Seminelí
Lēsoni 140: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:1–2, 34–66


Lēsoni 140

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:1–2, 34–66

Talateú

ʻI he 1831, lolotonga e ngāue ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo vakaiʻi hono fakaleleiʻi fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú, naʻá ne kole ki he ʻEikí ha mahino fekauʻaki mo e maʻu uaifi tokolahi ʻa e kau pēteliake ʻi he kuonga muʻá. ʻI he taimi ko iá naʻe kamata ke maʻu ʻe he Palōfitá ha fakahā ko e tali ki heʻene ngaahi fehuʻí. ʻI he ngaahi taʻu kimui angé, ne fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Palōfitá mo ha Kāingalotu kehe ke moʻui ʻaki e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí. ʻI Siulai ʻo e 1843, lolotonga e kei hetikuota ʻa e Siasí ʻi Nāvū, ʻIlinoisí, naʻe lekooti ai ʻe he Palōfitá ʻa e fakahā naʻá ne maʻú. ʻOku fakamatala ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132 ki he ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo e mali tokolahí, kau ai ʻa e faleʻi kia Siosefa mo ʻEma Sāmita.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:1–2, 34-48

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí

Kamata ʻaki hano fakamatalaʻi ange ne lolotonga ngāue ʻa Siosefa Sāmita ki he liliu fakalaumālie ʻo e Fuakava Motuʻá ʻi he 1831, naʻá ne lau ai kau ki hono fakahoko ʻo e mali tokolahí ʻe ha niʻihi ʻo e kau palōfita kimuʻá. ʻI he founga ko ʻení, ʻoku mali ha tangata ʻe taha ki ha uaifi tokolahi ʻoku nau kei moʻui. Naʻe ako ʻe he Palōfitá ʻa e folofolá, fakalaulauloto ki he meʻa naʻá ne akó, pea faifai pea lotua ʻene ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo e mali tokolahí ki he Tamai Hēvaní.

Hiki ʻa e Sēnesi 16:1–3 ʻi he palakipoé. Fakamatalaʻi ange ʻoku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení e ngaahi ngāue ʻa Sēlai mo ʻĒpalame, ʻa ia naʻe ʻiloa kimui ko Sela mo ʻĒpalahamé. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e ngaahi veesi ko ʻení. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai pea fakakaukau ki ha ngaahi fehuʻi ʻoku nau maʻu ʻo kau ki he meʻa ko ʻení ʻi he moʻui ʻa ʻĒpalame mo Sēlaí.

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:1, ʻo kumi e meʻa naʻe kole ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi heʻene ako ʻa e ngaahi potufolofola ʻi he Fuakava Motuʻá ʻo kau ki hono fakahoko ʻo e mali tokolahí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú. (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ko e foʻi lea sinifú ko ha foʻi lea ia ʻoku fakaʻaongaʻi ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa e kakai fefine ʻi he Fuakava Motuʻá ʻi he taimi mo e anga fakafonua naʻa nau moʻui aí, naʻa nau mali fakalao ki ha tangata kae ʻi ha tuʻunga fakasōsiale maʻulalo ange ʻi ha uaifi. Naʻe ʻikai kau e ngaahi sinifú ʻi hono fakahoko ʻo e mali tokolahí ʻi hotau kuongá.)

Hiki ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko e hā ʻe fekau ai ʻe he Eikí ha kau tangata mo e kau fafine angatonu ke talangofua ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí ʻi he ngaahi kuonga pau?

Fakamatalaʻi ange ʻe lava ke maʻu ʻe he kau akó ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132, ʻa e ngaahi tali ki he fehuʻi ʻi he palakipoé pea mo ha ngaahi fehuʻi kehe ʻoku nau maʻu fekauʻaki mo e mali tokolahí. Fakaafeʻi kinautolu ke hiki hifo e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku nau ʻilo lolotonga ʻenau ako he ʻaho ní.

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:34–36. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ʻuhinga naʻe kamata fakahoko ai ʻe ʻĒpalahame mo Sela e mali tokolahí.

  • Fakatatau ki he veesi 34, ko e hā naʻe ʻoange ai ʻe Sela ha uaifi ʻe taha kia ʻĒpalahamé? Ko e hā ʻoku akoʻi mai kiate kitautolu ʻe he meʻá ni fekauʻaki mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí? (ʻI he tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku fakangofua ʻa e mali tokolahí ʻe he ʻEikí ʻi Haʻane toki fekauʻi pē.

  • Ko e hā naʻe tokoniʻi ke fakahoko ʻe he talangofua ʻa ʻĒpalahame mo Selá? (Ko e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻEikí kia ʻĒpalahamé, kau ai ʻa e talaʻofa ʻe maʻu ʻe ʻĒpalahame ha hako tokolahi ʻo hangē ko e ngaahi fetuʻú [vakai, Sēnesi 15:5].)

Ke tokoni ke mahino lahi ange ki he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoni kuó ke hiki he palakipoé, fokotuʻu ange ke nau hiki e Sēkope 2:27, 30 ʻi heʻenau folofolá ʻo ofi ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:34. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e ngaahi veesi ko ʻení. Fakamahinoʻi ange ko e mali pē ko e tokotahá (mali ha tangata ʻe taha mo ha fefine ʻe tahá) ʻa e tuʻunga ʻulungaanga ʻa e ʻOtuá ki he nofo-malí tukukehe kapau ʻokú Ne fekau mai ha meʻa kehe.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:37–38. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fakamatalaʻi ha ngaahi taimi naʻe fekau ai ʻe he ʻEikí ke fakahoko e mali tokolahí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:39, 41–43 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻEikí ko e taimi ʻoku fakahoko ai ʻe he kakaí ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí ʻo fakatatau ki Heʻene fekaú, ʻoku ʻikai ke nau halaia ʻi he angahala ʻo e tonó. Ka ʻo kapau ʻe fakahoko ʻe ha taha e mali tokolahí ʻi ha faʻahinga tūkunga pē ʻoku ʻikai fekauʻi ʻe he ʻEikí, ʻoku nau halaia ʻi he tonó. (Fakatokangaʻi ange ʻoku ʻuhinga e foʻi lea fakaʻauha ʻi he veesi 41 ʻe fakamavaheʻi ʻa kinautolu ʻoku maumauʻi ʻenau ngaahi fuakava toputapú mei he ʻOtuá mo ʻEne kakai ʻo e fuakavá [fakafehoanaki ki he Ngāue 3:22–23; 1 Nīfai 22:20].)

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:40 pea kumi e meʻa naʻe folofola ʻe he ʻEikí te Ne fakahokó.

  • Fakatatau ki he veesi 40, ko e hā ne teu ke fakahoko ʻe he ʻEikí? (Fakafoki mai ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e “ngaahi meʻa kotoa pē” ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ʻa ia kuo fakahā mai ʻi he ngaahi kuonga kimuʻá. Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko e fekau ko ia ke moʻui ʻaki e fono ʻo e mali tokolahí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ko e konga ia ʻo hono fakafoki mai ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē. [Vakai foki, Ngāue 3:20–21.])

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:45, 48. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe foaki ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ke fakahoko ʻaki hono fakafoki mai ʻo e meʻa kotoa pē.

  • Ko e hā naʻe foaki ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ke fakahoko ʻaki e fakafoki mai ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē? (Ko e ngaahi kī mo e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.)

  • Ko e hā ʻoku tau ako mei he veesi 45 mo e 48 fekauʻaki mo e mali tokolahí? (ʻI he tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻE lava pē ke fakamafaiʻi ʻa e mali tokolahí ʻo fakafou ʻi he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí kuo foaki ki he Palesiteni ʻo e Siasí.

Fakamatalaʻi ange ʻi he konga kimuʻa ʻo e kuonga ní, ko ha konga ʻo hono fakafoki mai ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē, naʻe fekau ʻe he ʻEikí ha niʻihi ʻo e kau fuofua Kāingalotú ke fakahoko e mali tokolahí ʻo fou ʻi he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ne maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e Kau Palesiteni ʻo e Siasí ne hoko mai kimuí—Pilikihami ʻIongi, Sione Teila, mo Uilifooti Utalafi. ʻI he 1890, naʻe maʻu ʻe Palesiteni Utalafi, ʻi hono ngāue ʻaki e ngaahi kī tatau ko ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa e fakahā ko ia ʻoku totonu ke fakangata hono fakahoko ʻo e mali tokolahí (vakai, Fanongonongo Fakamafaiʻi 1).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:49–66

ʻOku faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa mo ʻEma Sāmita ʻo kau ki he mali tokolahí

Fakamatalaʻi ange naʻe momou e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke kamata hono fakahoko ʻo e mali tokolahí. Naʻá ne pehē naʻe ʻikai ke ne kamata ia kae ʻoua kuó ne maʻu ha fakatokanga ʻe fakaʻauha ia kapau he ʻikai ke ne talangofua (vakai, “Plural Marriage,” Historical Record, May 1887, 222). Koeʻuhí ko e ʻikai ke ʻi ai ha fakamatala fakahisitōlia fakapepá, ʻoku ʻikai ke tau ʻilo fekauʻaki mo e toutou feinga kimuʻa ʻa Siosefa Sāmita ke muimui ki he fekaú. Neongo ia, ʻi he 1841 naʻe kamata talangofua e Palōfitá ki he fekaú mo akoʻi ia ki ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí, pea naʻá ne mali mo ha ngaahi uaifi kehe ʻi he taʻu ʻe tolu hono hokó ʻo fakatatau ki he fekau ʻa e ʻEikí. Ko e talangofua ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he fekau ʻa e ʻEikí ke fakahoko ʻa e mali tokolahí ko ha ʻahiʻahiʻi ia e tuí kiate ia mo hono uaifi ko ʻEmá, ʻa ia naʻá ne ʻofa lahi aí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:49–50. Kole ki he kalasí ke kumi ʻa e ngaahi tāpuaki naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmitá.

  • Ko e hā e ngaahi tāpuaki naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmitá?

  • Fakatatau ki he veesi 50, ko e hā naʻe talaʻofa ai ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻení kia Siosefa Sāmitá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:52. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e faleʻi naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí kia ʻEma Sāmitá.

  • Fakatatau ki he veesi 52, ko e hā ne faleʻi ke tali ʻe ʻEmá? (ʻOku ʻuhinga ʻa e “ʻA kinautolu kotoa pē kuo foaki ki heʻeku tamaioʻeiki ko Siosefá” kiate kinautolu kuo ʻosi sila kia Siosefa Sāmitá.)

Fakamatalaʻi ange ne ʻikai ngata pē ʻi hono fekauʻi ʻa ʻEma ke tali ʻa kinautolu kuo sila ki hono husepānití, ka naʻe fekauʻi ia ʻe he ʻEikí ke nofo maʻu ʻi Heʻene fonó mo fakamolemoleʻi ʻa Siosefa ʻi heʻene ngaahi angahalá. Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:56 ke ʻilo e meʻa naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kia ʻEma Sāmitá.

  • Ko e hā naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kia ʻEmá ʻo kapau te ne talangofua ki Heʻene ngaahi fekaú?

Fakamatalaʻi ange naʻe kamata akoʻi ʻe Siosefa Sāmita ʻi he 1841, ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí ki ha kau tangata mo ha kau fafine faivelenga kehe. Naʻa nau feinga foki ʻi he kamataʻangá ke mahino mo tali ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. Hangē ko ʻení, ʻi he ʻuluaki ʻilo ʻe Pilikihami ʻIongi ʻa e fekau ke mali tokolahí, naʻá ne pehē naʻá ne ongoʻi ʻe laka ange ke ne mate ʻi he maʻu uaifi tokolahí (vakai, Susa Young Gates and Leah D. Widtsoe, The Life Story of Briham Young [1930], 321). Neongo naʻe tomuʻa momou mo puputuʻu ʻa e kāingalotu faivelenga ko ʻení fekauʻaki mo e fekaú, ka naʻa nau maʻu ha ngaahi fakamoʻoni fakafoʻituitui ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní pea tali ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí. Naʻe maʻu mo tali kakato ʻe Vīlate Kimipolo, ko e ʻuluaki uaifi ʻo ʻEletā Hiipa C. Kimipoló, ʻa e tokāteline ʻo e mali tokolahí pea “ʻikai toe veiveiua ko e tuʻutuʻuni ke mali tokolahí naʻe haʻu mei he ʻOtuá, he naʻe fakahā ia ʻe he ʻEikí kiate ia ko e tali ki he lotú” (Helen Mar Kimball, ʻi he Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball [1967], 325; vakai foki, peesi 326–28).

Naʻe ʻomi ha ngaahi faingataʻa lahi ange ʻi hono fakahoko e mali tokolahí. Koeʻuhí naʻe ʻuluaki fakahoko fakalongolongo pē ʻa e ngāué ni, naʻe kamata ke mafola atu ʻa e ngaahi ongoongo fekauʻaki mo e mali tokolahi ʻa e kau taki ʻo e Siasí. Naʻe maumauʻi lahi ʻe he ngaahi ongoongo ko ʻení ʻa e hingoa ʻo e Palōfitá mo e kau taki kehe ʻo e Siasí, pea tokoni ki he fakalalahi e fakatanga naʻe fakafepaki mo e Kāingalotú.

Lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:63, ʻo kamata ʻaki e kupuʻi lea “he kuo foaki ʻa kinautolu kiate ia.” Kimuʻa peá ke laú, fakamatalaʻi ange ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he veesi ko ʻení ke mahino ha ʻuhinga ʻe taha naʻe fekau ai ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita mo e niʻihi kehé ke fakahoko e mali tokolahí. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e taumuʻa pau ko iá.

  • Ko e hā e fekau ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e ʻEikí ʻi he veesi 63? (Ko e fekau ko ia ke fakatokolahi mo fakakakai ʻa e māmaní.) Ko e hā hono ʻuhinga ke fakatokolahi mo fakakakai ʻa e māmaní? (Ke maʻu ha fānau.)

Fakamahinoʻi ange ʻa e kupuʻi lea ko ʻení ʻi he veesi 63: “he ʻoku hoko atu ai pē ʻi he meʻá ni ʻa e ngāue ʻa ʻeku Tamaí.”

  • ʻOku fakaʻatā fēfē ʻe he maʻu fānaú ʻa e mātuʻá ke hoko ko ha konga ʻo e ngāue hokohoko ʻa e Tamai Hēvaní?

Te ke fie lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ko ha konga ʻo e fealēleaʻaki ko ʻení:

ʻĪmisi
ʻEletā Neil L. Andersen

“ʻI he taimi ʻoku fāʻeleʻi mai ai ha fānau ki ha husepāniti mo ha uaifi, ʻokú na fakahoko ʻa e konga ʻo e palani ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ke ʻomi ha fānau ki he māmaní. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí, ʻKo ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá’ [Mōsese 1:39] Kimuʻa ʻi he moʻui taʻe-faʻa-maté, kuo pau ke ʻi ai e moʻui fakamatelié” (“Fānaú,”Ensign pe Liahona, Nōv. 2011, 28).

  • Makatuʻunga ʻi he meʻa kuó ke ako mei he veesi 63, ko e hā ha ʻuhinga ʻe taha kuo fekauʻi ai ʻe he ʻEikí ke fakahoko ʻi ha kuonga ʻa e mali tokolahí? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Kuo fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻi ha kuonga ʻa e mali tokolahí ke ʻoange ha ngaahi faingamālie lahi ange maʻa Hono kakaí ke ʻohake ai ha fānau māʻoniʻoni kiate Ia. Mahalo te ke toe fie vakaiʻi e Sēkope 2:30.)

Vakai ki he fehuʻi naʻá ke tohi ʻi he palakipoé ʻi he ofi ki he kamataʻanga ʻo e lēsoní: Ko e hā ʻe fekau ai ʻe he Eikí ʻi he ngaahi kuonga pau ha kau tangata mo ha kau fefine angatonu ke talangofua ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí? Te ke fie fakaafeʻi e kau akó ke fakamatalaʻi fakanounou ki he kalasí e meʻa kuo nau ako mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132 mo e Sēkope 2:27, 30 ʻoku tokoni ke nau tali e fehuʻi ko ʻení.

Fakaʻosi ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoni ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea naʻá ne maʻu mo talangofua ki he fakahā mei he ʻOtuá.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132. Ko e founga ke fakahoko ʻaki ha ako ki he mali tokolahí

ʻOku ʻi ai ha ngaahi fakamatala taʻefalalaʻanga lahi ʻi he ʻInitanetí fekauʻaki mo e mali tokolahí ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni kuo lahi hono pākí. Tokanga mo fakapotopoto ʻi he fakamatala peheé. ʻOku ʻi ai ha kau faʻutohi ʻoku nau faʻu ha fakamatala taʻe totonu ki he Siasí mo hono hisitōliá, pe fakakau ha ngaahi konga ʻo e moʻoní ʻa ia ʻe lava ke ne takihalaʻí. Ko e taumuʻa ʻo e niʻihi ʻo e ngaahi tohi ko ʻení ke fakaʻauha ʻa e tuí.

Naʻe fakatokanga ʻa ʻEletā Nila L. ʻEnitasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

ʻĪmisi
ʻEletā Neil L. Andersen

“ʻOku ʻi ai maʻu pē ha tokosiʻi ʻoku nau loto ke fakaongoongokoviʻi ʻa e Siasí mo fakaʻauha ʻa e tuí. ʻOku nau ngāue ʻaki e ʻInitanetí he ʻahó ni.

“Tatau ai pē pe ʻoku ngali moʻoni e niʻihi ʻo e ngaahi fakamatala ʻo kau ki he Siasí, ka ʻoku ʻikai pē ke moʻoni ia” ( “ʻAhiʻahiʻi ʻo Hoʻomou Tuí,”Ensign pe Liahona Nōvema 2012, 41).

ʻI he ako fekauʻaki mo e mali tokolahí, ʻoku mahuʻinga ke manatuʻi e sīpinga naʻe muimui ki ai ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi heʻene ako ʻa e ongoongoleleí. Naʻá ne ako, fakalaulauloto, pea lotu ke maʻu ʻa e ʻiló.

ʻE lava ke maʻu ʻa e fakatotolo fakahisitōlia falalaʻanga ʻo kau ki hono fakahoko ʻo e mali tokolahí ʻi he josephsmithpapers.org mo e byustudies.byu.edu.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:1. “[Ko e] tefitoʻi moʻoni mo e tokāteline” ʻo e mali tokolahí

ʻOku tokoni ʻa e fakamatala ko ʻení ke fakamahinoʻi e ngaahi ngaahi meʻa ne ongoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e kau mēmipa kehe ʻo e Siasí ʻi he taimi naʻe fuofua kamata ai e mali tokolahí.

Naʻe lekooti ʻe ʻIlisa R. Sinou, ʻa ia naʻe sila ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻa e ngaahi fakamatala fakaikiiki ʻo hono akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí ki hono tuongaʻane ko Lolenisou Sinoú. Naʻá ne fakatokangaʻi e faingataʻaʻia mo e mamahi naʻe fakatupu ʻe he tefitoʻi moʻoní ʻia Siosefa Sāmitá, pea naʻá ne laka pē ki muʻa ʻi hono fokotuʻu ʻo e tefitoʻi moʻoní koeʻuhí ko e fakahā fakalangí:

ʻĪmisi
ʻIlisa R. Sinou

“Ne vete kakato ʻe he Palōfita ko Siosefá hono lotó [kia Lolenisou Sinou], mo fakamatalaʻi e faingataʻaʻia fakaeloto naʻá ne ʻausia ʻi he feinga ke lavaʻi ʻene ongoʻi fakaliliʻá, ʻa e ola fakanatula ʻo e akó mo e ʻulungaanga fakasōsialé, ʻi haʻane fekauʻaki mo hano fai ha talateu fakafeʻiloaki ʻo e mali tokolahí. Naʻá ne ʻiloʻi ʻa e leʻo ʻo e ʻOtuá—naʻá ne ʻiloʻi ko e fekau ʻa e ʻOtua Māfimafí kiate iá ke laka ki muʻa—ke tā ha sīpinga, pea fokotuʻu ʻa e mali Fakasilesitiale tokolahí. Naʻá ne ʻiloʻi ne ʻikai ngata pē ʻi heʻene fāinga ke fakafepakiʻi mo ikunaʻi ʻa ʻene ngaahi fakakaukau pē ʻaʻaná, ka naʻe fehangahangai mo e ngaahi fakakaukau mo e ongo ʻo e tui faka-Kalisitiane kotoa pē, ka ko e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku māʻolunga ʻi he meʻa kotoa pē, naʻá ne fai ʻa e fekaú, pea kuo pau ke ne talangofua. Ka naʻe momou ʻa e Palōfitá pea fakatoloi ʻi he taimi lahi, kae ʻoua kuo tuʻu ha ʻāngelo ʻo e ʻOtuá ʻi hono tafaʻakí mo ha heletā, pea fakahā kiate ia, tuku kehe kapau te ne laka ki muʻa pea fakahoko ʻa e mali tokolahí, ʻe ʻave meiate ia ʻa hono Lakanga Fakataulaʻeikí pea ʻoku totonu ke fakaʻauha ia! Ko e fakamoʻoni ko ʻení naʻe ʻikai ke ne fai pē ki hoku tuongaʻané, ka ki he niʻihi kehé foki—ko ha fakamoʻoni ia he ʻikai lava ʻo fakaʻikaiʻi [fakafepakiʻi]” (Biography and Family Record of Lorenzo Snow [1884], 69–70).

Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Pilikihami ʻIongi ʻo pehē:

ʻĪmisi
Palesiteni Brigham Young

“Kapau ne fehuʻi mai ʻe ha tangata pe ko e hā naʻá ku filí ʻi he fakahā ʻe Siosefa ʻa e tokāteline ko iá, kapau he ʻikai fakasiʻisiʻi ai hoku nāunaú, ne u mei talaange, ‘tuku muʻa ke u maʻu ha uaifi pē ʻe taha.’ …

“… Naʻe ʻikai ke u loto ke fakaʻehiʻehi mei hono fakahoko ha faʻahinga fatongia pe kiʻi tōnounou ʻi hono fai e meʻa kuo fekauʻi kiate aú, ka ko e fuofua taimi ia ʻi heʻeku moʻuí ke fakaʻamu ke u maté, pea naʻe ʻikai ke u lava ʻo ʻikunaʻi ʻa e ngaahi ongo ko iá ʻi ha taimi lōloa. Pea ʻi heʻeku mamata ki ha meʻafakaʻeiki ne u ongoʻi ke meheka ki he tūkunga ʻo e maté, pea fakaʻiseʻisa ʻi he ʻikai ke u ʻi he puha maté. …

“… Ka ʻe hakeakiʻi ʻa e kāingalotu ʻoku nau moʻui ʻaki ʻenau tui fakalotú, he ʻikai te nau teitei fakaʻikaiʻi ha fakahā ʻa ia kuo foaki pe ʻe foaki ʻe he ʻEikí, neongo, ʻi he taimi ʻoku haʻu ai ha tokāteline ʻoku ʻikai mahino kakato kiate kinautolu, te nau ala lea ʻo pehē, ‘kuo ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e meʻá ni kiate au, pea ʻoku ou lotua te ne fakahaofi mo maluʻi au mei hono fakaʻikaiʻi ʻo ha faʻahinga meʻa pē ʻoku ʻalu meiate iá, pea ʻomi ʻa e faʻa kātakí ke tatali kae ʻoua kuo mahino ia kiate au’” (ʻi he “Provo Conference,” Deseret News, Nov. 14, 1855, 282).

Naʻe maʻu ʻe Vīlate Kimipolo, ko e ʻuluaki uaifi ʻo Palesiteni Hiipa C. Kimipoló, ha fakamoʻoni ki he mali tokolahí. Naʻe manatu hono ʻofefine ko Hēlení ʻo pehē:

“‘Naʻe faʻa talamai ʻe heʻeku faʻeé he ʻikai lava ke ne veiveiua ʻi he tuʻutuʻuni ʻo e mali tokolahí mei he ʻOtuá, he naʻe fakahā ia ʻe he ʻEikí kiate ia ʻi he tali ki heʻene lotú.

“‘Hili ha taimi nounou ʻi Nāvū, ʻi heʻene foki mai mei ʻIngilaní, naʻe akoʻi ki heʻeku tamaí, ʻi he lotolotonga ʻo hono ngaahi tokouá, ʻa e tokāteline ʻo e ngaahi uaifi tokolahí. …

“‘Naʻe ʻiloʻi kakato ʻe heʻeku tamaí e meʻa ne hokó, pea naʻe lahi fau ʻene ʻofa mo e ʻaʻapa ki he Palōfitá ʻe vavé ni pē ʻene tuku hifo ʻene moʻuí ʻi haʻane lavakiʻi ia. Ko e taha ʻeni ʻo e ngaahi ʻahiʻahi lahi taha ʻo e tuí kuó ne aʻusiá. …

“‘Naʻe fakatokangaʻi ʻe heʻeku faʻeé [Vīlate Kimipolo] ha liliu ʻi hono ʻulungāngá mo e fōtungá, pea ʻi heʻene fehuʻi ʻa e ʻuhingá, naʻá ne feinga ke fakaʻehiʻehi mei heʻene ngaahi fehuʻí. Faifai peá ne palōmesi te ne fakahā ange kiate ia hili ha taimi, ʻo kapau pē te ne tatali. Naʻe mafasia ʻene fakakaukaú ʻi he faingataʻá ni pea naʻe hā fakaʻaho mo fakahoua ia ʻi heʻene hohaʻá mo e ongosiá, pea ʻi he ʻikai ke ne toe makātakiʻi ʻene mamahí naʻe ʻikai malava ai ke mapuleʻi ʻa e ngaahi ongo naʻá ne maʻú. Naʻá ne puke lahi, ka ʻi he fuʻu mafasia hono ʻatamaí naʻe ʻikai lava ai ke ne mālōlō, pea naʻá ne lue takai holo ʻi fale kae ʻoua kuo mafoa e atá, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻi he mafasia fau ʻene fakakaukaú te ne kuku hono ongo nimá pea tangi hangē ha kiʻi tamasiʻí, mo tautapa ki he ʻEikí ke ʻaloʻofa pea fakahā kiate ia ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. …

“‘Naʻe ʻikai lava ke mafakamatalaʻi ʻa e mamahi ʻo honau lotó, pea ʻi heʻene ʻilo naʻe taʻeʻaonga ke toe ʻeke kiate iá, naʻá ne ʻalu ki hono lokí pea punou ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí pea lilingi hono laumālié ʻi he lotu kiate Ia ʻa ia kuo folofola ʻo pehē: “Ka ai hamou taha ʻoku masiva ʻi he potó, ke kole ʻe ia ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne foaki lahi ki he kakai kotoa pē, pea ʻoku ʻikai valokiʻi.” …

“‘Naʻe fakahā kiate ia ʻa e mali fakasilesitialé, ʻi hono fakaʻofoʻofá mo e nāunau kotoa pē, fakataha mo e hakeakiʻi mo e lāngilangi lahi ʻe foaki kiate ia ʻi he tuʻunga taʻe-faʻa-mate mo fakasilesitiale ko iá, ʻo kapau te ne tali ia pea tuʻu ʻi hono tuʻungá ʻi he tafaʻaki ʻa hono husepānití. Naʻá ne mamata foki ki he fefine naʻá ne mali mo iá, pea fakakaukauloto ʻi he fiefia ki he ʻofa mo e feohi taʻefakangatangata ʻe ʻomi ʻe he fekaú ni, pea mo e tupulaki ʻa e ngaahi puleʻanga ʻa hono husepānití, pea mo e mālohi mo e nāunau ʻe aʻu atu ki he nofo taʻengatá, ʻi he ngaahi maama ʻoku ʻikai hano ngataʻangá.

“‘Naʻá ne foki fofonga fiefia ki heʻeku tamaí, he naʻe fakafonu ʻaki ia e Laumālie ʻo e ʻOtuá, ʻo ne pehē: “Hiipa, ko e meʻa ko ia naʻá ke fufuuʻi meiate aú kuo fakahā mai ia ʻe he ʻEikí.” Naʻá ne talamai naʻe teʻeki ke ne mamata ki ha tangata fiefia ʻaupito ʻo hangē ko ʻeku tamaí ʻi he taimi naʻá ne fakamatalaʻi ange ai e meʻa-hā-maí mo tala ange naʻá ne fiemālie mo ʻiloʻi naʻe haʻu ia mei he ʻOtuá.

“‘Naʻá ne fuakava ke tuʻu ʻi hono tafaʻakí pea fakaʻapaʻapa ki he tefitoʻi moʻoní, ʻa ia naʻá ne tauhi faivelenga ki he fuakavá, pea neongo naʻe faʻa faingataʻa ʻene ngaahi ʻahiʻahí mo fakamamahi ke kātekina, ka naʻá ne ʻiloʻi naʻe ʻahiʻahiʻi foki mo e tangataʻeikí, pea naʻe tuʻu maʻu ʻa ʻene angatonú ki he ngataʻangá. Naʻá ne ʻomi ki heʻeku tamaí ha ngaahi uaifi tokolahi, pea naʻa nau ʻiloʻi ʻoku hoko ʻa ʻeku faʻeé ko honau kaungāmeʻa faivelenga’” (ʻi he Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball [1967], 325–28).

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sione Teila ʻo kau ki he taimi naʻe fakafeʻiloaki ai ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí:

ʻĪmisi
Palesiteni John Taylor

“Ne u tali mo muimui maʻu pē ʻi he ngaahi fakakaukau mahino ʻo e angamaʻá, pea ne u ongoʻi ʻi heʻeku hoko ko ha tangata malí, ko ha toki meʻa fakaʻulia moʻoni ʻeni ke fai. … Ko ha meʻa naʻe fakataumuʻa ke ueʻi hake ʻa e faʻahinga ongo loloto taha ʻo e tangatá. Naʻá ku tauhi maʻu pē e fono ʻo e angamaʻá. … Ko ia ai, ʻi he ngaahi ongo ne u maʻú, ne ʻikai ha meʻa ka ko ha ʻilo ki he ʻOtuá, mo e ngaahi fakahā ʻa e ʻOtuá, pea mo ʻene moʻoní, te ne fakaʻaiʻai au ke tali ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení” (ʻi he B. H. Roberts, The Life of John Taylor, Third President of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints [1963], 100).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:18–20. Ko e natula taʻengata ʻo e malí

Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻa ia naʻe toe mali hili e mālōlō hono ʻuluaki uaifí, ʻi ha ʻinitaviu ʻi he kaveinga ʻo e natula taʻengata ʻo e nofo-malí, ʻo pehē ʻoku tau ʻilo ha ngaahi meʻa ʻe niʻihi pea ʻikai ʻiloʻi e ngaahi meʻa kehe:

ʻĪmisi
ʻEletā Dallin H. Oaks

“ʻOku ʻi ai ha kakai tokolahi ʻi he māmaní kuo nau mali tuʻo lahi. Ko e taimi ʻe niʻihi kuo ngata ʻa e ngaahi nofo-mali ko iá ʻi he maté; pea taimi ʻe niʻihi kuo ngata ia ʻi he vete malí. Ko e hā ʻene ʻuhinga ʻo e moʻui ka hokó kiate kinautolu ʻi heʻene fekauʻaki mo ha fuakava kuo nau fai pea fai pehē atu ai pē? ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku maʻu ʻe he kakai ko iá ha tali ki he fehuʻi ko iá. Mahalo he ʻikai fakahohaʻasi ai kinautolu koeʻuhí ʻoku ʻikai ke nau tui ʻe moʻui ʻa e kakaí ko ha kakai mali ʻi he moʻui ka hokó. Pea kapau ʻoku ʻikai ke nau fakahoko mo moʻui ʻaki ʻa e ngaahi fuakava ke fai iá, [maʻanautolu] ʻoku nau moʻoni! Ka ki he kakai ʻoku maʻu ʻa e tui, ʻo hangē ko aú, ʻe lava ke taʻengata ʻa e malí, pea kuo pau leva ke ke pehē, ‘ʻE fēfē ʻa e moʻuí ʻi he maama ka hokó, ʻi hoʻo mali mo ha uaifi tokolahi ki he taʻengatá?’ Kuo pau ke u pehē ʻoku ʻikai ke u ʻilo. Ka ʻoku ou ʻilo kuó u fai ʻa e ngaahi fuakava ko iá, pea ʻoku ou tui kapau ʻoku ou tuʻu maʻu ʻi he ngaahi fuakavá, te u maʻu ʻi he maama ka hokó ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku ou hanganaki atu ki aí” (ʻi he “Elder Oaks Interview Transcript from PBS Documentary,” July 20, 2007, mormonnewsroom.org).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:38–39. Tēvita mo ʻUlia

Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí naʻe faiangahala ʻa Tēvita ʻi hono ʻave ʻa Patisepa, ʻa ia ko e uaifi ʻo ʻUliá. Naʻe fokotuʻutuʻu kimui ʻe Tēvita ʻa e mate ʻa ʻUliá ke fūfuuʻi ʻene angahalá. Ko hono olá, naʻe tō ai ʻa Tēvita mei hono hakeakiʻí. ʻOku fakamamafaʻi hono fakakau atu ʻa e sīpinga ʻa Tēvitá ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:38–39 ʻa e ngaahi lao pau ʻi hono puleʻi hono fakahoko ʻo e mali tokolahí. Ne aʻu ki he ngaahi taimi naʻe fokotuʻu ai ʻe he ʻEikí ʻa e meʻá ni pea fekau ki Hono kakaí ke nau moʻui ʻaki iá, naʻe fie maʻu ke nau fai ia ʻo fakatatau ki Heʻene ngaahi fekaú mo e fakahinohino naʻá Ne fai ki Heʻene kau tamaioʻeiki ʻa ia naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132:51–56. Ko e hā naʻe fekau ke ʻoua ʻe maʻu ʻe ʻEma Sāmitá?

“ʻOku ʻikai ʻomi heni pe ʻi ha feituʻu kehe ʻa e meʻa naʻe fekau ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke foaki ki hono uaifí, ka naʻe hangē ʻoku fokotuʻu mai ʻe he folofolá ko ha sivi makehe ʻo e tuí naʻe tatau mo e sivi ʻo e tui ʻa ʻĒpalahamé ʻi he fekau ko ia ʻe he ʻEikí ke ne feilaulau ʻaki ʻa ʻAisaké. Mahulu atu aí, ʻoku taʻeʻaonga ke fai ha fakamahamahalo ki ai” (Doctrine and Covenants Student Manual, 2nd ed. [tohi lēsoni ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, 2001], 334).