Seminelí
Lēsoni 26: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:1–36


Lēsoni 26

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:1–36

Talateú

Naʻe fekau ʻe he ʻEik ʻi ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ke fokotuʻu ʻa Hono Siasi kuo fakafoki maí ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830. Naʻá ne akoʻi foki e mahuʻinga ʻo e Tohi ʻa Molomoná pea fai ʻa e ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo hono puleʻi ʻo Hono Siasí, kau ai ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ngaahi ouau, mo e founga ngāue ʻo e Siasi ne toki fakafoki maí. ʻOku maʻu he taimí ni ʻa e fakahā ko ʻení, ʻa ia naʻe ui ko e “Ngaahi Fakamatalá mo e Ngaahi Fuakavá” ʻi he ngaahi fuofua ʻaho ʻo e Siasí, ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20. Naʻe tohi ʻa e fakahā ko ʻení ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi hili e ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830, kae mahalo ne fakahā ʻe he ʻEikí ha ngaahi konga ki he Palōfitá ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1829. Koeʻuhí ko hono lōloá, ʻoku vahevahe ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20 ki ha ngaahi lēsoni ʻe tolu ʻi he tohi lēsoni ko ʻení.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:1–4

ʻOku fekau ʻe he ʻOtuá ke fokotuʻu ʻa e Siasí

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau ki he fakatahaʻanga fakaʻosi ne nau kau ki ai ʻa ia ne vahevahe ai e ngaahi fakamoʻoní. Kole ange ke nau fakamatalaʻi e founga ʻoku kehe ai hono fai ha fakamoʻoni mei hono fai ha talanoa pe ko hono fakahaaʻi e houngaʻiá.

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau e fakaʻuhinga ko ʻeni ʻo e fakamoʻoní naʻe fai ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā Dallin H. Oaks

“Ko e fakamoʻoni ki he ongoongoleleí ko ha fakamoʻoni fakafoʻituitui ia ki hotau laumālié ʻoku fai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ki ha ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku taʻengata hono mahuʻingá, ʻa ia ʻoku moʻoni pea ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku nau moʻoni” (Fakamoʻoní,”Ensign pe Liahona, Mē 2008, 26).

Hiki ʻeni ʻi he palakipoé: ʻOku tau ʻilo ʻoku …

Fakaafeʻi e kau akó ke nau ʻalu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20. Fakamatalaʻi ange naʻe lau leʻolahi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e vahe ko ʻení ʻi he ngaahi konifelenisi ʻa e Siasí ne fai ʻi he ʻaho 9 ʻo Sune ʻo e 1830, mo e ʻaho 26 ʻo Sepitema 1830, ʻa ia naʻe tokoni ke fakamanatu ki he kau mēmipa ʻo e Siasi foʻoú ʻa e ngaahi moʻoni mahuʻinga lahi ʻo e ongoongoleleí. Poupouʻi e kau akó ke nau fekumi ki he ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he vahe ko ʻení ʻe lava ke kamata ʻaki ʻa e kupuʻi lea, “ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku …”

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:1–2, ʻo fekumi ki he ngaahi ʻilo fekauʻaki mo hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí.

  • Ko e hā e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení? (Ko e taha ʻo e ngaahi tokāteline ʻe lava ke ʻilo ʻe he kau akó ko e Naʻe ui ʻe he ʻOtuá ʻa Siosefa Sāmita pea fekau ke fokotuʻu ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne hiki ʻa e tokāteline ko ʻení, fakataha mo e meʻa ʻoku ʻilo ʻe he kau ako kehé, ʻi he palakipoé ʻi lalo ʻi he kupuʻi lea “ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku …” ʻE ala fie maʻu ʻe he kau akó ke nau faʻu ha lisi tatau mo ia ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e mahuʻinga ʻo e ngaahi moʻoni ko ʻení, poupouʻi kinautolu ke nau fakalaulauloto ki heʻenau fakamoʻoni ʻo hono uiuiʻi fakalangi ʻo Siosefa Sāmitá mo e moʻoni ʻo e Siasí. Mahalo te ke fie kole ki he kau akó ke nau vahevahe mo e kalasí e founga kuo nau ʻiloʻi ai ʻoku moʻoni e ngaahi meʻá ni.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā e foʻi lea ko e “hopo hake” ʻi he Tokāteline mo e ngaahi Fuakava 20:1 ʻi heʻene fekauʻaki mo hono fokotuʻu ʻo e Siasí? (Mahalo te ke fie fakamanatu ki he kau akó fekauʻaki mo e Hē mei he Moʻoní pea mo e fie maʻu ke Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí.)

  • Te tau lava fēfē ʻo tokoniʻi ke hoko atu e “hopo hake” ʻa e Siasi ʻo e ʻEikí ʻi hotau kuongá ni?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:5–16

ʻOku fakamatala nounou ʻa e ʻEikí ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi hono Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:5–8. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi meʻa naʻá ne teuteuʻi ʻa Siosefa Sāmita ke toe fokotuʻu ʻa e Siasí ʻi he māmaní.

  • Ko e hā e meʻa naʻe aʻusia ʻe Siosefa naʻá ne malava ai ke toe fokotuʻu ʻa e Siasi moʻoní ʻi he māmaní? (Naʻe fakahinohinoʻi ia ʻe he ʻOtuá mo e kau ʻāngeló pea foaki ange ʻa e mālohi ke liliu e Tohi ʻa Molomoná.)

Fakamatalaʻi ange ko e taimi ko ia naʻe fokotuʻu ai ʻa e Siasí ʻi ʻEpeleli 1830, ne toki paaki pē ʻa e Tohi ʻa Molomoná. Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:9–12, ʻo kumi ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku akoʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná. Mahalo te ke fie maʻu ke fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó e meʻa ʻoku nau ʻiló. Hili hono ʻoange ha taimi feʻunga, hiki e konga lea taʻe kakato ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ki he māmaní ʻoku …

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau haʻu ki he palakipoé pea fakakakato e sētesí ʻi hono fakaʻaongaʻi e ngaahi kupuʻi lea ne nau maʻu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:9–12. Te ke lava tuhu ki heʻ lisi ʻo enau talí pea fai ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke maʻu ha fakamoʻoni ʻoku moʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná?

  • Kapau ʻoku moʻoni ʻa e Tohi ʻa Molomoná, ko e hā leva ʻokú ne talamai fekauʻaki mo Siosefa Sāmitá?

Fakamoʻoniʻi ko e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakamoʻoni ia kuo fakafoki mai ʻe he ʻOtuá ʻa e ongoongoleleí ʻi hotau kuongá ni. ʻE lava ke hiki ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé ʻi lalo he ʻuluʻi tohi “ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku …”

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:14–15 . Kole ki he kalasí ke nau fekumi ki he meʻa ʻoku talaʻofa ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e Tohi ʻa Molomoná pea moʻui ʻo fakatatau ki hono ngaahi akonakí.

  • Ko e hā e ngaahi tāpuaki ʻoku talaʻofa mai ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e Tohi ʻa Molomoná ʻi he tuí?

  • Ko e hā ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku fakafefeka honau lotó ʻi he taʻetuí mo fakasītuʻaʻi ʻa e Tohi ʻa Molomoná?

  • Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ʻo maʻu ai e Tohi ʻa Molomoná ʻi he tuí?

  • ʻE tataki fēfē ʻe he Tohi ʻa Molomoná ha taha ke “ngāue ʻi he māʻoniʻoní”?

Kole ki he kau akó ke nau fakalaulauloto ki he (1) founga kuo tokoni ai ʻenau fakamoʻoni ki he Tohi ʻa Molomoná ke nau talangofua ange ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo e (2) meʻa te nau lava ʻo fai ke fakamālohia ʻenau fakamoʻoni ki aí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:17–36

ʻOku akoʻi mo fakamahinoʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ʻa e ngaahi tokāteline mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí

Mahalo te ke fie fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni ʻĒsela Tafu Penisoní:

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

“ʻI he vahe uofulu ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻoku fakamatalaʻi nounou ʻe he ʻEikí ʻi ha ngaahi veesi a e ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻa ia ʻoku akoʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná. (Vakai, veesi 17–36.) ʻOku fakamatala ia ki he ʻOtuá, ngaohi ʻo e tangatá, Hingá, Fakaleleí, ko e hāʻele hake ʻa Kalaisi ki he langí, kau palōfitá, tuí, fakatomalá, papitaisó, Laumālie Māʻoniʻoní, kātakí, lotú, fakatonuhiaʻi mo e fakamāʻoniʻoniʻi tuʻunga ʻi he ʻaloʻofá, ʻofa mo e tokoni ʻa e ʻOtuá” (“A New Witness for Christ,” Ensign, Nov. 1984, 7).

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakavave pē ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:17, 29, 30, 31, 35 pea talamai ʻa e kupuʻi lea ʻoku toutou ʻasi ofi ki he kamataʻanga ʻo e veesi takitaha. (ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ʻa e kupuʻi lea “ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku” pe ko ha fakalea pehē.) Fakamatalaʻi ange te tau lava ʻo maʻu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:17–36, ha ngaahi tokāteline mahuʻinga ʻoku fakahaaʻi ʻe he Siasi ʻo e ʻEikí ki he māmaní ko ha ola ʻo e ʻUluaki Mata Meʻa-ha-maí mo hono ʻomi ʻo e Tohi ʻa Molomoná. ʻOku ʻi he ngaahi meʻá ni ʻa e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e Tamai Hēvaní, Sīsū Kalaisi, mo e Laumālie Māʻoniʻoní mo e meʻa kuo pau ke tau fai ke fakahaofi ai kitautolu ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

Hiki ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení ʻi he palakipoé: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:17–19; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:21–25; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:26–28.

Ke tokoniʻi e kau akó ke fakahoko honau fatongia i he founga akó pea teuteu‘i kinautolu ke ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí, vahe tautau toko ua kinautolu pea vahe ki he hoa takitaha ha taha ʻo e ngaahi potufolofola ʻi he palakipoé. Fakaafeʻi kinautolu ke nau ako fakataha ʻa e ngaahi veesi ne vahe angé, ʻo fekumi ki he ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e Tamaí, ʻAló, mo e Laumālie Māʻoniʻoní pea mo e meʻa kuo Nau fai maʻa hotau fakamoʻuí.

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako ke nau vahevahe ha moʻoni ʻe taha ne nau ʻilo ʻo kau ki he Tamai Hēvaní, Sīsū Kalaisi, pe ko e Laumālie Māʻoniʻoní pea fakamatalaʻi hono ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ia kiate kinautolú. Te ke fie poupouʻi e kau akó ke nau hiki ʻa e ngaahi moʻoni ko ia ʻoku fuʻu mahuʻingamālie kiate kinautolú ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá.

ʻI hono ʻilo ʻe he kau akó ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení, te ke lava ke tānaki kinautolu ki he lisi he palakipoé ʻi lalo he ʻuluʻi fakamatala ʻo e “ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku …” ʻE ala kau ʻi he niʻihi ʻo e ngaahi tokāteline ʻoku ʻilo ʻe he kau akó e ngaahi meʻá ni:

ʻOku moʻui ʻa e ʻOtuá pea ʻoku taʻe-fakangatangata, taʻengata, pea taʻe-faʻa-liliu (veesi 17).

ʻOku fakatupu kitautolu ʻi he ʻīmisi mo e tatau ʻo e ʻOtuá (veesi 18).

Naʻe foaki ʻe he ʻOtuá Hono ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú ke tutuki pea toe tuʻu hake koeʻuhí ke lava ʻo fakamoʻui ʻa kinautolu kotoa pē ʻoku tui, papitaiso, pea kātaki ʻi he tuí (veesi 21–25).

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e Tamaí pea mo e Aló (veesi 27).

ʻOku fengāueʻaki ʻa e Tamaí, ʻAló, mo e Laumālie Māʻoniʻoní ke teuteuʻi kitautolu ki he moʻui taʻengatá (veesi 17–28).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:29–34. Kole ki he kalasí ke nau kumi ʻa e ngaahi fatongia ʻoku tau maʻu kapau ʻoku tau fie maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. Ke tokoni ke mahino e ngaahi veesi ko ʻení ki he kau akó, te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e fakatonuhia (veesi 30) ke fakamolemoleʻi, fakaʻatā, pea fakahā ʻoku ʻikai halaia. ʻOku ʻuhinga ʻa e fakamāʻoniʻoniʻí (veesi 31) ke hoko ʻo maʻa, haohaoa, māʻoniʻoni, mo faka-Kalaisí.

  • Ko e hā ʻoku akoʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení kuo pau ke tau fai ke fakamoʻui ai kitautolu ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:35–36. Kole ki he kalasí ke nau kumi ʻa e meʻa te nau lava ʻo fai ke fakahaaʻi ai ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku moʻoni ʻa e ngaahi meʻá ni.

  • Te tau lava fēfē ʻo ʻoatu ʻa e lāngilangí mo e nāunau ki he huafa ʻo e ʻEikí?

Kole ki he kau akó ke nau toe vakaiʻi e lisi he palakipoé ʻi lalo he kupuʻi lea “ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku …” Kole ange ke nau fakakaukau fakalongolongo pe ko e fē ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku moʻoní. Kapau naʻa nau hiki e lisi tatau ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá, te ke fie fakaafeʻi kinautolu ke nau ʻai ha fakaʻilonga tonu ʻi he ngaahi moʻoni ko iá.

Fakaʻosi e lēsoní ʻaki hono fakaafeʻi e kau akó ke nau fili ha taha ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ne fakaʻilongaʻí pea vahevahe e founga kuo nau ʻilo ai hono moʻoní.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:5–8. Ko ha fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa fakahisitōliá

ʻOku ʻoatu ʻi he tēpile ko ʻení ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí ʻai a ʻoku ʻuhinga ki ai ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:5–8:

Veesi

Meʻa fakahisitōlia naʻe hokó

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:5

“Hili hono fakahā moʻoni ki he ʻuluaki kaumātuʻá ni [Siosefa Sāmita] kuó ne maʻu ha fakamolemole ʻo ʻene ngaahi angahalá”

Faʻahitaʻu Failau 1820: Maʻu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e ʻUluaki Mata Meʻa-hā-maí (vakai, SS—H 1:15–20 vakai foki, Milton V. Backman Jr., Josephʻs Recitals of the First Vision,”Ensign, Jan. 1985, 13).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:5

“Naʻe toe ʻefihia [ʻa Siosefa Sāmita] ʻi he ngaahi meʻa taʻeʻaonga ʻo e māmaní”

1820–1823: “ʻI he vahaʻataimi ʻa ia naʻe hoko ʻi he vahaʻa ʻo e taimi naʻá ku mamata ai ki he meʻa-hā-maí pea mo hono taha afe valungeau uofulu mā tolu ʻo e taʻú … naʻe tuku ai au ki he ngaahi faʻahinga ʻahiʻahi kotoa pē; pea … naʻá ku faʻa tō ai ki he ngaahi hala naʻe taʻepoto, peá u fakahā ʻa e ngaahi vaivai ʻo e kei talavoú, mo e ngaahi fehalaaki ʻo e ngaahi ʻulungaanga fakaetangatá” (SS—H 1:28).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:6

“Naʻe tokoni mai kiate ia ʻa e ʻOtuá ʻi ha ʻāngelo māʻoniʻoni”

Sepitema 1823: ʻOku tokoni ʻa e ʻāngelo ko Molonaí kia Siosefa (vakai, SS—H 1:30–33).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:7

“Peá ne fai kiate ia ʻa e ngaahi fekau ʻa ia naʻá ne ueʻi fakalaumālie hake ia”

Sepitema 1823: ʻOku foaki ʻe he ʻāngelo ko Molonaí ʻa e ngaahi fakahinohino kia Siosefa (vakai, SS—H 1:34–42).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:8

“Pea foaki kiate ia ʻa e mālohi mei ʻolunga, ʻi he ngaahi founga naʻe teuteuʻi mei muʻa, ke liliu ʻaki ʻa e Tohi ʻa Molomoná”

Sepitema 22, 1827–ʻOku maʻu ʻe Siosefa ʻa e ʻū lauʻi peleti koulá pea mo e ʻŪlimí mo e Tūmemí pea liliu ʻa e Tohi ʻa Molomoná (vakai, SS—H 1:59–75).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:30–31. Fakatonuhiá mo e fakamāʻoniʻoniʻí

ʻOku maʻu ʻa e lea ko ʻení mei ha fakamatala ʻa ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku fakamatalaʻi nounou pē ʻe he konga ʻoku hā atu ʻi laló ʻa e ngaahi tokāteline ʻo e fakatonuhiá mo e fakamāʻoniʻoniʻí. Te ke fie lau e fakamatalá kotoa ke maʻu ha mahino kakato ange ʻo e ngaahi tokāteline ko ʻení.

ʻĪmisi
ʻEletā D. Todd Christofferson

“Koeʻuhí ‘ko e lelei taʻefakangatangata ʻo ʻEne feilaulau fakalelei maʻongoʻongá,’ ʻe lava ʻe Sīsū Kalaisi ke fakafiemālieʻi pe ‘fakakakato ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e fonó’ maʻatautolu. ʻOku maʻu ʻa e fakamolemolé ʻi he ʻaloʻofa ʻo Ia kuo totongi ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e fakamaau totonú ʻaki ʻEne ngaahi faingataʻaʻiá, ‘ko e angatonu maʻá e taʻe-angatonu, koeʻuhí ke ne ʻomi ʻa kitautolu ki he ʻOtuá’ (1 Pita 3:18). Naʻá ne toʻo hotau fakamalaʻiá ʻo ʻikai toʻo ai e fonó. ʻOku fakamolemoleʻi kitautolu pea tuku ʻi ha tuʻunga ʻo e māʻoniʻoní fakataha mo Ia. ʻOku tau hoko, ʻo hangē ko Iá, ʻo taʻe angahala. ʻOku poupouʻi mo maluʻi kitautolu ʻe he fonó, ʻe he fakamaau totonú. ʻOku fakatonuhiaʻi kitautolu.

“Ko ia ai, te tau lava ʻo pehē ʻoku fakamolemoleʻi, taʻe angahala, pe taʻehalaia ha taha ʻoku fakatonuhiaʻi. Hangē ko ʻení, ʻKo ia ia ʻe fakatomala mo papitaiso ʻi hoku hingoá ʻe fakafonu ia; pea kapau te ne kātaki ki he ngataʻangá, vakai, te u lau ia ʻoku ʻikai haʻane angahala ʻi he ʻao ʻo ʻeku Tamaí ʻi he ʻaho te u tuʻu ai ke fakamāuʻi ʻa e māmaní’ (3 Nīfai. 27:16; naʻe tānaki atu e fakamamafá). Neongo ʻoku nāunauʻia ʻo hangē ko e fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá, ka ʻoku fakahoko ʻe he Fakaleleí ha ngaahi meʻa lahi ange. ʻOku fakamatalaʻi ʻe Molonai ʻa e ‘lahi angé’ ʻo pehē:

“‘Pea ko e tahá, kapau ʻoku tupu ʻi he ʻofa ʻa e ʻOtuá ʻa hoʻomou haohaoa ʻia Kalaisí ʻo ʻikai fakaʻikaiʻi hono mālohí, ʻoku toki fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kimoutolu ʻia Kalaisi ʻi he ʻofa ʻa e ʻOtuá, ʻi he lilingi ʻo e taʻataʻa ʻo Kalaisí, ʻa ia ʻoku ʻi he fuakava ʻa e Tamaí ke fakamolemoleʻi hoʻomou ngaahi angahalá, ke mou hoko ʻo māʻoniʻoni, taʻe-ha-ʻila’ (Molo. 10:33; toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

“Ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻi he taʻataʻa ʻo Kalaisí ko e hoko ia ʻo maʻa, haohaoa, mo māʻoniʻoni. Kapau ʻoku toʻo ʻe he fakatonuhiá ʻa e tautea ki he angahala ʻo e kuo hilí, ta ʻoku toʻo leva ʻe he fakamāʻoniʻoniʻí ʻa e mele pe nunuʻa ʻo e angahalá. Naʻe fakamoʻoni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē:

“‘Pea ko e ongoongoleleí ʻeni, ko e ongoongo fakafiefia, ʻa ia naʻe fakamoʻoniʻi mai kiate kimaua ʻe he leʻo mei he langí—

“‘Naʻá ne haʻu ki he māmaní, ʻio ʻa Sīsū, ke kalusefai ia koeʻuhi ko e māmaní, pea ke ne fua [fakatonuhiaʻi] ʻa e ngaahi angahala ʻa e māmaní, pea ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e māmaní, pea ke fakamaʻa ia mei he taʻe-māʻoniʻoni kotoa pē’ (T&F 76:40–41)” (“Justification and Sanctification,” Ensign,June 2001, 20–22).