Seminelí
Lēsoni 29: Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21


Lēsoni 29

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21

Talateú

Naʻe fokotuʻu fakalao ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he fakahinohino ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830, ʻi he ʻapi ʻo Pita Uitemā ko e Lahí ʻi Feieti, Niu ʻIoke. Naʻe kau atu ha kakai ʻe toko 60 nai ki he fakatahá, ʻa ia naʻe kau ai ha lotu, hikinimaʻi, ngaahi fakanofo, mo hono fakahoko ʻo e sākalamēnití, mo e hilifakinimá. ʻI he fakataha ko ʻení, naʻe maʻu ai ʻe Siosefa Sāmita ʻa e fakahā ʻoku lekooti he taimí ni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21. Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení ʻa e uiuiʻi mo e fatongia ʻo Siosefa Sāmitá mo fakahinohinoʻi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau tokanga ki heʻene ngaahi leá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:1–3

ʻOku fili ʻa Siosefa Sāmita ko e palōfita mo e tangata kikite ʻo e Siasí

Fakakaukau ke kole ki he kalasí ke nau hivaʻi ʻa e “Fakamālō ki he ʻOtua,” (Ngaahi Himí, fika 10) ko ha konga ʻo e fakataha lotu fakaʻahó. ʻI hoʻo kamata e lēsoní, kiʻi fakamatala ki he himi ko ʻení pea fai e fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā ha ngaahi ʻuhinga ʻokú ke ongoʻi fakamālō ai koeʻuhí ko ha palōfita?

Fakamatalaʻi ange ki he kau akó ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21, te nau ako ʻa e ngaahi moʻoni ko ia ʻe lava ke fakatupulaki ai e mahino ʻoku nau maʻu ki he fatongia ʻo e kau palōfitá. Ke ʻoange ha fakamatala fakahisitōlia ki he kau akó ki he fakahā ko ʻení, fakamatalaʻi fakanounou ʻa e fakamatala ʻoku ʻomi ʻi he talateu ki he lēsoni ko ʻení.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:1. Kole ki he kau akó ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi hingoa ʻa ia ʻe ʻilo ʻaki ʻa Siosefa Sāmitá. Kole leva ki he kau akó ke nau lipooti e meʻa ne nau maʻú.

  • Ko e hā e ʻuhinga naʻe ui ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ke hoko ko ha tangata kikite?

  • Ko e hā e ʻuhinga naʻe ui ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ke hoko ko ha palōfita?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e ngaahi hingoa ko ʻení mo e ngaahi fatongia ʻoku fekauʻaki mo kinautolú, fakaafeʻi ha kau ako ʻe toko ua ke na lau leʻolahi ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻeni ki ha tangata kikite mo ha palōfitá. Kole ange ke nau lau māmālie ʻa e fakamatala takitaha, pea kiʻi mālōlō taimi nounou pē ʻi he fakaʻosinga ʻo e sētesi takitaha. Kole ki he toenga ʻo e kalasí ke nau fakafanongo ki he ngaahi sētesi ʻoku ʻuhingamālie kiate kinautolú pea ke nau mateuteu ke fakamatalaʻi hono ʻuhingá.

ʻĪmisi
ʻEletā John A. Widtsoe

“Ko e tangata kikité ko ha taha ia ʻokú ne mamata ʻaki e mata fakalaumālié. ʻOkú ne ʻilo ʻa e ʻuhinga ʻoku ngali fūfūnaki [taʻe mahino pe fufū ] mei he niʻihi kehé; ko ia ko ha taha fakatonulea mo fakamahino ia ʻo e moʻoni taʻengatá. ʻOku sio mamaʻo ki he kahaʻú mei he kuo hilí pea mo e lolotongá. ʻOkú ne fakahoko ʻeni ʻi he mālohi ʻo e ʻEikí ʻo fou fakahangatonu ʻiate ia, pe ʻikai fakahangatonu ka ʻoku tokoniʻi ia ʻe he ngaahi meʻangāue fakalangi hangē ko e ʻUlimí mo e Tumemí. ʻI hono fakanounoú, ʻokú ne ʻaʻeva tokanga ʻi he maama ʻo e ʻEikí” (John A. Widtsoe, Evidences and Reconciliations, arr. G. Homer Durham, 3 vols. in 1 [1960], 258).

Ko e palōfitá “ko ha tokotaha ia kuo ui ʻe he ʻOtuá pea lea maʻá e ʻOtuá. ʻI he hoko ʻa e palōfitá ko ha talafekau ʻa e ʻOtuá, ʻokú ne maʻu ai ʻa e ngaahi fekau, ngaahi kikite, mo e ngaahi fakahā mei he ʻOtuá. Ko hono fatongiá ke fakahā ʻa e finangalo mo e anga moʻoni ʻo e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá pea ke fakahā mo hono ʻuhinga ʻo ʻene ngaahi ngāue mai kiate kinautolú. ʻOku hanga ʻe he palōfitá ʻo fakahalaʻi ʻa e angahalá mo tomuʻa fakahā hono ngaahi nunuʻá. Ko e tokotaha ia ʻokú ne malanga ʻaki ʻa e māʻoniʻoní. ʻOku ʻi ai ʻa e taimi ʻe niʻihi ʻoku lava ke fakahinohinoʻi fakalaumālie ai ʻa e palōfitá ke ne tomuʻa fakahā ʻa e kahaʻú koeʻuhi ko e lelei ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Ka neongo iá, ko hono tefitoʻi fatongiá ke fakamoʻoni kia Kalaisi” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Palōfita,” scriptures.lds.org).

Hili hono lau ʻa e fakaʻuhinga takitaha, fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau fakamatalaʻi pe ko e fē ʻa e ngaahi sētesi ne nau fakatokangaʻi lahi tahá.

Kimuʻa pea toki hoko atú, mahalo ʻe tokoni ke aleaʻi nounou mo e kau akó ʻa e ngaahi fakaʻuhinga ko ʻeni ʻo e ngaahi tuʻunga kehe ne ʻomi ʻi he ʻuluaki veesi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:

Tangata liliu lea: ko ha taha ʻokú ne (1) liliu ʻa e ngaahi lea kuo tohi pe lea ʻaki ki ha lea fakafonua ʻe taha pe (2) ʻomi ha ʻuhinga mahino ange ki ha liliu ne ʻosi fai ʻaki hano fakaleleiʻi pe fakatonutonu ia pe ko hono toe fakafoki mai ha fakamatala ki ha tohi (vakai ki he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Liliu Leá,” scriptures.lds.org).

ʻAposetolo: ko ha fakamoʻoni makehe kia Sīsū Kalaisi ki he māmaní kotoa (vakai, Bible Dictionary, “Apostle”).

Kaumātuʻa: “ko e hingoa ia ʻoku ʻai kiate kinautolu kotoa ʻoku nau maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisēteki” pea ki ha taha kuo uiuiʻi ke hoko ko ha faifekau taimi kakato maʻa Sīsū Kalaisi (vakai, Bible Dictionary, “Elders”).

  • ʻOku tokoniʻi fēfē nai koe ʻe he ngaahi hingoa kuo foaki kia Siosefa Sāmitá ke mahino kiate kinautolu ʻa hono ngaahi fatongia mahuʻinga ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:2–3 ʻo fekumi ki he meʻa naʻe ueʻi fakalaumālie ʻe he ʻOtuá ke fai ʻe Siosefa Sāmitá. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ne nau akó. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa naʻa nau akó. (ʻOku totonu ke fakahaaʻi ʻe he kau akó ʻa e moʻoni ko ia naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻOtuá ʻa Siosefa Sāmita ke fakafoki mai ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau ʻilo naʻe ui ʻa Siosefa Sāmita ʻe he ʻOtuá ke fakafoki mai mo tataki e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí?

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

Fakaʻaliʻali ki he kau akó ʻa e fakatātā ʻo Siosefá (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 87; vakai foki, LDS.org) pea fakamoʻoni ki he moʻoni ne mou aleaʻi ʻi ʻolungá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:4–9

ʻOku totonu ke tokanga ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ki he ngaahi lea ʻa Siosefa Sāmitá

Fakamanatu ki he kau akó naʻe foaki ʻe he ʻEikí ʻa e fakahā ko ʻení ʻi he ʻaho naʻe fokotuʻu ai e Siasí. ʻOku ʻi ai ha mahuʻinga makehe ʻi hono foaki ʻa e fakahā ko ʻení ʻi he ʻaho pau ko ʻení.

Hiki e ngaahi foʻi lea mo e kupuʻi lea ko ʻeni mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:4–5 ʻi he palakipoé (ʻoua ʻe fakakau ai e ngaahi fakaʻuhinga ʻi he ngaahi haʻí):

siasí (kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he kuonga ʻo Siosefa Sāmitá pea pehē ki hotau kuongá)

heʻene (ko Siosefa Sāmita pē, ka ʻe lava pē ke toe ʻuhinga ki he Palesiteni lolotonga ʻo e Siasí)

ngaahi lea mo e ngaahi fekau (ʻe lava ʻo ʻuhinga ki he ngaahi akonaki mo e faleʻi kotoa pē ʻo ha palōfita, kau ai ʻa e ngaahi fakahinohino pau naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi he palōfitá)

ʻi he kātaki mo e tui kotoa pē (ʻe lava ke ʻuhinga ia ʻe lava ke tau falala kakato ki he ngaahi akonaki ʻa e palōfitá, ʻoku ʻikai totonu ke tau fakaangaʻi ia, ke tau muimui ki heʻene faleʻí neongo ha ngaahi tōnounou fakatāutaha ʻokú ne maʻu, pea ʻoku totonu ke tau tatali ʻi he faʻa kātaki ki he ngaahi tāpuaki ne talaʻofa maí)

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:4–5 pea fakalaulauloto ki he ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi lea mo e kupuʻi lea ʻi he palakipoé. Hili ha taimi feʻunga, ʻeke ki he kau akó pe te nau fakamatalaʻi fēfē ʻa e ngaahi lea mo e kupuʻi lea ko ʻení. Te ke ala fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi fakaʻuhinga ʻi he ngaahi haʻí ke tataki ʻaki e fealēleaʻaki. Hili iá pea fai ange ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Fakatatau ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:4–5, ko e fē ʻi he ngaahi akonaki ʻa e palōfitá ʻoku totonu ke tau tokanga ki aí? (ʻOku totonu ke tau tokanga “ki heʻene ngaahi lea kotoa pē mo e ngaahi fekaú.”)

  • Ko e hā nai ʻe ala fie maʻu ai e kātakí mo e tuí ʻi he taimi ʻe niʻihi ke talangofua ki he ngaahi lea ʻo ha palōfita?

  • ʻOku tokoniʻi fēfē koe ʻe hono ʻiloʻi ʻoku maʻu ʻe he palōfitá ʻa e faleʻí mo e ngaahi fekaú mei he ʻEikí ke ke tali ai ʻene ngaahi leá “ʻi he faʻa kātaki mo e tui kotoa pē”? (T&F 21:5).

Fakaafeʻi ʻa e taha ako takitaha ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:6, ʻo fekumi ki he ngaahi tāpuaki naʻe fakaaʻu kiate kinautolu ʻoku nau maʻu e ngaahi lea ʻa e palōfitá ʻi he kātaki mo e tuí. (Te ke fie fakamatalaʻi ange ko e ʻuhinga ʻe taha ʻo e ngalulú ke siʻaki pe tukuange ha meʻa mei ha poupou pe ha faʻoʻanga meʻa. Ko ia ai, ko e fakaʻuhinga ʻe taha ki he veesi ko ʻení ko e taimi naʻe ngalulu ai ʻa e ngaahi langí “ki he[ʻetau] leleí,” ʻoku “tukuange” mo lilingi hifo ʻa e ngaahi fakahaá mo e tāpuakí kiate kinautolu ʻoku nau muimui ki he kau palōfita moʻuí.)

  • Te ke fakamatalaʻi fakanounou fēfē e ngaahi talaʻofa naʻe foaki kiate kinautolu ʻoku nau tokanga ki he ngaahi lea ʻa e palōfitá? (ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke nau fakahaaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kapau te tau tokanga ki he ngaahi lea ʻa e palōfitá, ʻe maluʻi kitautolu mei he filí. Mahalo te ke fie tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

  • ʻOku founga fēfē ʻa e “fakamovetevete atu ʻa e ngaahi mālohi ʻo e fakapoʻulí” ʻi he tokanga ki he ngaahi lea ʻa e palōfitá?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoni naʻa nau toki ʻiloʻí, fakaafeʻi ha taha ʻo kinautolu ke ne lau leʻolahi ʻa e konga ko ʻeni fekauʻaki mo e teití (pe ko ha konga ʻe taha te ke fili) mei he Ki hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú. Kole ki he toenga ʻo e kalasí ke nau fakafanongo fakalelei pea feinga ke ʻiloʻi ʻa e faleʻi fakaepalōfitá pea mo e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí. Hili e lau ʻa e tokotaha akó, fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ne nau ʻiló.

“Ko e teití ko ha ʻekitivitī ʻoku palani ke lava ʻo maheni lelei ange ai ha talavou mo ha finemui. ʻI he ngaahi anga fakafonua ko ia ʻoku tali ai ʻa e teití, ʻe lava ia ʻo tokoni atu ke ke ako peá ke fakaʻaongaʻi e ngaahi poto fakasōsialé, fakatupulaki ʻa e anga fakakaungāmeʻá, fai ʻa e fakafiefia ʻoku fakatupulakí, pea iku ki hano kumi ʻo hao hoa taʻengata.

“ʻOku ʻikai totonu ke ke teiti kae ʻoua kuo hoko ho taʻu 16. ʻI hoʻo kamata ke teití, ʻalu mo ha toko ua kehe pe tokolahi ange. Fakaʻehiʻehi mei he faʻa toutou teiti mo e tokotaha tatau peé. ʻI hono kamata kei siʻi ha vā fetuʻutaki fakamātoato mo ha taha ʻi hoʻo moʻuí, ʻe fakangatangata ai e tokolahi ʻo e kakai kehe te mou fetaulakí pea mahalo ʻe iku ia ki he angaʻulí. Fakaafeʻi hoʻo mātuʻá ke nau maheni mo e niʻihi ʻokú ke teiti mo iá.

“Fili ke ke teiti pē mo kinautolu ʻoku māʻolunga ʻenau tuʻunga moʻuí pea lava ke ke pukepuke ai ho tuʻunga moʻuí, ʻi he taimi ʻokú mo feohi aí. Manatuʻi ko e fatongia ia ʻo ha talavou mo ha finemui ʻokú na teiti ke na femaluʻiʻaki hona ngeiá mo hona angamaʻá” (Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú [tohi tufa, 2011], 4; vakai foki, LDS.org).

  • Ko e fē ha taimi kuo tāpuekina ai koe pe ko ha taha ʻokú ke ʻiloʻi ʻi he tokanga ki he ngaahi lea mo e ngaahi fekau ʻa e palōfita moʻuí?

Poupouʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki he meʻa kuo pau ke nau fai ke maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki naʻe talaʻofa mai ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:6. Fakapapauʻi ange kiate kinautolu ʻi heʻenau tokanga fakamātoato ki he ngaahi lea ʻa e palōfitá, te nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga he taimí ni pea ʻi he taʻengatá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:7–9. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he ngaahi holi mo e ʻulungaanga māʻoniʻoni ʻo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

  • Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e toe kaunga ʻa e ngaahi veesi ko ʻení ki he Palesiteni lolotonga ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:10–12

ʻOku fakahaaʻi ko ʻŌliva Kautelé ko ha kaumātuʻa mo ha tangata malanga

Talaange ki he kau akó naʻe fakanofo ʻa ʻŌliva Kautele ʻi he ʻuluaki fakataha ʻa e Siasí, ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko ha kaumātuʻa, pea naʻe fakanofo ʻa e Palōfitá ko ha kaumātuʻa ʻe ʻŌliva Kautele. Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:10–12.

Te ke lava ʻo fakamahinoʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e ʻEikí ʻi he veesi 10, kia ʻŌliva Kautele ko “ʻeku ʻaposetolo” (vakai foki, T&F 20:2–3). Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e ʻaposetolo ʻi he lea faka-Kalisí ko e “tokotaha ʻoku fekauʻi atu” (Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “ʻAposetolo,” scriptures.lds.org). Naʻe fekauʻi atu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa ʻŌliva Kautele i mo fekau ke fakamoʻoniʻi ʻa e Fakamoʻuí. Neongo naʻe ʻoange kia ʻŌliva ʻa e ngaahi fatongia fakaeʻaposetoló, ka naʻe ʻikai ko ha mēmipa ia ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Ka neongo ia, naʻá ne tokoni ʻi hono kumi ʻa e kau tangata ʻa ia naʻe ui ko e kau mēmipa ʻo e kōlomu ko iá ʻi he taimi naʻe fokotuʻu ai ʻi he 1835.

  • Fakatatau ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:11, ko e hā naʻe kole kia ʻŌliva Kautele ke ne faí? (Maʻu ʻa e huafa ʻo e ʻEikí.)

  • Ko e hā e ʻuhinga kiate koe ke maʻu ʻa e huafa ʻo e ʻEikí?

Fakaʻosi e lēsoni ʻo e ʻaho ní ʻaki hono poupouʻi ʻo e kau akó ke nau ngāue ʻo fakatatau ki he ngaahi ueʻi ne nau maʻu fekauʻaki mo ha ngaahi founga te nau lava ʻo maʻu ai ʻa e huafa ʻo e ʻEikí pea fakafofongaʻi ʻa e Siasí ʻi honau fāmilí, tukui koló, pea mo e māmaní.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21. Ko e fakamatala ʻa Siosefa Sāmita ki he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830

Naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830, ʻi he fokotuʻu e Siasí:

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

“Naʻe lilingi lahi hifo ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate kimautolu—pea kikite ʻa e niʻihi ka naʻa mau fakahīkihikiʻi kotoa pē ʻa e ʻEikí, mo fiefia lahi fau” (Ko e Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 157).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21. Ko e manatu ʻa Siosefa Naiti ki he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830

Naʻe hiki ʻe Siosefa Naiti ko e Lahí ʻa e fiefia naʻe ongoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he ʻaho fakangalongataʻa ko ʻení, ʻi hono papitaiso ʻa ʻene tamaí, ʻa Siosefa Sāmita ko e Lahí:

“ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻe taha te u lea ki ai [kau ki he] efiafi ko iá [ʻi he] papitaiso ʻa Misa Sāmita mo Māteni Hālisí. Naʻe fonu lahi ʻa Siosefa ʻi he Laumālié ke vakai ki heʻene tamaí mo Misa Hālisi ʻoku … hulu fau ʻene … fiefiá ʻo hangē he ʻikai lava ʻe he māmaní ʻo taʻofi ia. Naʻá ne hū atu ki tuʻa ki he loto ʻataʻataá pea hangē naʻá ne fie mavahe mei he kakaí pea halotulotu mo tangi pea hangē naʻá ne fuʻu fiefia ʻo ʻikai ke ne toe lava ʻo moʻui. … Ko ia naʻe lahi taha hono uesia iá ʻi ha toe tangata kuó u mamata ai. Ka naʻe hangē naʻe kakato ʻa ʻene fiefiá. ʻOku ou tui naʻá ne mamata ki he ngāue maʻongoʻonga naʻá ne kamatá pea fakaʻamu ke fakahoko ia” (hangē ko ʻene hā ʻi he Dean Jessee,“Joseph Knightʻs Recollection of Early Mormon History,” BYU Studies, vol. 17, no. 1 [1976], 37; naʻe fokotuʻu pau ʻa e sipelá mo e mataʻitohi lahí).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:5. “Ke mou tali ʻene leá, ʻo hangē ko e lea ia mei hoku ngutu ʻoʻokú”

Naʻe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ʻa hono mahuʻinga ʻo e palōfita moʻuí mo e Palesiteni ʻo e Siasí:

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

“Ke tokoni atu ke lavaʻi ʻa e sivi mahuʻinga ʻoku hanganaki maí te u ʻoatu kiate kimoutolu ha ngaahi tafaʻaki ʻo ha kī mahuʻinga, ʻa ia kapau te mou fakaʻapaʻapaʻi kinautolu, te ne fakakalauni kimoutolu ʻaki e nāunau ʻo e ʻOtuá mo fakahaofi lelei mai kimoutolu neongo e ʻita ʻa Sētané.

“… Pea ko ʻeni leva ʻa e kī maʻongoʻongá—muimui ki he palōfitá—pea ko e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻeni ʻe hongofulu mā fā ki he muimui ki he palōfitá, ʻa e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. …

“ʻUluakí: Ko e palōfitá ʻa e tangata pē ʻe taha ʻoku lea maʻá e ʻEikí he meʻa kotoa pē.

“Uá: ʻOku mahuʻinga ange e palōfita moʻuí kiate kitautolu ʻi he ngaahi folofola ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he Siasí.

“Tolú: ʻOku mahuʻinga ange e palōfita moʻuí kiate kitautolu ʻi he palōfita kuo pekiá.

“Faá: He ʻikai lava ke takihalaʻi ʻe he palōfitá ʻa e Siasí.

“Nimá: ʻOku ʻikai fie maʻu e palōfitá ke ʻi ai ha faʻahinga ako fakamāmani pe tuʻunga fakaako kae toki lea ʻi ha faʻahinga kaveinga pe ngāue ki ha faʻahinga meʻa ʻi ha faʻahinga taimi pē.

“Onó: ʻOku ʻikai fie maʻu ke toki pehē e palōfitá, ʻPea naʻe folofola pehē ʻa e ʻEikí’ kae toki lau ko e folofola.

“Fitu: ʻOku talamai ʻe he palōfitá e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau ʻiló, kae ʻikai ko e meʻa ʻoku tau loto ke ʻiló.

“Valú: ʻOku ʻikai fakangatangata e palōfitá ʻe he ʻuhinga ʻa e tangatá.

“Hivá: ʻE lava ke maʻu ʻe he palōfitá ha fakahā ki ha faʻahinga meʻa pē fakatuʻasino pe fakalaumālie.

“Hongofulú: ʻE lava ke kau e palōfitá ʻi he ngaahi meʻa fakapuleʻangá.

“Hongofulu mā tahá: Ko e ongo kulupu ʻoku faingataʻa taha ke muimui ki he palōfitá ʻa e kau hīkisia ʻoku akó mo e hīkisia ʻoku koloaʻiá.

“Hongofulu mā uá: ʻOku ʻikai manakoa e palōfitá ʻe he māmaní pe kau anga fakamāmaní.

“Hongofulu mā tolú: ʻOku hoko e palōfitá mo hono ongo tokoní ko e Kau Palesitenisī ʻUluakí—ko e kōlomu māʻolunga taha ia ʻi he Siasí.

“Hongofulu mā faá: Ko e palōfitá mo e kau palesitenisií—ʻa e palōfita moʻuí mo e kau Palesitenisī ʻUluakí—muimui kiate kinautolu pea ʻe faitāpuekina; fakafisingaʻi kinautolu pea faingataʻaʻia” (“Fourteen Fundamentals in Following the Prophet” [lea faeasaiti ʻa e Brigham Young University, Feb. 26, 1980], 1, 6, speeches.byu.edu).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 21:5–6. “ʻI he kātaki mo e tui kotoa pē”

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī ʻa e mahuʻinga ʻo e tokanga ki he faleʻi ʻa e palōfitá, naʻa mo e taimi ʻoku kehe ai ʻetau vakaí mei he faleʻi ko iá:

ʻĪmisi
Palesiteni Harold B. Lee

“Ko e maluʻi pē ʻoku tau maʻu ko e Kāingalotu ʻo e siasí ni ko ʻetau fai pau ki he meʻa naʻe folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ki he Siasí ʻi he ʻaho ko ia naʻe fokotuʻu ai ʻa e Siasí. Kuo pau ke tau ako ke tau tokanga ki he ngaahi folofola pea mo e ngaahi fekau ʻe tuku mai ʻe he ʻEikí ʻo fakafou mai ʻi Heʻene palōfitá, ‘ʻo ka ne ka maʻu ia, pea ʻaʻeva ʻi he māʻoniʻoni kakato ʻi hoku ʻaó; … ʻo hangē ko e lea ia mei hoku ngutu ʻoʻokú, ʻi he kātaki mo e tui kotoa pē’ (T&F 21:4–5). ʻE ʻi ai e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻe fie maʻu ki ai ʻa e kātakí mo e tuí. Mahalo he ʻikai te ke saiʻia koe ʻi he meʻa ʻoku ʻomai mei he maʻu mafai ʻo e Siasí. Mahalo ʻe fepaki ia mo hoʻomou ngaahi fakakaukau fakapolitikalé. Mahalo ʻe fepaki ia mo hoʻomou ngaahi fakakaukau fakasōsialé. Mahalo ʻe ʻikai ke lelei ia ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻi hoʻomou moʻui fakasōsialé. Ka ʻo kapau te mou fakafanongo ki he ngaahi meʻa ko ʻení ʻi he faʻa kātaki mo e tui ʻo hangē pē ko ha lea ia mei he fofonga ʻo e ʻEikí, ʻoku ʻi ai ʻa e talaʻofa ‘ʻe ʻikai ke ikuna ʻa kimoutolu ʻe he ngaahi matapā ʻo helí; ʻio, pea ʻe fakamovetevetea atu ʻe he ʻEiki ko e ʻOtuá ʻa e ngaahi mālohi ʻo e fakapoʻulí ki muʻa ʻiate kimoutolu, pea pule ke ngalulululu ʻa e ngaahi langí koeʻuhi ko hoʻomou leleí, pea mo e lāngilangi ʻo hono huafá’ (T&F 21:6)” (Ko e Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hāloti B. Lī [2000], 100; vakai foki, Doctrine and Covenants Student Manual 2nd ed. [tohi lēsoni ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí, 2001], 45).

Naʻe akonaki ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē:

ʻĪmisi
Elder M. Russell Ballard

“ʻE kāinga, ʻoku ʻikai ko ha meʻa siʻi ke ʻi ai ha palōfita ʻa e ʻOtuá ʻi hotau lotolotongá. ʻOku lahi mo fakaʻofoʻofa ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku haʻu ki heʻetau moʻuí ʻi heʻetau fakafanongo ki he folofola ʻa e ʻEikí kuo foaki mai kiate kitautolu ʻiate iá. ʻI he taimi tatau pē ʻoku ʻomi foki mo e fatongia kiate kitautolu ʻi hono ʻiloʻi [ko e Palesiteni lolotonga ʻo e Siasí] ʻa e palōfita foki ʻa e ʻOtuá. ʻI heʻetau fanongo ki he faleʻi ʻa e ʻEikí naʻe fakahā ʻi he ngaahi lea ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí, ʻoku totonu ke fakalotolahi mo taimi tonu ʻetau talí. Kuo fakahā ʻe he hisitōliá ʻoku ʻi ai ʻa e malu, nonga, tuʻumālie, mo e fiefia ʻi he tali ki he faleʻi fakaepalōfitá ʻo hangē ko ia ne fai ʻe Nīfai ʻo e kuonga muʻá: ‘Te u ʻalu ʻo fai e ngaahi meʻa kuo fekau ʻe he ʻEikí’” (“His Word Ye Shall Receive,” Ensign, May 2001, 65).