu tokolahi ʻa e taʻu ʻe 10 ʻo e hū ʻa e kau paioniá ki he Teleʻa Sōlekí (vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 369–70).

Naʻe tui ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongi mo e kau taki kehe ʻo e Siasí naʻe ʻi ai ha ngaahi taumuʻa tau ʻo e kautau ʻa e puleʻangá ki he Kāingalotú. ʻI he konga kimuʻa ʻo ʻAokosi 1857, naʻe fakahā ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngaahi palani ke taʻofi pe fakatuai e hū ʻa e kau sōtiá ki he Vahefonua ʻIutaá. ʻI he ʻaho 15 ʻo Sepitema 1857, naʻe fakahaaʻi ai ʻe Pilikihami ʻIongi ʻe ʻi he lao fakakautaú ʻa e vahefonuá. Naʻá ne toe “tuʻutuʻuni [foki] ki he Kongakau Nāvuú ke teuteu ki he fakafepaki. ʻI he meimei kolo kotoa pē ʻi ʻIutā, naʻe fakavavevave e ngaahi teuteu ki he maluʻí. Naʻá ne fakahinohinoʻi foki e kau pīsope ʻi he ngaahi koló ke teuteu ke tutu e meʻa kotoa pē ʻo ka hoko moʻoni ʻa e taú” (Church History in the Fulness of Times Student Manual, 371).

Naʻe fekauʻi ʻa e kau mēmipa ʻo e Kongakau Nāvuú [ko e hingoa ʻo e kau sōtia Fakavahefonua ʻo ʻIutaá] ke nau toutou fakafepakiʻi ʻa e kau tau ʻa e puleʻangá ʻi heʻenau laka mai ki he vahefonuá. “Naʻe tutu [ʻe he kau mēmipa ʻo e kongakaú] ʻa e ngaahi saliote fakakātoa ʻe fitungofulu mā fā, ʻoku ʻi ai ha ngaahi nāunau feʻunga ke tokangaʻi ʻa e kau tau lahí ʻi he māhina ʻe tolu. Naʻa nau puke pōpula foki ha fanga puku ʻe tahaafe fā ngeau ʻo e fanga pulu ʻe ua afe naʻe kau ʻi he fonongá” (Church History in the Fulness of Times Student Manual, 374). Ne tuai heni e laka ʻa e kautaú pea taʻofi kinautolu mei he hū ki he Teleʻa Sōlekí ʻo nai toki aʻu ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 1858.

ʻI Māʻasi 1858, naʻe fakahinohinoʻi ʻe Palesiteni ʻIongi ʻa e Kāingalotú ke mavahe mei he ngaahi kolo kotoa pē ʻi he fakatokelau ʻo ʻIutaá. “Ne fufuuʻi [ʻe he Kāingalotú] ʻa e maka kotoa pē ne tā ki he Temipale Sōlekí, pea fakatoka mo tanu ia ʻi he fakavaʻé koeʻuhí ke hangē ha ngoue naʻe palau pea teʻeki ueʻí” (Church History in the Fulness of Times Student Manual, 376). Naʻe fakafonu e ngaahi ʻapí mo e ngaahi fale kehe ʻi Sōleki Sití ʻaki ʻa e mohukú ke lava ʻo tutu kae ʻoua naʻa maʻu ʻe he kautaú. Naʻe fononga ha Kāingalotu ʻe toko 30,000 tupu ki Polovo mo e ngaahi kolo kehe ʻi he lotoloto mo e fakatonga ʻo ʻIutaá, ʻa ia ne tokoni ai ha kāingalotu kehe ʻo e Siasí ke foaki ha fale ke nau nofo ai mo tokangaʻi kinautolu.

Naʻe fakaleleiʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí mo e vahefonuá ʻi Sōleki Sití ʻa e vākovi mo e puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi ha ngaahi fepōtalanoaʻaki fakamelino mo e ngaahi alea. ʻI ʻEpeleli 1858, ne talitali lelei ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e kōvana fakavahefonua foʻoú, ko ʻAlifeleti Kamingi, ki Sōleki Siti. Naʻe ʻave ʻe Pilikihami ʻIongi e ngaahi lekooti fakavahefonuá pea fakamaʻu ia ki he kōvana foʻoú mo fokotuʻu ha vā fetuʻutaki fakakaumeʻa mo ia. ʻI he konga kimuʻa ʻo Suné, ne aʻu atu ha kau talafekau ne fekauʻi ʻe Palesiteni Sēmisi Piukēnani ki Sōleki Siti mo ha fokotuʻu ke fakamolemoleʻi e Kāingalotú. Naʻe tali ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e fokotuʻu ko ʻení, ʻa ia naʻe fakaʻatā ai ʻa e Kongakau Nāvuú mei he faihalá ʻi heʻenau ngaahi ʻohofi ʻo e lēlue maʻuʻanga tokoni ʻa e kau taú. ʻI he ʻaho 26 ʻo Suné, ne hū melino atu e kautaú ki he kolomuʻa lōngonoa mo ngali liʻekina tahá. Koeʻuhí naʻe ʻikai ala ʻa e kautaú ki he koloa ʻa e Kāingalotú, ne ʻikai fakahoko ʻe he Kāingalotu naʻe nofo ʻi he koló ʻenau fakamanamana ke tutu e ngaahi falé. Hili e nofo maʻu ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi ʻi he koló, ne mavahe ʻa e kautaú pea fokotuʻu ha nofo kemi foʻou fakafuofua ki ha maile ʻe 48 (km ʻe 77) tonga-hihifo ʻo Sōleki Sití, ʻa ia ne nau ui ko e ʻApitanga Foloití. ʻI he ʻaho 1 ʻo Siulai 1858, naʻe fakahinohinoʻi ʻe Pilikihami ʻIongi ʻa e Kāingalotú ke foki ki honau ʻapí ʻi he fakatokelau ʻo ʻIutaá (vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 375–77).

Ko e hā naʻe hoko ki he fānau hikifonua naʻe hao moʻui ʻi he fakapō fakatokolahí?

Ne ʻave pea tauhi ʻe ha niʻihi ʻo e Kāingalotú e fānau ʻa e kau hikifonuá ne hao mei he fakapō fakatokolahí. ʻI he 1859, ne hanga ʻe ha kau ngāue fakapuleʻanga ʻo ʻave e fānau ko ʻení pea fakafoki kinautolu ki honau kāinga ʻi ʻĀkenisoá.

Naʻe fakakonahi nai ʻe he kau mēmipa ʻo e kau hikifonua fononga salioté ʻa e kau ʻInitiá?

Naʻe fakamatala ʻa Lisiate E. Teli ko e Siʻí., ko ha tokoni faihisitōlia mo tauhi lekooti ʻa e Siasí, ʻo pehē:

ʻĪmisi
Richard E. Turley Jr.

“Kuo tali ʻe ha ngaahi hisitōlia tukufakaholo ʻo ʻIutā ʻa e meʻa ne hoko ʻi he Moʻunga Mētoú ʻa e tukuakiʻi ne kau foki ʻa e fakakonahí ki he vākoví—naʻe fakakonahi ʻe he kau hikifonua ʻĀkenisoá ha vai mo ha pulu naʻe mate ofi ki he loto kolo ʻIutā ko Filamoá, ʻo fakatupu ai ʻa e mahamahaki mo e mate ʻi he kau ʻInitia fakalotofonuá. Fakatatau ki he talanoa ko ʻení, naʻe kamata ke ʻita ʻa e kau ʻInitiá pea nau muimuiʻi e kau hikifonuá ki he Moʻunga Mētoú, ʻa ia ne nau fakahoko ai ʻa e fakapō fakatokolahí ʻiate kinautolu pē pe fakamālohiʻi e Kāingalotu manavaheé ke kau fakataha mo kinautolu ʻi he ʻohofí. ʻOku fakahā ʻe he fakatotolo fakahisitōliá ʻoku ʻikai moʻoni e ngaahi talanoa ko ʻení.

“Neongo ko e moʻoni naʻe mate ha niʻihi ʻo e fanga pulu ʻa e kau hikifonua maí ʻi he halá, kau ai e ofi ki Filamoa, ka naʻe hangē ne hoko e maté ko e ola ʻo ha mahaki naʻá ne uesia e fanga pulú ʻi he 1850 ʻi he ngaahi halá. Naʻe maʻu ʻe he tangatá ʻa e mahakí mei he fanga monumanu kuo uesiá ʻo fakafou ʻi ha ngaahi lavea pe ngaahi hangatāmaki, pe ʻi hono kai ʻo e kakanoʻi manu koví. ʻI he ʻikai maʻu ʻa e mahino fakaeonopooni ko ʻení, naʻe mahalo ai e kakaí ne fakatupu ʻa e palopalemá ʻi he fakakonahi” (The Mountain Meadows Massacre,”Ensign, Sept. 2007, 16).

Ngaahi ngāue fakaʻauha ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí

ʻE lava ke tokoni ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ke tau ʻiloʻi ʻa e founga ke tali ʻakí ʻo kapau te tau ʻilo ʻa e fehalaaki ʻo e kau taki ʻo e Siasí:

ʻĪmisi
Palesiteni Dieter F. Uchtdorf

“Ko hono moʻoní, kuo ʻi ai ha ngaahi taimi kuo fakahoko ai ʻe he kāingalotú pe kau taki ʻi he Siasí ha ngaahi fehalaaki. Mahalo pē ne ʻi ai ha ngaahi meʻa ne lea ʻaki pe fai ʻoku ʻikai fenāpasi mo hotau tuʻunga ʻulungāngá, tefitoʻi moʻoní mo e tokāteliné.

“Te u pehē ʻe toki haohaoa pē Siasí kapau naʻe fakalele ʻe ha kakai ʻoku haohaoa. ʻOku haoahoa e ʻOtuá, pea ʻoku haohaoa ʻEne tokāteliné. Ka ʻoku fakahoko ngāue ʻiate kitautolu—ko ʻEne fānau taʻe-haohaoa—pea ʻoku fehalaaki e kakai taʻe-haohaoá. …

“Naʻe anga peheni maʻu ai pē pea ʻe pehē ai pē kae ʻoua kuo hoko ʻa e ʻaho haoahoa ʻe pule tonu ai ʻa Kalaisi he funga ʻo māmaní.

“Ko e meʻa pango ia e siʻi tūkia ʻa ha niʻihi ʻi he ngaahi fehalaaki ne fai ʻe he tangatá. Ka neongo e meʻá ni, ʻoku ʻikai fakameleʻi, holoki, pe fakaʻauha ai e ongoongolelei kuo toe fakafoki mai ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní” (“Haʻu, ʻo Kau mo Kimautolu,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2013, 22–23).

Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú, ʻalu ki he Ngaahi Tefito ʻo e Ongoongoleleí ʻi he LDS.org pea fekumi ki he “Mountain Meadows Massacre.”