Seminelí
Lēsoni Ako ʻi ʻApí: Hokohoko ʻo e Kau Palesitenisií, Mavahe mei Nāvuú, mo e Fononga Fakahihifó (ʻIuniti 30)


Lēsoni Ako ʻi ʻApí

Hokohoko ʻo e Kau Palesitenisií, Mavahe mei Nāvuú, mo e Fononga Fakahihifó (ʻIuniti 30)

Nāunau ʻOku Teuteu maʻá e Faiako Ako ʻi ʻApí

Fakamatala Fakanounou ʻo e Ngaahi Lēsoni Fakaʻaho maʻá e Tokotaha Ako ʻi ʻApí

Ko e ngaahi meʻá ni ko ha fakamatala fakanounou ia ʻo e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni naʻe ako ʻe he kau akó ʻi he ʻiuniti 30. ʻOku ʻikai fakataumuʻa e fakamatala ko ʻení ke akoʻi ko ha konga ʻo hoʻo lēsoní. ʻOku nofotaha e lēsoni ʻokú ke akoʻi ʻi he ʻiuniti 30 ʻi ha niʻihi pē ʻo e ngaahi tokāteline mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Muimui ki he ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi hoʻo fakakaukauʻi ʻa e fie maʻu hoʻo kau akó.

ʻAho 1 (Fakahokohoko ʻo e kau Palesitenisií)

Naʻe ako ʻe he kau akó e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení fekauʻaki mo e hokohoko ʻi he kau palesitenisií: ʻOku maʻu ʻe he Kau ʻAposetoló ʻa e ngaahi kī kotoa pē ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku fie maʻu ke tokangaʻi ʻaki ʻa e Siasí. Ko e taimi ʻoku pekia ai ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí, ʻoku ʻtukuange leva ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluaki pea hoko ʻa e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ko e kōlomu pulé, ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e ʻAposetolo pulé. Te tau lava ʻo maʻu ha fakamoʻoni ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní kuo uiuiʻi ʻe he ʻOtuá ʻa kinautolu ʻoku tataki ʻa e Siasí.

ʻAho 2 (Mavahe Mei Nāvuú; Ko e Fononga ʻi ʻAiouā; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136: 1–18)

ʻI heʻenau ako fekauʻaki mo e feinga ʻa e Kāingalotú ke fakaʻosi e Temipale Nāvuú kimuʻa pea fakamālohiʻi kinautolu ke mavahe mei ʻIlinoisí, naʻe ako ʻe he kau akó ʻoku mahuʻingamālie ʻetau ngaahi ngāue angatonu mo e feilaulau kotoa pē ʻi hono maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé. Ne nau ako foki ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí ke tau moʻui ʻaki e ngaahi fuakava ʻoku tau fakahokó.

ʻAho 3 (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:19–42)

ʻI hono ako ʻe he kau akó e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136, ne nau ako kapau ʻoku tau fiefia ʻoku totonu ke tau fakamālō ki he Tamai Hēvaní pea kapau ʻoku tau loto mamahi, ʻoku totonu ke tau lotu ke fiefia hotau ngaahi laumālié. Ne nau ʻilo ʻe lava ke teuteuʻi kitautolu ʻe he ngaahi ʻahiʻahí ke tau maʻu e ʻaloʻofa kuo teuteu ʻe he ʻOtuá maʻatautolú, pea kapau te tau loto fakatōkilalo pea ui ki he ʻOtuá, ʻe fakamaama kitautolu ʻe he Laumālié. Ne nau ako foki, kapau ʻoku tau faivelenga ʻi hono tauhi e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, he ʻikai leva hoko mai ʻa e ngaahi tautea ʻa e ʻEikí kiate kitautolu, ʻe mālohi ʻetau tuí, pea he ʻikai ikunaʻi kitautolu ʻe hotau ngaahi filí.

ʻAho 4 (Kau Paionia Fononga Saliote Toho Tangatá, 1856–60)

Naʻe ako e kau akó fekauʻaki mo e ngaahi faingataʻaʻia ʻa e kau paionia fononga saliote toho tangatá pea mo ʻilo kapau te tau mamahi ʻi he faʻa kātaki koeʻuhí ko e ongoongoleleí, ʻe lava ke ne fakamāʻoniʻoniʻi kitautolu ki he leleí. Ne nau ako ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku totonu ke tau tokoni kiate kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Naʻa nau ako foki ʻi heʻetau kātekina faivelenga ʻa e faingataʻá, te tau lava ʻo feangainga mo e ʻOtua.

Talateú

ʻE lava ke mahino ki he kau akó ʻi he lēsoni ko ʻení ʻoku nau ngāue ʻaki e tuí ʻi heʻenau muimui ki he faleʻi mo e fakahinohino ʻa hotau kau taki ʻi he Siasí. Ne nau ako foki ʻe tāpuekina kinautolu ʻe he ʻEikí ʻi he taimi te nau tokoniʻi ai e niʻihi kehe ʻoku faingataʻaʻiá pea teuteu e halá maʻanautolú.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:1–18

ʻOku faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke fokotuʻutuʻu kinautolu mo teuteu ke hoko atu ʻenau fononga ki he hihifó

Haʻi ha mata ʻo ha tokotaha ako pea tuku ke ne tuʻu ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e lokí. Toe fokotuʻutuʻu leva ha ngaahi meʻa ʻi he lokí, ʻo longoaʻa kae lava e tokotaha akó ʻo tala kuo hiki e ngaahi meʻa ʻi he lokí. Kole ki he tokotaha ako kuo haʻi hono matá ke fili ha kaungā-ako ke ne talaange e ngaahi fakahinohino ke tokoniʻi ia ke aʻu ki he tafaʻaki ʻe taha ʻo e lokí. ʻI he fili ʻe he tokotaha akó ha tahá, fehuʻi ange:

  • Ko e hā naʻá ke fili ai ʻa e tokotaha ko iá?

  • ʻOku takiekina fēfē ʻe heʻetau falala ki ha taha kehé ʻa e founga ʻetau muimui ki heʻenau ngaahi fakahinohinó?

Kole ki he tokotaha fakahinohinó ke ʻoange ha ngaahi fakahinohino kae lava ke aʻu lelei e tokotaha ako kuo haʻi hono matá, ki he tafaʻaki ʻe taha ʻo e lokí. Fekau leva ʻa e ongo tamaiki akó ke foki ki hona nofoʻangá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e palakalafi ko ʻeni fekauʻaki mo e mavahe ʻa e Kāingalotú mei Nāvuú. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki ha ngaahi founga naʻe mei tatau ai ʻa e aʻusia ʻo e Kāingalotú mo e aʻusia ʻo e tokotaha ako naʻe tataki atu ʻi he loki akó.

Naʻe kamata mavahe ʻa e Kāingalotú mei Nāvū ʻi Fēpueli 1846, ʻi he ngaahi fakamanamana ʻo e taú mei he kau fakatanga fakalotofonuá, ʻo fononga fakahihifo atu ʻi ʻAiouā. “Naʻe hoko ʻa e mavahe mei Nāvuú ko ha ngāue ʻo e tui ʻa e Kāingalotú. Naʻa nau mavahe ʻo ʻikai ʻiloʻi pau e feituʻu naʻa nau fakataumuʻa ki aí pe ko e taimi te nau aʻu ai ki ha feituʻu ke nofo ai. Naʻa nau ʻiloʻi pē naʻe ʻamanaki ke tuli kinautolu ʻe honau ngaahi filí mei ʻIlinoisi, pea naʻe maʻu ʻe honau kau takí ʻa e fakahā ke kumi ha hūfangaʻanga ʻi ha feituʻu ʻi he ʻOtu Moʻunga Maká” (Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 309).

  • Naʻe founga fēfē e tatau ʻa e aʻusia ʻo e Kāingalotú ʻi he mavahe mei Nāvuú mo e aʻusia ʻo e tokotaha ako ʻa ia naʻe taki atu ʻi he loki akó?

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he aʻusia ʻa e Kāingalotú ʻi he mavahe mei Nāvuú? (ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke nau fakahaaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku tau ngāue ʻaki e tuí ʻi heʻetau muimui ki he faleʻi mo e fakahinohino ʻa hotau kau taki ʻi he Siasí. Mahalo te ke fie tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ki he Mape Fika 6 (“Ko e Hiki Fakahihifo ʻa e Siasí”) ʻi he konga ʻo e ngaahi Mape ʻo e Hisitōlia ʻo e Siasí ʻi heʻenau folofolá pea kumi ʻa Nāvū mo e Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó. Fakamatalaʻi ange koeʻuhí ko e ʻuha lahí mo e siʻisiʻi e maʻuʻanga tokoní, ne fai ai ʻe he Kāingalotu ne mavahe mei Nāvū ʻi Fēpueli 1846, ʻa e fononga maile ʻe 300 ʻ fou atu ʻi ʻAiouaá ʻi ha māhina ʻe fā. Naʻe tuai e fononga ʻa e kulupú koeʻuhí ko e ngaahi tūkunga ko ʻení pea koeʻuhí he naʻe mole meiate kinautolu e tokoni ʻa ha kau tangata sino mālohi ʻe 500 tupu ʻo e Siasí . Naʻe talangofua ʻa e kau tangatá ni, ʻa ia naʻe ʻiloa ko e Kongakau Māmongá, ki he ui ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongí ke kau ki he Kau Tau ʻo e ʻIunaiteti Siteití ke maʻu ha paʻanga ke tokoniʻi e kāingalotu masiva ʻo e Siasí ʻi he fononga fakahihifó. Naʻe tokoni ʻa e feilaulau ko ʻení ʻi ha ngaahi founga lahi, ka naʻe lahi leva ha ngaahi fāmili ne ʻikai ke ʻi ai ha husepāniti mo e tamai ʻi he konga ʻo e fonongá. ʻI hono fakakaukauʻi e tuai ko ʻení, naʻe fakakaukau ai e kau taki ʻo e Siasí ke ʻoua ʻe hoko atu e fononga fakahihifo ki he ʻOtu Moʻunga Maká kae ʻoua kuo aʻu ki he faʻahitaʻu failau ʻo e 1847. Naʻa nau faleʻi e Kāingalotú ke nofo hifo ʻi he faʻahitaʻu momokó. Ko e taha ʻo e ngaahi nofoʻanga lalahí, ʻa e Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó, ʻa ia naʻe tuʻu ʻi he tafaʻaki fakahihifo ʻo e Vaitafe Mīsulí, ʻi he siteiti ʻo Nepulasikā ʻo e ʻaho ní.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻo e Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó mo e ngaahi nofoʻanga fakataimi kehé:

Naʻe nofo ha Kāingalotu tokolahi ʻi he ngaahi fale ʻakau pea ʻi ha nofoʻanga ne keli ʻi he kelekelé ne ngaohi ʻaki e uiloú mo e kelekelé. Naʻe tokolahi ha kakai naʻe ʻikai ha nofoʻanga malu mei he ʻea momokó. Naʻe iku e ngaahi mahaki hangē ko e malēliá, niumōniá, fatafata vaivaí, kōlelá, mo e mahakiʻia e teʻenifó ke mafola e faingataʻaʻia lahi mo e maté. Naʻe mālōlō ha kakai ʻe 700 tupu ʻi he ngaahi nofoʻangá ʻi he fakaʻosinga ʻo e ʻuluaki faʻahitaʻu momokó. (Vakai, Ko Hotau Tukufakaholó: Ko ha Hisitōlia Nounou ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní [1996], 71–72; Church History in the Fulness of Times Student Manual, 319–20).

  • Kapau naʻá ke kau mo e Kāingalotú ʻi he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó, ko e hā e ngaahi ongo naʻá ke mei maʻu, ʻi hono ʻiloʻi te ke kei fononga ʻi ha maile ʻe laungeaú?

ʻE lava ke ke fakamahinoʻi ange naʻe faitāpuekina e Kāingalotu angatonú ʻo aʻu ki he taimi ko ʻeni ʻo e faingataʻaʻiá mo e maté, koeʻuhí ko e ngaahi fuakava ne nau fakahokó. Te ke lava foki ʻo fakamatalaʻi ange kuo talaʻofa mai ʻe he ʻEikí ha ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga kiate kinautolu ʻoku mate ʻi Heʻene ngāué (vakai, ʻAlamā 40:11–12; 60:13; T&F 42:46).

Kole ki he kau akó ke lau fakavave ʻa e talateu ki he vahé ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136 ʻo kumi e feituʻu naʻe fai mai ai ʻa e fakahā ko ʻení mo e tokotaha naʻá ne maʻu iá. Kole ange ke nau lipooti ʻa e meʻa ʻoku nau akó.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:1.

  • ʻOkú ke pehē naʻe mei tokoni fēfē ke ʻiloʻi ʻe he Kāingalotú naʻe hokohoko atu hono fakahā ʻe he ʻEikí Hono finangaló kiate kinautolú?

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:2–5. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke nau fai ke teuteu ai ke hoko atu ʻenau fononga ki he hihifó.

  • Naʻe pau ke fokotuʻutuʻu fēfē ʻa e ngaahi kulupú?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe mei tokoni ai ke fokotuʻutuʻu ʻa e Kāingalotú ki ha ngaahi kulupu mo ha kau taki pau? ʻOku faitatau fēfē ʻeni mo e founga ʻoku fokotuʻutuʻu ʻaki e Siasí he ʻaho ní? (Hili e tali ʻa e kau akó ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení, mahalo te ke fie hiki ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku fokotuʻutuʻu ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne Kāingalotú ki ha ngaahi kulupu koeʻuhí ke lava ʻo tataki mo tokangaʻi ʻa e tokotaha kotoa pē.)

Fakamatalaʻi ange koeʻuhí ko e puke mo e mate ʻi he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó mo e ngaahi nofo kemi takatakai aí, naʻe fie maʻu ʻe ha ngaahi fāmili mo ha niʻihi fakafoʻituitui tokolahi ha tokoni fakapaʻanga ke nau lava ʻo hoko atu ʻenau fononga ki he hihifó.

Vahevahe e kau akó ke tautau toko ua. Kole ange ke nau ako fakataha e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 136:6–11, ʻo kumi ha ngaahi founga naʻe pau ke tokangaʻi ai ʻe he Kāingalotú ʻa kinautolu naʻe faingataʻaʻiá. (Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi e meʻa ʻoku nau maʻú.) Kimuʻa pea lau ʻe he kau akó ʻa e potufolofola ko ʻení, fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai mavahe kotoa e Kāingalotu mei he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó ʻi he taimi tatau. ʻOku ʻuhinga e kupuʻi lea “maʻanautolu ʻe tatalí” ʻi he veesi 6 ki he Kāingalotu te nau nofo ʻi ha taimi ʻi he Nofoʻanga Fakafaʻahitaʻu Momokó mo e ngaahi nofo kemi takatakai aí.

  • Ko e hā e ngaahi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻi he veesi 6–11 ʻokú ne fakahaaʻi e founga ke tokangaʻi ai ʻe he Kāingalotú ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá?

  • Ko e hā ʻa e foʻi lea ʻi he veesi 7 ʻoku ʻuhinga ki he kakai ʻoku nau teuteu ʻa e halá maʻá e niʻihi kehé? (Kau paioniá.)

Hiki ʻa e fakaʻuhinga ko ʻení ʻi he palakipoé. (ʻOku toʻo ia mei he Oxford English Dictionary, 2nd ed. [1989], “pioneer.”)

Paionia: Ko e tokotaha ʻoku muʻomuʻa ke teuteu pe tofa ʻa e halá ki ha niʻihi kehe ke nau muimui ai.

  • Fakatatau ki he veesi 11, ko e hā naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kiate kinautolu te nau tokoniʻi e niʻihi kehe ʻoku faingataʻaʻiá pea teuteu ʻa e halá maʻanautolú? Ko e hā te tau lava ʻo ako mei hení? (Hili e tali ʻa e kau akó, mahalo te ke fie hiki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻE tāpuekina kitautolu ʻe he ʻEikí ʻi heʻetau tokoniʻi e niʻihi kehe ʻoku faingataʻaʻiá pea teuteu ʻa e halá maʻanautolú.)

  • Ko hai kuó ne teuteu ʻa e halá maʻau ke ke fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí?

Kole ki he kau akó ke fakalaulauloto ki he fehuʻi ko ʻení. Hili iá pea fakaafeʻi ha niʻihi ke vahevahe ʻenau talí mo e kalasí.

  • Ko e hā te ke fai ke hoko ai ko ha paioniá—ke tokoniʻi ha niʻihi kehe ʻoku faingataʻaʻia pea teuteu ʻa e halá maʻanautolu ke nau fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí?

Fakaʻosi ʻaki haʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni kuo mou aleaʻí mo poupouʻi ʻa e kau akó ke ngāue ʻo fakatatau mo e ngaahi moʻoni ko iá.

ʻIuniti Hokó (Ko e Tau ʻi ʻIutaá mo e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú, ko hono ʻOmi ʻo e Mataʻitofe Mahuʻingá, Fanongonongo Fakamafaiʻi 1 mo e Tokāteline mo e ngaahi Fuakava 138)

Ke tokoni ki he kau akó ke nau teuteu ki heʻenau ako ʻi he uike ka hokó, kole ange ke nau fakakaukau ki he fehuʻi ko ʻení: Ko e hā ha ngaahi nunuʻa ʻe niʻihi ʻo e feinga ke fūfuuʻi ʻa e angahalá. ʻE ako e kau akó ʻi he ʻiuniti hokó fekauʻaki mo ha meʻa naʻe hoko ʻoku ui ko e Fakapō Fakatokolahi ʻi he Moʻunga Mētoú, ʻa ia naʻe hoko ʻi he taimi naʻe feinga ai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e Siasí ke fūfuuʻi ʻenau ngaahi angahalá. Te nau ako foki fekauʻaki mo e tupulaki ʻa e Siasí ʻi he taimi naʻe nofo ai e Kāingalotú ʻi he Teleʻa Sōlekí.