Seminelí
Lēsoni 2: Talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá


Lēsoni 2

Talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá

Talateú

ʻOku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá “ha ngaahi tala fakahā fakalaumālie naʻe fai mai ki hono fokotuʻu mo hono puleʻi ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí” (talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá). ʻI hono ako ʻi he faʻa lotu ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻe lava ʻe he kau akó ke fakamālohia ʻenau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí mo maʻu ha fakahā fakatāutaha.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

ʻOku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ha ngaahi fakahā naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e niʻihi ne nau fetongi iá

Kamata e lēsoní ʻaki hano fai e ngaahi fehuʻi ko ʻení ki he kau akó:

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e ngaahi tohi ʻe ʻaonga ke lau ʻe he māmāní kotoa? Ko e hā hono ʻuhingá? (Fakakaukau ke fakaʻaliʻali ha ngaahi tohi te ke fie fokotuʻu ange.)

Hili hano fai atu ʻe he kau akó ha ngaahi tali, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau e lea ko ʻeni ʻa Siosefa Sāmitá. Kole ki he kalasí ke nau fakafanongo ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe he Palōfitá ʻo fekauʻaki mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

“[Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá e] fakavaʻe ʻo e Siasí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni, mo ha meʻa ʻaonga ki he māmaní, ʻo fakahā ai ko e ngaahi kī ki he ngaahi meʻa lilo ʻo e puleʻanga ʻo hotau Fakamoʻuí kuo toe tuku ki he tangatá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 222).

Fakamatalaʻi ange ʻi he fuʻu ʻaonga ko ia ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki he māmaní ne fakahaaʻi ai ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmita “ʻoku mahuʻinga lahi ange ia kiate kitautolu ʻi he ngaahi koloa ʻo e māmaní” (Doctrines of Salvation, fakatahatahaʻi ʻe Bruce R. McConkie, 3 vols. [1954 – 56], 3:199). Poupouʻi ʻa e kau akó ke nau fekumi lolotonga e lēsoni ʻo e ʻaho ní ki ha ngaahi founga ʻoku ʻaonga ai hono ako ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki heʻenau moʻuí.

Fakaafeʻi e kau akó ke fakaava ki he peesi talamuʻaki ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Fakamatalaʻi ange ke hoko ʻo ʻaonga ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá , kuo pau ke tomuʻa mahino kiate kitautolu pe ko e hā e ngaahi tokāteliné mo e ngaahi fuakavá. Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e peesi talamuʻakí mo e sētesi ʻuluaki ʻo e talateú.

  • Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e foʻi lea ko e tokāteline? Ko e hā ʻa e fuakava ? Ko e hā ʻa e fakahā? (ʻE ala fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange ko e tokāteliné ko ha foʻi moʻoni mahuʻinga mo taʻengata ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí; ko ha fuakava ko ha aleapau toputapu ʻi he vahaʻa ʻo e ʻOtuá mo ʻEne fānaú; pea ko e fakahaá ko e fetuʻutaki mei he ʻOtuá ki Heʻene fānaú. Te ke lava ke hiki ʻa e ngaahi ʻuhinga ko ʻení ʻi he palakipoé pea fokotuʻu ange ki he kau akó ke hiki tatau ki he peesi talamuʻaki ʻo ʻenau folofolá.)

Kole ki he kau akó ke nau kumi hake e palakalafi hono valu ʻo e talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá (ʻoku kamata ʻaki e “ʻoku fakahā mai ʻi he ngaahi fakahaá …”). Fakamatalaʻi ange ʻoku lisi ʻi he palakalafi ko ʻení ha ngaahi sīpinga ʻo ha niʻihi ʻo e ngaahi tokāteline ʻoku maʻu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e sētesi ʻuluakí pea kumi ki ha tokāteline ʻe taha pe lahi ange ʻoku nau fie ako lahi ange fekauʻaki mo ia.

  • Ko e fē e ngaahi tokāteline ʻokú ke saiʻia ke ako lahi ange fekauʻaki mo iá? ʻOkú ke pehē ko e hā ha lelei te ke maʻu mei he ʻilo mo e mahino lahi ange ki he ngaahi moʻoni ko iá?

Fakamatalaʻi ange neongo ʻoku matuʻaki mahuʻinga ʻa e ʻilo ki he ngaahi tokāteline ko ʻení, ʻoku mahuʻinga taha ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻoku ʻi he ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻoku ʻi aí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e sētesi fakaʻosi ʻo e palakalafi valú, pea fakaafeʻi e kalasí ke nau muimui ki ai pea kumi ʻa e moʻoni ʻokú ne ʻai ke mahuʻinga fau e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

  • Ko e hā ʻokú ne ʻai e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ke “ mahuʻinga lahi”? Ko e hā ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ha fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí?

  • ʻOku fakatupulaki fēfē ʻe hoʻo ako ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí?

Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI hono ako e ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻe lava ke tau fakatupulaki ai ʻetau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau ki he founga ʻe lelei ange ai ʻenau moʻuí mei ha fakamoʻoni mālohi ange ki he Fakamoʻuí. Fakakaukau ke vahevahe ʻa e founga kuo fakamālohia ai hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi hono ako ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e founga ʻe lava ke fakamālohia ai ʻenau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻi hono ako ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e sētesi fika ua ʻi he palakalafi ʻuluaki ʻo e talateú. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai ke ʻiloʻi pe ko e leʻo ʻo hai te nau fanongo ki ai ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI heʻetau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻe lava ke tau fanongo ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí.

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa eTokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:34-36. Fakaafeʻi e kalasí ke nau muimui ki ai, pea fekumi ki he founga te tau lava ai ʻo fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

  • Ko e hā te tau lava ʻo fakamoʻoniʻi ʻo kapau te tau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá?

Te ke lava ʻo fakamatalaʻi ange ʻoku faʻa ʻuhinga e ngaahi lea hangē ko e “ko e ʻEikí” pe “ʻOtuá” ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá kia Sīsū Kalaisi . Ko Ia e tokotaha ʻoku lea ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá kotoa.

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e palakalafi hono tolu ʻo e talateú. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai pea kumi ha ngaahi foʻi lea ʻokú ne fakamatalaʻi e leʻo ʻo e Fakamoʻuí. (Mahalo te ke fie maʻu ke fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi e meʻa ʻoku nau maʻú.)

  • Ko e hā e ngaahi lea ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e leʻo ʻo e Fakamoʻuí?

  • Ko e hā ha ngaahi lelei te ke lava ʻo maʻu ʻi hoʻo moʻuí ʻi he lava ko ia ke fakafanongo mo fakatokangaʻi e leʻo ʻo e ʻEikí? (Fakamatalaʻi ange ʻi he ngaahi uike ka hoko maí, ʻe ako e kau akó fekauʻaki mo e ngaahi founga kehe te nau fanongo ai ki he leʻo ʻo e ʻEikí mo fakatokangaʻi e taimi ʻokú Ne folofola ai kiate kinautolú.)

Ke tokoni ke toe mahino ange ki he kau akó ʻa e lelei ki heʻenau moʻuí hono ako ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, fakakaukau ke fakaʻaliʻali ha ʻū tā ʻo ha niʻihi ʻo e kakai ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: Ko Siosefa (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 87; vakai foki, LDS.org), ʻEma Sāmita (fika 88), Ko Hono Foaki ʻe Sione Papitaiso ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné (fika 93), Ko Hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí (fika 94), Ko e Hā Mai ʻa ʻIlaisiā ʻi he Temipale Ketilaní (fika 95). Fakamatalaʻi ange ʻi heʻenau ako ʻa e ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, te nau ako ha ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo kau ki he kakai ko ʻení. Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau ʻa e ongo ʻuluaki sētesi ʻo e palakalafi hono ono ʻo e talateú (ʻoku kamata ʻaki e “Naʻe maʻu ʻa e ngaahi fakahā toputapu ko ʻení…”). Fakaafeʻi e kalasí ke nau muimui ki ai ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi tūkunga naʻe maʻu ai e ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá
ʻĪmisi
ʻEma Sāmita
ʻĪmisi
Ko Hono Foaki ʻe Sione Papitaiso ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné
ʻĪmisi
Ko Hono Fakafoki Mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí
ʻĪmisi
Ko e Hā Mai ʻa ʻIlaisiā ʻi he Temipale Ketilaní
  • Ko e hā e ngaahi kupuʻi lea ʻi he palakalafi ko ʻení ʻoku nau fakamatalaʻi e ngaahi tūkunga naʻe maʻu ai ʻa e ngaahi fakahā ko ʻení? (“Ko e tali ki ha lotu,” “ʻi he ngaahi taimi faingataʻá,” mo “ha ngaahi tūkunga moʻoni ʻo e moʻuí”).

Fakaʻaliʻali ha laʻipepa kuo tohi ai e foʻi lea ko e Ko Koe . Fakamahino ange ʻoku tau hangē pē ko ha niʻihi fakafoʻituitui ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí, ʻoku tau foua foki ha ngaahi tūkunga ʻoku tau fie maʻu ai ha tataki fakalangi. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakamatalaʻi ha ngaahi tūkunga ʻe ala hoko lolotonga e taʻu fakaakó ʻa ia ʻe kau lelei kiate kinautolu ha tataki mei he ʻEikí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne hikiʻ ene talí ʻi he palakipoé.

Fakamatalaʻi ange ko e ngaahi fakahā kotoa ʻe ako ʻe he kau akó ʻi he taʻu ní ko ha toe fakamoʻoni ia ʻoku moʻui moʻoni e ʻOtuá, ʻokú Ne folofola ki Heʻene fānaú, pea ʻokú Ne tataki ʻa Hono Siasí.

  • ʻE tokoniʻi fēfē koe ʻe he ngaahi fakamoʻoni makehe ko ʻení ʻi he taimi ʻokú ke ʻi ha ngaahi tūkunga faingataʻá?

  • Makatuʻunga ʻi he meʻa kuó ke lau ʻi he palakalafi ono ʻo e talateú, ko e hā kuo pau ke tau fai ke maʻu ha tataki fakalangi ʻi hotau taimi faingataʻá?

Tokoni ke ʻilo ʻe he kau akó ke ʻiloʻi ha tefitoʻi moʻoni mei he palakalafi onó ʻaki hano tohi ʻa e fakamatala taʻe kakato ko ʻení ʻi he palakipoé: Kapau te tau , ʻe fai leva ʻe he ʻEikí .

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakamatalaʻi nounou ʻa e meʻa kuo nau akó ʻaki hano fakaʻosi ʻa e lea ko ʻení. ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke hā ʻi he ʻenau ngaahi talí e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kapau te tau lotua ha tokoni ʻi he taimi ʻoku tau faingataʻaʻia aí, ʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ha fakahinohino.

Kole ki he kau akó ke nau vakai ki he palakalafi fā mo e nima ʻo e talateú. Fakamatalaʻi nounou ʻa e ngaahi palakalafi ko ʻení ʻaki hano fakamatalaʻi ange ʻoku nau ʻomi ha vakai fakalūkufua ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ne hoko ʻi hono Fakafoki mai ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ki he māmaní, kau ai ʻa e ʻUluaki Mata Meʻa-hā-maí mo ha ngaahi fakahā fakalangi kehe, ko hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, fakafoki mai ʻo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi kií, pea mo hono fokotuʻu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Talaange ki he kau akó te nau ako lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi meʻa toputapu ko ʻeni ne hokó ʻi heʻenau akó. Fakamatalaʻi ange naʻe hoko mai ʻa e ngaahi aʻusia fakalangi ko ʻení ʻi he fekumi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea mo ha niʻihi kehe ki he tokoni mo e fakahinohino ʻa e ʻEikí.

  • Ko e fē nai ha taimi naʻá ke fehangahangai ai mo ha meʻa ne ke fie maʻu ai e tokoni pe fakahinohino ʻa e ʻEikí peá ke maʻu ia?

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau vakai ki he “Ko e Fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki Hono Moʻoni ʻo e Tohi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá,” ʻa ia ʻoku ʻi he talateú. Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e ongo ʻuluaki palakalafí (kamata ʻaki e kupuʻi lea “Ko ia, ko kimautolu ʻoku mau loto-fiemālie …”). Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai pea ʻiloʻi ha ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau saiʻia aí.

  • Ko e hā e ngaahi kupuʻi lea mei he fakamoʻoni ʻa e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ne hā makehe kiate koé? Ko e hā hono ʻuhingá?

Hili e tali ʻa e kau akó, fakamanatu kiate kinautolu ne poupouʻi kinautolu ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní ke nau kumi ha ngaahi founga ʻe ʻaonga ai hono ako ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki heʻenau moʻuí. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá ʻa e founga ʻoku nau ʻamanaki ʻe ʻaonga ai e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ki heʻenau moʻuí pea mo e meʻa te nau fai ke tokoni ke hoko ʻeni.

ʻI he ʻosi e tohi ʻa e kau akó, fakatukupaaʻi kinautolu ke ako fakaʻaho ʻi he faʻa lotu e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he taʻu fakaako ko ʻení ke tokonia kinautolu ke fanongo ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí mo maʻu ha fakahinohino meiate Ia. Te ke lava ʻo fakaʻosi ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoní ki hono tokonia koe ʻe hono ako ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ke aʻusia ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻení ʻi hoʻo moʻuí.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Ko e hā e fekauʻaki ʻa e Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá?

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ʻo kau ki he fekauʻaki e Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá:

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

“ʻOku haʻi fakataha e Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko ha ngaahi fakahā mei he ʻOtua ʻo ʻIsilelí ke tānaki mo teuteuʻi Hono kakaí ki he hāʻele ʻangaua mai ʻa e ʻEikí. …

“ʻOku fefakamoʻoniʻaki e Tohi ʻa Molomoná mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. He ʻikai lava ke ke tui ki he taha kae taʻetui ki he taha. …

“ʻOku hoko ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko e fehokotakiʻanga mālohi ʻi he Tohi ʻa Molomoná mo e hokohoko atu ʻo e ngāue ʻi hono Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e niʻihi ʻoku nau fetongi iá. …

ʻOku ʻomai ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e tangatá kia Kalaisi. ʻOku ʻomai ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e tangatá ki he puleʻanga ʻo Kalaisí, ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ‘ko e siasi moʻoni mo moʻui pē taha ʻi he funga ʻo e māmaní kotoa’ [T&F 1:30]. ʻOku ou ʻiloʻi ia.

“Ko e Tohi ʻa Molomoná ko e ‘maka-tuʻu-loto’ ia ʻo ʻetau tui fakalotú pea ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko e maka tumuʻakí ia, fakataha mo e maʻu fakahā hokohoko ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Kuo tuku ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne fakangofuá ʻi he maka-tuʻu-lotó mo e maka tumuʻakí fakatouʻosi” (“The Book of Mormon and the Doctrine and Covenants,” Ensign, May 1987, 83).

Mei he fakahaá ki hono pulusí: Ngaahi tatau kehekehe ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá

ʻI Nōvema 1831, naʻe fakataha ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e kaumātuʻá ʻi Hailame ʻi ʻOhaiō. Naʻe fakakaukau e kulupú ke nau fakatahatahaʻi mo pulusi ha niʻihi ʻo e ngaahi fakahā kuo maʻu ʻe he Palōfitá. Naʻa nau filifili ha ngaahi fakahā ʻe 65 pea ui kinautolu ko e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú. ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1833 ne ʻosi paaki e konga lahi ʻo e tohí, ka naʻe fakaʻauha ia ʻe ha kau fakatanga ʻa e meimei kotoa e ngaahi tataú. Ko ia, ʻoku siʻisiʻi ha ngaahi tatau ʻoku maʻu he ʻahó ni. Naʻe tali mo pulusi ʻi he 1835 ha toe pulusinga ʻe taha. Naʻe ʻi he pulusinga ko ʻení ʻa e Lectures on Faith (Ngaahi Malanga ʻi he Tuí (vakai ki he talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava) mo ha ngaahi fakahā ʻe 103. Ko e paaki leva ko ʻení ne ʻuluaki fakahingoa ʻaki e Tokāteline (ngaahi malangá) mo e Ngaahi Fuakavá (ngaahi fakahaá). (Vakai History of the Church, 2:243–251.)

Naʻe paaki ha toe ngaahi pulusinga (ʻo tānaki atu ha ngaahi fakahā foʻou pe kiʻi fakalelei ki hono fokotuʻutuʻú) ʻo aʻu ki he 1981, ʻi hono pulusi ʻe he Siasí ha paaki foʻou ʻo e folofola ʻe tolu kuo fakatahaʻí, ʻi he lea faka-Pilitāniá, mo ha ngaahi futinouti lahi ange mo e ngaahi potufolofola fakafekauʻakí mo ha fakahokohoko fakamotuʻalea foʻou. ʻI he taimi ko iá, ne tānaki atu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e vīsone ʻa e Palōfita ko e Siosefá ʻi he 1836 ki he puleʻanga fakasilesitialé pea mo e vīsone ʻa Palesiteni Siosefa F. Sāmita ʻi he 1918 ki hono huhuʻi ʻo e kau pekiá, ʻa ia ne tomuʻa tānaki atu ki he Mataʻifofe Mahuʻingá ko e vahe 137 mo e 138. ʻOku ʻi he paaki ʻo e 1981 ha vahe ʻe 138 mo e ongo fakamatala fakaʻofisiale: ʻa e Fanongonongo Fakamafaiʻí, naʻe fai ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi ʻi he 1890, pea mo e fakamatala ki he lakanga fakataulaʻeikí, ʻa ia naʻe ʻomai ʻi he 1978 ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo. ʻI he ʻaho 1 ʻo Māʻasi 2013, naʻe fanongonongo ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ha paaki foʻou ʻo e folofolá ʻi he lea faka-Pilitāniá. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakalelei ne fai ʻi he paaki ko ʻení ʻoku ʻi he tokoni fakaakó pe ngaahi ʻuluʻi fakamatala ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pe ngaahi fakatonutonu iiki ki he sipelá ʻi he tohí. (Ke maʻu ha fakamatala fakaikiiki ange kau ki he ngaahi pulusinga kehekehé, vakai ki he Correspondence Chart ʻi he “Corresponding Section Numbers in Editions of the Doctrine and Covenants,” JosephSmithPapers.org/reference/library.)