Seminelí
Lēsoni 127: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–33


Lēsoni 127

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–33

Talateú

ʻOku faʻu ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121 ʻaki ha ngaahi konga naʻe toʻo mei ha tohi fakalaumālie naʻe fai ʻe Siosefa Sāmita ki he Kāingalotú, mei he Fale Fakapōpula Lipetií ʻi he ʻaho 20 ʻo Māʻasi 1839. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–33 ʻa e tautea ʻe hoko ki he kau faiangahalá mo talaʻofa ha fakahā ki he loto-toʻá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–25

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi tautea ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku nau fakatangaʻi ʻa e Kāingalotú

Kimuʻa e kalasí, hiki e lea ko ʻení ʻi he palakipoé. “Kuo pau ke lau ʻa e kau Māmongá ko hotau fili pea kuo pau ke fakaʻauha pe tuli ʻa kinautolu.”

ʻI he kamataʻanga ʻo e kalasí, fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukauloto angé ki haʻanau mavahe mei ʻapi ʻi ha pongipongi ʻe taha, ʻoku nau maʻu ʻa e fanongonongo ko ʻení ʻoku fakapipiki ʻi he matapā honau ʻapí.

  • Te ke ilifia nai ke mavahe mei ho ʻapí? Te ke tafoki ʻo kumi tokoni ki fē? Ko e hā nai te ke ongoʻi kapau te ke ʻilo naʻe tākiekina ʻa e fanongonongó ʻe ha niʻihi ho kaungāmeʻa kimuʻá?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e fakamatala fakahisitōlia ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121, fakamatalaʻi ange ne angatuʻu ha niʻihi ʻo e kaungāmeʻa mateaki kimuʻa ʻo Siosefa Sāmitá kiate ia. Ko e toko ua ʻo e kaungāmeʻa ko ʻeni kimuʻá, ko Tōmasi B. Maasi mo ʻOasoni Haiti, ko ha ongo mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe fakatou fakamoʻoni hingoa e ongo tangatá ni ʻi ha tohi fuakava (ko ha fakamatala fakapapau) ʻi hono tukuakiʻi loi ʻa Siosefa Sāmita mo e kāingalotu kehe ʻo e Siasí ki hono palani ke tuli ʻa honau ngaahi filí ʻaki hono tutu mo fakaʻauha ʻenau koloá. Naʻe tākiekina ʻe he tohi fuakava ko ʻení ʻa e kōvana ʻo Mīsulí ke fai ha tuʻutuʻuni, naʻe ʻiloa ko e tuʻutuʻuni ke fakaʻuhá, ʻi hono fakahā kuo pau ke fakaʻauha pe tuli ʻa e kau Māmonga kotoa pē mei he siteití. Ko e lea ʻi he palakipoé ko ha toʻo fakahangatonu mei he tuʻutuʻuni fakaʻauhá. (Naʻe tuʻusi ʻa Tōmasi B. Māasi mei he Siasí ʻi he ʻaho 17 ʻo Māʻasi, 1839, pea papitaiso fakafoki mai ʻi he ʻaho 16 ʻo Siulai, 1857. Naʻe fakamavahe ʻa ʻOasoni Haiti mei he Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he ʻaho 4 ʻo Mē 1839, pea toe fakafoki ki he kōlomú ʻi he ʻaho 27 ʻo Sune 1839.)

Fakamanatu ange ki he kau akó ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121–123 ko e ngaahi konga ia ʻo ha tohi naʻe fakalaumālie ne fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he Kāingalotú ʻi Māʻasi 1839 lolotonga hono fakahū pōpula ia ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií. Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–17 ke ʻiloʻi e meʻa naʻe ako ʻe he Palōfitá mei he ʻEikí fekauʻaki mo e meʻa ʻe hoko kiate kinautolu kuo tukuakiʻi ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ki he maumau-fonó. Kole ange ke nau lipooti e meʻa naʻa nau maʻú.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā e kupuʻi lea “ʻe fakaʻauha ʻenau ʻamanaki leleí, pea ʻe mole atu ʻa ʻenau ngaahi ʻamanakiʻangá”? (He ʻikai ke lava e ngaahi palani ʻa kinautolu ʻoku tauʻi ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí.)

  • Ko e hā e ngaahi ʻuhinga naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi he veesi 13 mo e 17, ki hono tukuakiʻi ʻe he niʻihi ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ki he angahalá? (“[Naʻe] liliu ʻo kovi [e] loto” ʻo e kau tukuakí, pea “ko e kau pōpula ʻa kinautolu ki he angahalá” mo e “fānau ʻo e talangataʻá.”)

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:18–22. Kole ki he kau akó ke muimui ki ai ʻi heʻenau folofolá, ʻo kumi ha ngaahi nunuʻa lahi ange ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku tukuakiʻi loi mo tauʻi ʻa e Kāingalotú. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ne nau maʻú. Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ke “motuhi … mei he ngaahi ouau ʻo e fale [ʻa e ʻEikí]” (veesi 19) ke mole pe ke fakamavaheʻi mei he ngaahi tāpuaki ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi ouau fakatemipalé.

Talaange ki he kalasí naʻe tākiekina ʻe he ngaahi fakamatala loi mei ha kāingalotu ʻo e Siasí ne hē mei he moʻoní mo ha niʻihi kehe, fakataha mo e tuʻutuʻuni ʻa e kōvaná ke fakaʻauhá, ke fakalalahi hono fakatangaʻi ʻe he kau fakatangá ʻa e Kāingalotú. Lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻení, pea kole ki he kau akó ke fakafanongo ki he ngaahi sīpinga ʻo e founga naʻe ngaohikovia ai e Kāingalotú ʻi he taimi ko ʻení:

ʻI he ʻaho 30 ʻo ʻOkatopa 1838, hili ha ʻaho pē ʻe tolu hili hono fai e tuʻutuʻuni ke fakaʻauhá, naʻe fakaofi atu ha kau tangata ʻe toko 240 nai ki ha nofoʻanga ʻo e kau Māmongá ʻi ha feituʻu naʻe ui Hauni Mila. Naʻe hola e kakai fefiné mo e fānaú ki he vao ʻakaú, kae kumi maluʻi ʻa e kau tangatá ʻi he fale tuki ukameá. Naʻe taʻalo ʻe ha taha ʻo e kau taki ʻo e Kāingalotú, ko Tēvita ʻĒveni, ʻa hono tataá mo tautapa ki he melinó. Naʻe tali kiate ia ʻaki e ongo ʻo ha laifolo ʻe teau, naʻe fakataumuʻa e tokolahi ʻo kinautolu ki he fale tuki ukameá. Naʻe fana taʻe angaʻofa e kau fakatangá ki he tokotaha kotoa pē ne nau sio ki aí, kau ai ʻa e kakai fefiné, kau tangata toulekeleká, mo e fānaú. Naʻe puke ʻe ʻAmanitā Sāmita ʻene ongo kiʻi tama fefiné pea lele mo Mele Sitetiueli ʻi ha kolosiʻanga ʻi he anovaí. Naʻe manatu ʻa ʻAmanitā ʻo pehē, “Neongo ko e kakai fefine kimautolu, mo e fānau iiki, ne lele ke mau moʻuí, ka naʻe kei fana mai pē ʻa e kau tangata angakoví ke tāmateʻi kimautolu” (ʻi he Andrew Jenson, The Historical Record, July 1886, 84).

Naʻe hū e kau mēmipa ʻo e kau fakatangá ki he fale tuki ukameá ʻo maʻu pea tāmateʻi ʻa Sātisi Sāmita ko e tama tangata ʻa ʻAmanitā Sāmita, ne taʻu 10, ʻi heʻene toitoi ʻi lalo he meʻa pamu ʻea ʻa e tokotaha tuki ukameá. Naʻe fakamatala ʻe ha tangata kimui ʻo pehē, “ʻE hoko ʻa e lihá ko ha kutu, pea kapau naʻá ne moʻui te ne hoko ko ha Māmonga” (ʻi he Jenson, The Historical Record, Dec. 1888, 673; vakai foki, James B. Allen mo Glen M. Leonard, The Story of the Latter-day Saints [1976], 127–28). Naʻe mamata tonu ʻa ʻAlamā Sāmita, ko e tehina taʻu fitu ʻo Sātisí, ʻi hono fakapoongi ʻo ʻene tamaí mo hono taʻoketé pea naʻe fanaʻi ia ʻi he alangá. Naʻe ʻikai ʻilo ia ʻe he kau fakatangá pea naʻe fakamoʻui ia kimui ange ʻi ha mana ʻo fakafou ʻi he lotú mo e tuí. Neongo naʻe hola ha kau tangata toko siʻi fakataha mo e kakai fefine mo e fānau ʻi he vaitafé ki he ngaahi tafungofungá, ka naʻe tāmateʻi ha kakai ʻe toko 17, pea kafo ʻa e toko 13 nai. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual [Church Educational System manual, 2003], 201, 203–4; vakai foki, History of the Church 3:183–87.) Naʻe ʻikai ha taha ʻi he kau fakatanga anga fītaʻá naʻe ʻomi ke fakamaauʻi ki heʻenau ngaahi hiá ʻi he ngaahi fakamaauʻanga ʻo Mīsulí pe ʻe he kau maʻu mafai ʻo e puleʻangá.

  • Ko e hā e ngaahi ongo naʻá ke mei maʻu kapau naʻá ke aʻusia ʻa e angakoví ni? Ko e hā naʻá ke mei ongoʻi ʻi hoʻo ʻilo he ʻikai haʻisia ho kau fakamamahí ki heʻenau ngaahi ngāué?

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:23–25, ʻo kumi e ngaahi kupuʻi lea ʻoku nau fokotuʻu mai ʻe ʻekea ʻe he ʻOtuá mei he ngaahi fili ʻo e Kāingalotú ke ʻa ʻenau ngaahi ngāué.

  • Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau ako mei he veesi 23–25? (ʻI he tali ʻa e kau akó, fakamamafaʻi ange ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻaki hano hiki kinautolu ʻi he palakipoé: ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻetau ngaahi ngāue kotoa pē. Ko kinautolu ʻoku tauʻi ʻa e ʻEikí mo Hono kakaí te nau maʻu ʻa e tautea ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi pē ʻAʻaná.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki ha ngaahi taimi kuo nau vakai ai ki he faihala ʻa ha niʻihi pea fakaehiʻehi mei he ngaahi nunuʻá ʻi he taimi pē ko iá.

  • ʻE fekauʻaki fēfē ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau ʻiloʻi ʻi he veesi 23–25 mo e ngaahi tūkunga ʻo e ʻaho ní ʻa ia ʻoku ngali ke hao ʻa e kakaí mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻenau faihalá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:26–33

ʻOku talaʻofa ʻe he ʻOtuá ke fakahā e ngaahi moʻoni taʻengatá ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní

Kapau ʻe lava, fakaʻaliʻali ʻa e tā Ko Siosefa Sāmita ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 97; vakai foki, LDS.org.)

ʻĪmisi
Joseph Smith in Liberty Jail
  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi faingataʻa ne kātekina ʻe Siosefa Sāmita mo hono kaungā-ngāué ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:26. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki ha moʻoni naʻe hiki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá lolotonga hono fakahū pōpula ia ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií.

  • Ko e hā e moʻoni naʻe hiki ʻe Siosefa Sāmita ʻi he veesi 26? (ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau akó e meʻá ni: ʻE foaki mai ʻe he ʻOtuá kiate kitautolu ʻa e ʻiló ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e founga ʻe lava ke fekauʻaki ai e moʻoni ko ʻení mo kinautolu ʻi heʻenau aʻusia ʻa e ngaahi faingataʻá, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamoʻoni ko ʻeni naʻe fai ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā Jeffrey R. Holland

“Te ke lava ʻo maʻu ha ngaahi aʻusia toputapu,ʻaonga, pea mo ha fakahinohino mo e ʻEikí ʻi he ngaahi aʻusia fakamamahi taha hoʻo moʻuí ʻi he ngaahi tūkunga kovi tahá, lolotonga hono kātekina ʻa e fakamaau taʻetotonu fakamamahi tahá, ʻi he fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa ʻoku hangē he ʻikai lava ke ikunaʻí kuó ke aʻusiá” (Lessons from Liberty Jail,”Ensign, Sept. 2009, 28).

  • ʻE lava ʻo tokoniʻi fēfē kitautolu ʻi hono maʻu ʻo e ʻiló ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau aʻusia ʻa e ngaahi faingataʻá?

  • Ko e fē ha taimi kuó ke maʻu ai ʻa e ʻiló pe fakahinohino ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa ia kuó ne tokoniʻi koe ʻi ha taimi faingataʻa? (Fakamanatu ki he kau akó ʻoku ʻi ai ha ngaahi aʻusia ʻoku fuʻu toputapu pe fakatāutaha ke vahevahe.)

Ke toe fakamahinoʻi ʻa e moʻoni naʻe ʻiloʻi ʻe he kau akó ʻi he veesi 26, mahalo te ke fie fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa Lusi Meki Sāmita, ʻa ia naʻá ne maʻu ʻa e ʻilo mo e fakafiemālie ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní hili hono ʻave pōpula ʻa Siosefa mo Hailame mo fakamanamanaʻi kinaua ʻaki e maté:

ʻĪmisi
Lucy Mack Smith

“ʻI he lotolotonga ʻo ʻeku mamahí, naʻá ku maʻu ha fiemālie naʻe mahulu hake ʻi he fakafiemālie kotoa pē ʻo e māmaní. Naʻá ku fonu ʻi he Laumālie ʻo e ʻOtuá, pea maʻu ʻeni ʻi he meʻa-foaki ʻo e kikité: ‘Tuku ke fakafiemālieʻi ho lotó fekauʻaki mo hoʻo fānaú, he ʻikai fakalaveaʻi kinaua ʻe hona ngaahi filí. …’ Naʻe nonga ai ʻeku fakakaukaú, pea naʻá ku mateuteu ke fakafiemālieʻi ʻeku fānaú. Naʻá ku fakahā ange kiate kinaua e meʻa kuo ʻosi fakahā mai kiate aú, ʻa ia naʻe fakanonga lahi ai kinaua” (History of Joseph Smith by His Mother, ed. Preston Nibley [1958], 291).

  • Naʻe mei fakafiemālieʻi fēfē nai ʻe he talaʻofa ʻa e ʻEikí ʻo e fakahā ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní kia Siosefa Sāmita mo e Kāingalotú lolotonga e taimi ko ʻeni ʻo e fakatangá?

Fakamatalaʻi fakanounou e veesi 26–33 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí ke fakahā ʻa e ʻilo ʻa ia “kuo teʻeki ai ke fakahā talu mei he fokotuʻu ʻo māmaní” (T&F 121:26) pea ke foaki ʻa e ngaahi tāpuaki nāunauʻia kiate kinautolu kotoa pē te nau kātakiʻi “ʻi he loto-toʻa [ʻa e] ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí” (T&F 121:29).

Talaange ki he kalasí naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha talanoa fakatātā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:33, ke tokoni ke mahino ki he Kāingalotú naʻe mālohi ange ʻa e ʻEikí ʻiate kinautolu naʻe fakatangaʻi ʻa e Kāingalotú pea feinga ke taʻofi ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:33. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki he ʻīmisi ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe Siosefa ke fakatātaaʻi ʻaki e mālohi ʻo e ʻOtuá. (“Ngaahi vai ʻoku tafé” mo e “Vaitafe Mīsulí.” Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ko e Vaitafe Mīsulí ko ha vaitafe lahi mo mālohi naʻe nofo ofi ai e tokolahi ʻo e kau fuofua Kāingalotú mo maheni mo ia.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki ha ngaahi taimi kuo nau mamata ai ʻi ha vai tafe mālohi, hangē ko ha vaitafe pe tafenga vai mei he moʻungá. Kole ange ke nau fakakaukau foki ki ha ngaahi taimi kuo nau mamata ai ʻi ha tānakiʻanga vai, hangē ko ha anovai. Kapau ʻe lava, mahalo te ke fie fakaʻaliʻali ha ngaahi ʻata ʻo e faʻahinga kehekehe ko ʻeni ʻo e vaí.

  • Ko e hā e tefitoʻi moʻoni ʻoku tau lava ʻo ako mei he veesi ko ʻení? (Tokoni ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: He ʻikai ha meʻa te ne lava ʻo taʻofi e ʻunu ki muʻa ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí.)

  • Ko e hā ʻokú ke ongoʻi ʻi hoʻo ʻiloʻi ʻe hokohoko atu ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí neongo e fakafepakí?

Ke fakaʻosí, mahalo te ke fie fakamanatu nounou ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo ako ʻe he kau akó mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121. Fakaafeʻi e kau akó ke vahevahe e founga te nau lava ai ʻo ngāue ʻo fakatatau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi heʻenau moʻuí. Te ke fie fakamoʻoni foki ki he founga kuo tāpuekina ai koe ʻe he ngaahi moʻoni ko ʻení.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:16. “Hiki ʻa e muivaʻé ʻo fakafili ki heʻeku kau paní”

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Palesiteni Boyd K. Packer

“Hangē ko e angamahení, ʻe lahi e ngaahi meʻa kuo lea ʻaki mo tohi ke fakaongoongokoviʻi ia [ʻa Siosefa Sāmita]. Naʻe ʻi ai, pea ʻe ʻi ai maʻu pē, ʻa kinautolu ʻoku nau fekumi ki he hisitōliá, ʻi he ʻamanaki ke maʻu ha meʻa naʻe tukuakiʻi ke lea ʻaki pe fai ʻe Siosefa kae lava ke tukuhifo ai ia.

“ʻOku talamai ʻe he ngaahi fakahaá ko ‘kinautolu kotoa pē ʻe hiki ʻa e muivaʻé ʻo fakafili ki heʻeku kau paní, ʻoku folofola ʻe he ʻEikí, pea kaila ʻo pehē kuo nau faiangahala, ka kuo ʻikai ke nau faiangahala ʻi hoku ʻaó, ʻoku folofola ʻe he ʻEikí, ka kuo nau fai ʻa e meʻa ʻoku lelei ʻi hoku ʻaó pea naʻá ku fekau ke nau faí’ (T&F 121:16). Ko e moʻoni naʻa nau fehangahangai mo e ngaahi nunuʻa matuʻaki fefeka” (“The Book of Mormon: Another Testament of Jesus Christ—Plain and Precious Things,” Ensign pe Liahona, May 2005, 9).