Seminelí
Lēsoni 58: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 51–52


Lēsoni 58

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 51–52

Talateú

ʻI he kamata ke tūʻuta ha niʻihi ʻo e Kāingalotu ne hiki mai mei he ngaahi siteiti fakahahaké ʻi Mē 1831, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 51 kia Siosefa Sāmita maʻa Pīsope ʻEtuate Pātilisi. Naʻe fakahinohinoʻi ʻa e kulupu ne tūʻuta mei Kolesivili, Niu ʻIoké, ke nau ō ki Tomasoni, ʻOhaiō, ʻa ia te nau moʻui ʻaki ai ʻa e fono ʻo e fakatapuí. ʻI he fakaʻosinga ʻo e konifelenisi hono fā ʻo e Siasí, naʻe fakahoko ʻi Sune 3–6, 1831, ʻi Ketilaní, naʻe fekau ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita mo ha kaumātuʻa kehe ke nau fononga tautau toko ua ki Mīsuli, ʻo malanga ʻi he halá. ʻI he fakahā naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52, naʻe ui ʻe he ʻEikí ʻa e hoa takitaha pea ʻoange ha sīpinga ke tokoni ke nau fakaʻehiʻehi mei he kākaá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 51:1–20

ʻOku fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa Pīsope ʻEtuate Pātilisi ke tokangaʻi e ngaahi fie maʻu fakatuʻasino ʻa e Kāingalotú

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ke nau kamata fakakaukau ki ha taha ʻo e ngaahi ola ʻo hono moʻui ʻaki e fono ʻo e fakatapuí, fakaafeʻi e kau akó ke tali e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻo tautau toko ua, fakakulupu iiki pe fakakalasi.

  • Ko e hā ha kulupu uouangataha taha kuó ke kau ki ai? ʻOkú ke ʻilo fēfē ʻoku uouangataha ha falukunga kakai? Ko e hā e faʻahinga tōʻonga pe ngaahi meʻa ʻoku tokoni ke fāitaha ai ha kulupu?

Fakamatalaʻi ange naʻe kamata tūʻuta ʻa e Kāingalotu ne toki hiki mai mei Niu ʻIoke ʻi ʻOhaiō ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 1831. Ne feilaulau lahi ha ha kulupu ʻe taha mei Kolesivili Niu ʻIoke. Naʻe fakahinohinoʻi ʻa e kulupu ko ʻení ke nau nofo ʻi Tomasoni, ʻOhaiō, pea ke moʻui ʻaki e fono ʻo e fakatapuí. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakakaukau angé ki he uouangataha ʻa ha kulupu koeʻuhí ne nau feilaulau fakataha ke muimui ki he finangalo ʻo e ʻEikí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 51:1–3 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he ngaahi fatongia ʻo Pīsope ʻEtuate Pātilisí.

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi fatongia ʻo Pīsope Pātilisí? (Mahalo te ke fie fakamahinoʻi ange ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ʻi he veesi 3, ko e “tatau ʻo fakatatau ki hono fāmilí” ʻe maʻu ʻe he Kāingalotu takitaha ʻa e tokoni tatau pē. Naʻe pau ke fakakaukauʻi ʻe he pīsopé ʻa e tūkunga ʻo e fāmili takitaha pea “vaheʻi” maʻanautolu e meʻa ne nau fie maʻú. Ne nau tuʻunga tatau koeʻuhí naʻe fai ʻe he pīsopé ʻa e fakakaukau mo e tokanga tatau ki he fāmili takitaha.)

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 51:9 ʻo fekumi ki he meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ko ha ongo ola ne fakataumuʻa ki hono moʻui ʻaki e fono ʻo e fakatapuí.

  • Ko e hā ʻoku ʻamanaki mai e ʻEikí mei Hono kakaí? (ʻOku totonu ke fakahaaʻi ʻe he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku ʻamanaki mai ʻa e ʻEikí ke faitotonu Hono kakaí ki he niʻihi kehé pea fāitaha.)

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 51:10–20 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa Pīsope Pātilisi ke fokotuʻu ha fale tukuʻanga koloa ʻe lava ke tauhi ai e ngaahi koloa hulú. Naʻá Ne fakamatala ʻo pehē kuó Ne fakatapui ʻa e fonuá ki he Kāingalotú “ʻo fuofuoloa siʻi” (T&F 51:16). Neongo naʻe ʻikai te nau ʻilo pe ko e hā hono fuoloa te nau nofo aí, ka naʻe pau ke nau “ngāue ʻi he fonuá ni ʻo hangē ko e fai ia ke laulau taʻu” (T&F 51:17), ʻo faivelenga, fakapotopoto, pea hoko ko e kau tauhi pē ʻo e ngaahi meʻa kuo foaki angé. ʻE lava ke ke fakamahinoʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ʻi he veesi 10, siasi ki ha kolo ʻo e Siasí (vakai, T&F 51:10, ; vakai foki, T&F 20:81; 45:64).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:1–13, 22–36

ʻOku fekauʻi ʻe he ʻEikí e Palōfitá mo ha kaumātuʻa kehe ke fononga ki Mīsuli pea malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí lolotonga ʻenau fonongá

Kimuʻa pea kamata e kalasí, teuteuʻi ha fanga kiʻi tokoni ʻe tolu, ʻo tataki e meʻa takitaha ki he meʻa hokó. Hangē ko ʻení, ʻe ala hoko e tokoni ʻuluakí ko hono fakahinohinoʻi ʻa e kau akó ke nau kumi ʻa e tokoni hono uá ʻi lalo pe ʻi loto ʻi ha meʻa ʻi he loki akó. ʻE lava ke fakahinohinoʻi kinautolu ʻe he tokoni hono uá ke nau kumi ʻa e tokoni hono tolú ʻi ha feituʻu kehe ʻi he loki akó. ʻOku totonu ke pehē ʻe he tokoni hono tolú: “Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:1–6. Kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻoku tatau mo e ʻekitivitī ko ʻení.”

Fakapipiki ʻa e ʻuluaki tokoní ʻi he palakipoé, pea hiki e ngaahi fakahinohino ko ʻení ʻo ofi ki ai: Muimui ʻi he tokoni ko ʻení ke ako e founga ke maʻu ai ʻa e fakahinohino maʻu pē mei he ʻEikí.

Hili hono lau ʻe he kau akó ʻa e tokoni ʻuluakí, fakaafeʻi kinautolu ke nau muimui ki he ngaahi fakahinohinó ke maʻu e tokoni hono uá. Fakaafeʻi leva kinautolu ke lau ʻa e ngaahi fakahinohino ʻi he tokoni hono uá pea fekumi ki he tokoni hono tolú.

Kimuʻa pea muimui ʻa e kau akó ki he ngaahi fakahinohino ʻi he tokoni hono tolú, fakamatalaʻi ange ʻoku ʻi he potufolofola te nau kumí ʻa e ngaahi fakahinohino ne ʻoange kia Siosefa Sāmita mo ha kau taki lakanga fakataulaʻeiki kehe ʻi ha konifelenisi ʻa e Siasí naʻe fai ʻi Ketilani, ʻOhaiō, ʻi Sune 1831. Fakamanatu ange ki he kau akó naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kimuʻa ʻe fokotuʻu ʻe he Kāingalotú ha kolo ʻe ui ko Saione (vakai, T&F 28:9), ka naʻe teʻeki ke Ne fakahā mai ʻa e feituʻú.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau muimui ki he ngaahi fakahinohino ʻi he tokoni hono tolú. Kole ki he kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:1–6. Fakaafeʻi e kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki ha tefitoʻi moʻoni tatau mo e ʻekitivitī kuo nau toki fakakakató.

  • Fakatatau ki he veesi 4–5, ko e hā ʻe lava ke hoko ʻi heʻetau faivelenga ki he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻOtuá? ʻI heʻetau muimui faivelenga ki he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻOtuá, ʻokú Ne fakahā lahi ange Hono finangaló kiate kitautolu. Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

  • Naʻe founga fēfē e tatau ʻa e ʻekitivitií mo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení? (ʻI he muimui ʻa e kau akó ki he fakahinohino takitaha, naʻa nau maʻu ha toe fakahinohino kehe, ne iku tataki kinautolu ki he tali naʻa nau kumí.)

  • Ko e hā ʻokú ke ongoʻi ko ha ngaahi lelei ʻo hono maʻu fakakongokonga e fakahinohino ʻa e ʻEikí mo e moʻoní kae ʻikai fakaʻangataha pē?

Fakaafeʻi ʻa e kau ako kuo nau aʻusia e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusia pe fakamoʻoni ki hono moʻoní. Mahalo te ke fie vahevahe foki ha aʻusia pe ko hoʻo fakamoʻoní. Poupouʻi ʻa e kau akó ke hiki ha fehuʻi, hohaʻa, pe ko ha fili ʻoku nau fehangahangai mo ia te nau fie maʻu ai e tokoni mo e fakahinohino ʻa e ʻEikí. Fakaafeʻi leva kinautolu ke fakalaulauloto pea tohi hifo ha fakahinohino kuo foaki ange ʻe he ʻEikí te nau lava ʻo talangofua kakato ange ki ai kae lava ke fakaafeʻi ha fakahinohino lahi ange meiate Ia.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:7–10. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki he ngaahi fakahinohino naʻe fai ʻe he ʻEikí ki he niʻihi ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí kimuʻa pea nau fononga ki Mīsulí.

  • Ko e hā naʻe fakahinohinoʻi ke fai ʻe he kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki ko ʻení ʻi heʻenau fonongá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:14–21, 36

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ha founga ke tokoniʻi kitautolu ke fakaʻehiʻehi mei hano kākaaʻi kitautolu ʻe Sētane

Fakamanatu ange ki he kau akó naʻe fakatokanga ʻa e ʻEikí ʻi he fakahā naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50 ki he kaumātuʻa ʻo e Siasí fekauʻaki mo e ngaahi laumālie kākaá mo ʻoange ʻa e ngaahi fakahinohino te ne tokoniʻi e Kāingalotú ke fefakamaamaʻaki ʻi heʻenau akoʻi mo ako ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

Fakamatalaʻi ange naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:14–21, ha toe ngaahi fakahinohino ke tokoni ke fakamālohia ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí, tautautefito kiate kinautolu kuó Ne uiuiʻi ke malangaʻaki e ongoongoleleí ʻi heʻenau fononga ki Mīsulí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:14 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai pea ʻiloʻi ʻa e kupuʻi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ke fakamatalaʻi ʻaki e meʻa naʻe ʻamanaki ke Ne akoʻí. (Ko “ha sīpinga ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē.”)

  • Ko e hā ha sīpinga? (Ko ha fakatātā te tau lava ʻo muimui ai kae lava ke maʻu ha ola pau.)

  • Ko e hā e ʻuhinga naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki hono ʻomi ʻo e sīpinga ko ʻení?

Vahevahe tautau toko ua e kau akó. Fakaafeʻi ʻa e ngaahi hoa takitaha ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:15–19. Kole ange ke nau fekumi ki he ngaahi ngāue mo e tōʻonga naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻe tokoni ke fakaʻehiʻehi Hono kakaí mei hono kākaaʻi ʻe Sētané. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi kinautolu ke lipooti e meʻa ne nau ʻiló. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke hoko ko ha tangata tohi pea hiki ʻenau ngaahi talí he palakipoé.

ʻI he tali ʻa e kau akó, mahalo te ke fie fakamatalaʻi pe kole ange ke nau fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi kupuʻi lea ko ʻení: ʻoku ʻuhinga ʻa e “ʻoku fakatomala hono laumālié” (T&F 52:15) ki ha taha ʻokú ne maʻu ha tōʻonga fakakaukau ke fakatomala; ʻoku ʻuhinga ʻa e “talangofua ki heʻeku ngaahi ouaú” (T&F 52:15) ki ha taha ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi ouau ʻo e ʻEikí mo tauhi e ngaahi fuakava fekauʻaki mo iá; ʻoku ʻuhinga ʻa e “ʻoku angamalū ʻa ʻene leá pea fakamāmaʻí” (T&F 52:16) ki ha taha ʻoku anga-fakatōkilalo ʻene leá pea langaki hake ʻa e niʻihi kehé; ʻoku fakamatalaʻi ʻe he “tetetete ʻi hoku mālohí” (T&F 52:17) ha taha ʻokú ne ongoʻi loto-ʻapasia ki he mālohi ʻo e ʻOtuá; pea ʻoku ʻuhinga ʻa e “fakahā ʻa e ngaahi fuá” (T&F 52:17) ki ha taha ʻokú ne ʻomi ha meʻa lelei (hangē ko e “fakafetaʻí mo e potó”) ʻi he muimui ki he ngaahi fakahā kuo foaki ʻe he ʻOtuá.

ʻOange ki he ngaahi hoa ʻo e kau akó ha taimi ke aleaʻi e founga te nau fakamatalaʻi fakanounou ai e ngaahi moʻoni ne akoʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:14–19. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi kinautolu ke vahevahe ʻa e ngaahi moʻoni kuo nau ʻiló. ʻE ala ʻomi ʻe he kau akó ha ngaahi tali kehekehe, ka te ke fie fakamamafaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kuo pau ke talangofua ha tokotaha ki he ngaahi ouau ʻa e ʻEikí pea moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi fakahā kuó Ne foakí, kae lava ke fakaʻehiʻehi mei hano kākaaʻi ʻe Sētane.

Fakamanatu ange ki he kau akó ko e taimi ne fakahā ai ʻe he ʻEikí ʻa e sīpinga ko ʻeni ke fakaʻehiʻehi mei he kākaá, Naʻá ne lea ki ha kulupu ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻa ia te nau malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí ki he niʻihi kehé.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate kinautolu ʻoku nau akoʻi ʻa e ongoongoleleí ki he niʻihi kehé ke nau muimui ki he sīpinga naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi veesi ko ʻení? (Kae lava ke nau faiako ʻaki e Laumālié.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:36 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki ha toe fakahinohino naʻe foaki ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení. Fakaafeʻi kinautolu ke lipooti e meʻa ʻoku nau ʻiló.

  • Ko e hā naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ki he kaumātuʻa ʻo e Siasí ke nau fakahaá?

  • Ko e hā te tau lava ai ʻo maʻu ʻa e loto-falala ʻi ha taki pe faiako ʻoku moʻui ʻo fakatatau ki he sīpinga naʻe fokotuʻutuʻu mai ʻe he ʻEikí ʻi he veesi 14–19 pea akoʻi pē ʻa e meʻa kuo akoʻi ʻe he kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló?

Te ke fie fokotuʻu ange ke fakakaukau ʻa e kau akó ki he founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻe he kau mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí pe Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e sīpinga ko ʻení.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:37–44

ʻOku ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e faleʻi ki he kau taki te nau nofo ʻi ʻOhaioó

Fakamatalaʻi ange neongo naʻe ui ʻe he ʻEikí ha tokolahi ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki kimuʻá ke malanga ʻi heʻenau fononga ki Mīsulí, ne pau ke nofo ha kaumātuʻa ʻi ʻOhaiō. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:39–40. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he ngaahi fakahinohino naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ki he kaumātuʻa te nau nofo ʻi ʻOhaioó.

  • Ko e hā e ngaahi fatongia ne ʻoange ʻe he ʻEikí ki he kaumātuʻa ne nofo ʻi ʻOhaioó?

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke “manatuʻi … ʻa e kakai masivá mo e faingataʻaʻiá”? Ko e hā ʻoku ʻikai feʻunga ai ke fakakaukau ʻataʻatā pē ki ha taha ʻoku faingataʻaʻia ke fakahoko ʻa e faleʻi ko ʻeni mei he ʻEikí?

  • Ko e hā naʻe folofola ʻaki ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo kinautolu ʻoku ʻikai te nau fakahoko honau ngaahi fatongiá?

  • Ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e hoko ko ha ākonga moʻoni ʻo e ʻEikí? (Neongo ʻe ala fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha fakalea kehe, ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku tokangaʻi mo tauhi ʻe he kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí ʻa kinautolu ʻoku masivá, faingataʻaʻiá, mahakí, mo e tukuhāusiá.)

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki ha kakai ʻoku nau ʻiloʻi ʻa ia te nau pehē ko ha kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisi. Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau vahevahe e founga ʻoku nau pehē ʻoku tokangaʻi mo tauhi ai ʻe ha taha ne nau fakakaukau ki ai ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá. Mahalo te ke fie fakahaaʻi e houngaʻia ʻokú ke ongoʻi kiate kinautolu kuo nau tokangaʻi mo tokoniʻi koe ʻi hoʻo faingataʻaʻiá.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:14–19. Ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e sīpinga ʻo e faivelengá

Naʻe fai ʻe ʻEletā Paula E. Kolikā ʻo e Kau Fitungofulú ʻa e fakamatala ko ʻení, ʻa ia ʻoku kau ai ha sīpinga ʻo e founga te tau lava ʻo takiekina lelei ai e niʻihi kehé ʻi heʻetau moʻui ʻo fakatatau ki he sīpinga ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:14–19:

ʻĪmisi
ʻEletā Paul E. Koelliker

“Ko e sīpingá ko ha faʻifaʻitakiʻanga ia ki hano fai pe lavaʻi ʻo ha meʻa, fakahinohino, ngaahi sitepu ke toutou fakahoko, pe hala ke muimui ai ke kei fakatatau mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá. Kapau te tau muimui ki ai, te nau ʻai maʻu pē ke tau loto-fakatōkilalo, tokanga, pea lava ke tau ʻiloʻi e faikehekehe ʻo e leʻo ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mei he ngaahi leʻo te ne fakaheeʻi kitautolú. …

“… ʻI heʻetau moʻui moʻoni ʻaki e ongoongoleleí ʻi he sīpinga ne akoʻi mai ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻoku tupulaki leva ʻetau malava ʻo tokoniʻi e niʻihi kehé. Ko e meʻa ko ʻeni ne hokó ko ha sīpinga ia ʻo e founga ʻe lava ke ngāue ai e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.

“Ne tukituki atu ha ongo faifekau kei talavou ʻi ha ʻapi, mo e ʻamanaki ke maʻu ha taha ke fanongo ki heʻena pōpoakí. Ne ava mai e matapaá, pea tuʻu mai ha tangata sino lahi ʻo fakalea mai ʻi ha leʻo ʻafungi: ʻPehē ʻe au ne u ʻosi talaatu ke ʻoua naʻá mo toe haʻu ki ʻapí ni. Ne u ʻosi fakatokanga atu kapau te mo toe foki mai, te mo sio ki hoʻomo totongi. Mo mavahe leva.’ Naʻá ne tāpuniʻi fakavave e matapaá.

“ʻI he mavahe atu ʻa e ongo faifekaú, ne puke mai ʻe he faifekau matuʻotuʻa mo taukei angé hono hoa faifekau kei siʻí ʻo fakafiemālieʻi mo fakalotolahiʻi ia. Ne ʻikai ke na ʻilo ne fakasio atu e tangatá he matapā sioʻatá ke ne ʻiloʻi pe ʻoku mahino lelei koā kiate kinaua e meʻa naʻá ne talá. Naʻá ne ʻamanakí te na kakata mo fakakataʻaki ʻene anga taʻefakaʻapaʻapa ki heʻena ʻaʻahí. Ka ʻi heʻene vakai atu ki he feʻofoʻofani ʻa e ongo faifekaú, ne molū ai hono lotó. Naʻá ne toe fakaava e matapaá peá ne ui e ongo faifekaú ke na foki ange ʻo vahevahe ʻena pōpoakí” (“ʻOkú Ne ʻOfa Moʻoni ʻIate Kitautolu,” Ensign pe Liahona, Mē 2012, 17).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 52:33–34. “Ko ia ia ʻe faivelengá ʻe tauhi ia mo tāpuakiʻi”

“Naʻe tuku ʻe Litia Kīsepi Pātilisi ha fakamatala ki he ngaahi tūkunga ʻa ia ne maʻu ai ʻe hono husepāniti ko ʻEtuaté, ʻa e fakahā ko ʻení. Kuo maʻu ʻe heʻenau fānaú kotoa ʻa e mīselé mei he niʻihi ʻo e Kāingalotu Niu ʻIoke ne toki tūʻuta mai ʻa ia ne nofo mo honau fāmilí. Naʻá ne tohi ʻo pehē ‘naʻe puke hona ʻofefine lahi tahá ʻi he niumōniá, pea lolotonga ʻene faingataʻaʻiá, naʻe ui hoku husepānití ʻi ha fakahā ke ʻalu mo ha niʻihi kehe ki Mīsuli ke kumi ha feituʻu ki hono tānaki ʻo e Kāingalotú, naʻe pehē ʻe he kau taʻetuí ʻokú ne vale ka naʻe ʻikai he ʻikai te ne ʻalu. Pea naʻá ku fakakaukau ne u maʻu ʻa e ʻuhinga ke fakakaukau ai kuo kamata hoku ngaahi faingataʻaʻiá, pea naʻa [nau] kamata, ka naʻe muiaki mai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻi he faingataʻa ko ʻení ʻo hangē ko e niʻihi [faingataʻa] kehe kotoa pē he naʻe sai homa ʻofefiné.’ (Partridge, Genealogical Record, 6.)” (Documents, Volume 1: July 1828–June 1831, vol. 1 ʻo e Documents series of The Joseph Smith Papers [2013], 330).