Seminelí
Lēsoni 53: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–75


Lēsoni 53

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–75

Talateú

ʻI he fakataha mai ʻa e Kāingalotu ki Ketilaní, ne lahi ʻa e ngaahi fakamatala loi ʻi he nusipepá mo e ngaahi ongoongo ne fakafofongaʻi hala mo lauʻikoviʻi ʻa e Siasí. ʻI he fakahā naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45, naʻe kamata hono fakahā mai ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fakaikiiki fekauʻaki mo ha feituʻu ʻo e melino mo e malu ne fili ke tānaki mai ki ai ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻa ia kuo talaʻofa mai ʻi he Tohi ʻa Molomoná pea fuofua fakamatala ki ai ʻi ha fakahā ʻo e 1830 (vakai, T&F 28). Naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fakamatala fakaikiiki kau ki he fonua ko ʻeni ʻo e tānakí, ne ʻiloa ko e Selusalema Foʻoú, pe ko Saioné. Naʻe fakahinohinoʻi foki ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ke kamata ke tukutaha ʻene tokangá ki heʻene ngaahi feinga liliu ʻo e Tohi Tapú ʻi he Fuakava Foʻoú kae lava ke teuteuʻi e Kāingalotú ki he ngaahi meʻa ʻe hokó.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–61

ʻOku fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ke kamata ʻene liliu ʻo e Fuakava Foʻoú

ʻEke ki he kau akó pe ʻoku ʻi ai ha taha te ne lava ʻo lau maʻuloto e tefito ʻo e tui hono valú. Kapau te nau fie maʻu tokoni, kole ki ha tokotaha ako ke kumi ʻa e Ngaahi Tefito ʻo e Tuí pea lau leʻolahi ʻa e fika valú.

  • Ko e hā ʻoku fokotuʻu mai ʻe he kupuʻi lea “ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku liliu totonú” fekauʻaki mo e Tohi Tapú?

Fakamanatu ange ki he kau akó naʻe saiʻia ʻa Siosefa ʻi hono ako e Tohi Tapú peá ne maʻu ʻa e fakafiemālie lahi ʻi hono ngaahi leá. Ka neongo ia, ʻi heʻene ako iá, naʻá ne fakatokangaʻi ha ngaahi fehalaaki pea ongoʻi ʻoku mole pe taʻekakato ʻa e fakamatala ʻe niʻihi. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻeni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo kau ki he Tohi Tapú. Kole ki he kalasí ke nau fakafanongo ki he meʻa naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi palopalema naʻe fakatokangaʻi ʻe Siosefá:

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

“Naʻe mahino kuo ʻi ai ha ngaahi konga mahuʻinga fekauʻaki mo e fakamoʻui ʻo e tangatá kuo ʻosi toʻo ia mei he Tohi Tapú, pe mole kimuʻa pea toki fakatahatahaʻí” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 249).

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

Naʻá ne toe pehē foki: “ʻOku ou tui ki he Tohi Tapú mo hono fakaleá ʻi heʻene haʻu hangatonu mei he peni ʻa kinautolu naʻa nau hiki tonu iá. Kuo hanga ʻe he kau liliu lea taʻe ʻiló, kau fai taipe taʻe tokangá, pe ʻe he kau taulaʻeiki ne nau palani pe kākaá, ʻo fakahoko ha ngaahi fehalaaki lahi” (Ngaahi Akonaki: Siosefa Sāmita,237).

  • Fakatatau kia Siosefa Sāmita, ko e hā ha ngaahi ʻuhinga ʻe tolu naʻe ʻi ai e ngaahi fehalaaki ʻi he Tohi Tapú?

Fakamanatu ange ki he kau akó naʻa nau ako ʻi he lēsoni ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:16–59, ʻa e meʻa naʻe fakahā ʻe Sīsū Kalaisi ki Heʻene kau ākongá kau ki Heʻene Hāʻele ʻAngaua Maí. ʻOku fakamatala ʻa e fakahaá ki ha konga lahi ʻo e meʻa ʻoku lekooti ʻi he Mātiu 24. ʻI he ʻomi ʻa e fakahā ko ʻení ʻi he 1831, naʻe ngāue ʻa Siosefa Sāmita ʻi he ngaahi fakalelei ʻo e Fuakava Motuʻá ne tataki fakalaumālié. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–61. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai pea kumi e meʻa naʻe fie maʻu ʻe he ʻEikí ke tokanga ki ai ʻa e Palōfitá.

  • Ko e hā e founga naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻe tāpuekina ai ʻe he liliu ʻo e Fuakava Foʻoú ʻa e Kāingalotú? (Te ne fakahā lahi ange ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ke teuteuʻi e Kāingalotú.)

Kole ki ha tokotaha ako ke fakamatalaʻi fakanounou ʻa e fakamatala ko ʻení ki he kalasí. (Ke ʻoange ha taimi lahi ke teuteu ai ʻa e tokotaha akó, ʻoange kiate ia ʻa e fakamatalá kimuʻa e kalasí.) Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ʻa e ngaahi fakaikiiki ne ʻikai fakahā ʻe he tokotaha akó.

Fakafuofua ki he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1830, naʻe fekauʻi ʻa Siosefa Sāmita ʻe he ʻEikí ke ne liliu ʻa e Tohi Tapú. Naʻe ʻikai ke ne liliu ʻa e Tohi Tapú mei ha lea fakafonua ʻe taha ki ha lea kehe; pe te ne maʻu ha tohi tapu totonu ke ngāue mei ai. Ka, naʻe lau ʻe Siosefa mo ako ʻa e ngaahi potufolofola mei he liliu ʻo e Tohi Tapú naʻe fai ʻe Kingi Sēmisí peá ne toki fai leva ha fakatonutonu mo tānaki ki ai ʻi hono ueʻi ia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní. Ko ia ai, ko e liliú naʻe lahi ange ki hono tataki fakalaumālié ʻi he liliu angamahení.

ʻOku fakafuofua naʻe liliu ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ha ngaahi veesi ʻe 3,400 pe lahi ange ʻi he liliu ʻo e Tohi Tapú ʻe Kingi Sēmisí. ʻOku kau ʻi he ngaahi faikehekehe ko ʻení ʻa e ngaahi tānakí (ke fakamahinoʻi ʻa e ʻuhingá pe kanotohí), ngaahi meʻa ne toʻó, toe fokotuʻutuʻu e ngaahi vēsí, mo e fokotuʻutuʻu ʻo ha ngaahi vahe pau. Naʻe fakamahinoʻi ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻa e ngaahi kaveinga fakatokāteliné, tautautefito ki he misiona ʻo Sīsū Kalaisí, natula ʻo e ʻOtuá, natula ʻo e tangatá, fuakava faka-ʻĒpalahamé, lakanga fakataulaʻeikí mo hono Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí.

ʻOku fakaku ʻi he tatau ko ia ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ʻo e Liliu ʻa Kingi Sēmisi e Tohi Tapú ʻa ia naʻe paaki hili e 1979 ʻa e ngaahi liliu ʻe 600 tupu mei he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá. ʻOku hiki ʻa e ngaahi liliu nounou ʻi he futinoutí, pea maʻu ʻa e ngaahi konga lahi ange kuo filifili ʻi he Bible appendix.

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ʻa e Siosefa Sāmita—Mātiu ʻi he Mataʻi Tofe Mahuʻingá. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻi ai ha fakamatala lahi ange ʻi he konga ko ʻeni ʻo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá mei he Mātiu 24 ʻo kau ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa e ʻEikí pea ko hono fakahoko ia ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–61.

Mahalo te ke fie kole ki ha tokotaha ako ke toe fakamatalaʻi leʻolahi ʻa e mahino ʻokú ne maʻu ki he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá. Kapau ʻoku maʻu ʻe hoʻo kau akó ʻa e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, te ke ala fakaʻaliʻali ange kiate kinautolu ha ngaahi sīpinga ʻo e futinouti ʻo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻi he Fuakava Foʻoú pe ngaahi konga lahi kuo filifili lahi ʻi he Bible appendix. Hangē ko ʻení, ʻoku pehē ʻe he futinouti ʻo e Mātiu 4:1, e naʻe hāʻele ʻa Sīsū “ke ne ʻi he ʻOtuá” kae ʻikai “ke ʻahiʻahiʻi ia ʻe he tēvoló.” Hili hono fakaʻaliʻali ki he kau akó ha ngaahi sīpinga ʻe niʻihi, fehuʻi ange pe ko e hā e founga ʻe tokoni ai e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ki heʻenau akó mo e mahino ʻa e Tohi Tapú.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:62–65

ʻOku tomuʻa fakatokanga ki he Kāingalotú ke tānaki ki he ngaahi fonua ʻi he fakahihifó

Fakamatalaʻi ange naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e fuofua Kāingalotú ke nau hiki fakahihifo, “mei he ngaahi fonua ʻi he fakahahaké” (T&F 45:64). Ke tokoni ke fakakaukauloto e kau akó ki he hiki fakahihifo e Kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he taimi naʻe foaki mai ai ʻa e fakahā ko ʻení (mei Niu ʻIoke ki ʻOhaiō), te ke ala kole ange ke nau kumi hake ʻa e Mape Fika 3 (“Ko e Feituʻu Niu ʻIoke, Penisilivēnia, mo ʻOhaiō ʻo e ʻIunaiteti Siteití”) ʻi he konga ki he Ngaahi Mape ʻo e Hisitōlia ʻo e Siasí ʻi heʻenau folofolá. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:62–64 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai pea ʻiloʻi e ʻuhinga naʻe fekau ai ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke nau tānaki fakataha “ki he ngaahi fonua ʻi he fakahihifó” (T&F 45:64).

  • Ko e hā naʻe folofola ʻe he ʻEikí naʻe “ʻi hoʻomou ngaahi matapaá”? ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku ʻuhinga ki ai e fakatātā ko ʻení?

Fakamatalaʻi ange ne kamata ha Tau Fakalotofonua ʻi he ʻIunaiteti Siteití ʻi he 1861, ko ha meimei taʻu ia ʻe 17 hili e pekia ʻa Siosefa Sāmitá. ʻOku fakafuofua naʻe fakatupu ʻe he tau ko ʻení ha mate ha toko 1 miliona nai, pea pehē ki hono fakaʻauha ʻo e koloá, ʻo faingataʻaʻia ai e ngaahi fāmilí mo e tukui koló ʻi he funga ʻo e fonuá. Naʻe tāpuekina ʻa e Kāingalotu ko ia ne kei hokohoko atu ke muimui ki he faleʻi ʻa e ʻEikí ke tānaki mei he hahaké ʻaki ʻa e melino mo e malu ʻi ʻIutā.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:65 . Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fie maʻu ʻe he ʻEikí ke fai ʻe he Kāingalotú ʻi heʻenau fakatahataha mai ki he ngaahi fonua fakahihifó.

  • Ko e hā ne fie maʻu ai ke tānaki ʻenau koloá? (Ke fakatau mai ha kelekele ʻe lava ke nofo ai ʻa e Kāingalotú ʻi he uouangataha, melino, mo e malu. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e tofiʻá ki he kelekele ʻa ia ʻe lava ʻa e Kāingalotú ʻo nofo ai pea hū ki he Eikí.)

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:66–75

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Selusalema Foʻoú, pe ko Saione

Kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki he fehuʻi ko ʻení:

  • Kapau te ke lava ʻo fili ha feituʻu pē ʻi he māmaní ke ke nofo ai, ʻe ʻi fē ia? Ko e hā te ke fie nofo ai ʻi aí?

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau tali. ʻI heʻenau fai iá, tā ha laine mei ʻolunga ki lalo ʻi lotomālie ʻi he palakipoé, ʻo faʻu ha ʻotu ʻe ua. Tohiʻi ʻi ʻolunga ʻi he ʻotu ʻe tahá, ʻa e ngaahi hingoa ʻo e feituʻu ʻe niʻhi ʻoku talaatu ʻe he kau akó. Hiki ʻi he ʻotu tatau pē, ʻi lalo ʻi he ngaahi hingoá, ʻenau ʻuhinga ki heʻenau fie nofo ʻi he feituʻu ko iá.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:66–67, ʻo kumi e hingoa ʻo e tofiʻa ʻo e Kāingalotú mo e ngaahi ʻuhinga ʻe hoko ai ko ha feituʻu lelei ke nau nofo ai. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó e meʻa ʻoku nau ʻiló.

  • Ko e hā ʻe ui ʻaki e tofiʻa ʻo e Kāingalotú? (Ko e Selusalema Foʻoú, pe Saione. Hiki ʻeni ʻi ʻolunga ʻi he ʻotu hono uá ʻi he palakipoé.)

Fakamatalaʻi ange ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ngāue ʻaki ʻi he folofolá ʻa e foʻi lea Saioné ke ʻuhinga ki he ngaahi meʻa kehekehe siʻi. ʻOku ʻuhinga e foʻi leá ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he kakai ʻo Saioné pea ʻokú ne fakamatalaʻi kinautolu ko e “loto maʻá” (T&F 97:21). ʻOku ʻuhinga ʻa e Saioné ʻi ha feituʻu kehe ki he Siasí fakakātoa mo hono ngaahi siteiki ʻi he funga māmaní (vakai, T&F 82:14). ʻOku toe lava ke ʻuhinga ʻa e foʻi lea Saioné ki ha ngaahi feituʻu fakasiokālafi pau. ʻI he fakahā ko ʻení, naʻe ʻuhinga ʻa e Saioné ki ha kolo fakamāmani ʻe fokotuʻu ʻe he Kāingalotú pea nau tānaki fakataha ki ai.

  • Naʻe fakamatalaʻi fēfē ʻe he ʻEikí ʻa e Selusalema Foʻoú, pe ko Saioné? (Hiki e tali ʻa e kau akó ʻi he ʻotu hono ua ʻi he palakipoé. Te nau ala ngaue ʻaki ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ʻa e tokāteline ko ʻení: ʻE hoko ʻa e Selusalema Foʻoú ko ha feituʻu ʻo e nongá mo e malú, pea ʻe ʻi ai ʻa e nāunau ʻo e ʻEikí.

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakafehoanaki e ngaahi feituʻu naʻa nau filí maʻa honau ʻapí mo e fakamatala ʻo Saioné.

  • Fakatefito ʻi he fakamatala ʻa e ʻEikí ki Saioné, ko e hā te ke fie hoko ai ko ha konga ʻo e kolo ko ʻení?

  • Ko e fē ha feituʻu kuó ke aʻusia ai ʻa e nongá mo e malú? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ʻi ai ha ngaahi feituʻu ke ke malu ai mo maʻu ʻa e nongá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:68–71 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi ha ngaahi ʻuhinga lahi ange te nau ala saiʻia ai ke nofo ʻi he Selusalema Foʻoú. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke nau fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻoku nau maʻú. Kole ange ke nau lipooti e meʻa kuo nau maʻú, pea tānaki atu ʻenau talí ki he ʻotu ono uá ʻi he palakipoé.

  • Ko e hā ʻe ngoʻi ʻe he kau fai angahalá fekauʻaki mo Saioné?

  • Fakatatau ki he veesi 71, ʻe haʻu mei fē ʻa e kakai angatonu ʻo Saioné? (Kapau kuo teʻeki ai ke ʻiloʻi, hiki e tokāteline ko ʻení ʻi he ʻotu hono ua ʻi he palakipoé: ʻE tānaki fakataha mai ʻa e kakai angatonú mei he ngaahi puleʻanga kotoa pē ki Saione. Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange naʻe moʻoni ʻeni ʻo kau ki he Saione ne lau ki ai ʻa e fakahā ko ʻení pea ʻoku moʻoni ia ki he ngaahi siteiki ʻo Saioné ʻoku fokotuʻu ʻi he māmaní he ʻahó ni.)

Lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo kau ki he kaveinga ko ia ʻo Saioné:

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

“Ko Saioné … ko ha potu ʻo e māʻoniʻoni, pea ko kinautolu te nau langa aí kuo pau ke nau hū ki he ʻOtua moʻoni mo moʻuí, mo nau tui kotoa ki he tokāteline pē taha, ʻa ia ko e tokāteline ʻa hotau ʻEiki mo hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí” (ʻi he History of the Church, 2:254).

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 124:25–27 ʻo kumi e meʻa naʻe fekau ʻe he ʻEikí ke fai ʻe he Kāingalotu ʻi Nāvuú. Fakamatalaʻi fakanounou leva ʻa e ongo veesi fakamuimuitaha ʻo e fakahā ko ʻení ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe fakamanatu ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ʻe fakailifia ki honau ngaahi filí ʻa ʻEne Hāʻele ʻAngaua Maí.

Mahalo te ke fie fakamanatu ange ki he kau akó naʻe poupou ʻa e ʻEikí ki he Kāingalotu ʻo e kuonga muʻá mo kitautolu ke “tokanga” ki Hono leʻó ʻi he fakahā ko ʻení. Fakaafeʻi e kau akó ke nau vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45 pea toe vakaiʻi e meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ʻo kau ki Heʻene Hāʻele ʻAngaua Maí mo e Selusalema Foʻoú. Te ke ala poupouʻi kinautolu ke fakakakato ʻa e lea ko ʻení ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá: “Koeʻuhí ko e meʻa ne u ako ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45, te u teuteu ki he ngaahi meʻa ʻe hokó ʻaki e …” Fakaʻosi ʻaki hono poupouʻi e kau akó ke nau aleaʻi e meʻa ne nau ako ʻi he lēsoni ʻo e ʻaho ní mo ha mēmipa ʻo e fāmilí.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:60–61. Ko e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá

Ko e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá “ko hano fakaleleiʻi pe liliu ia ʻo e pulusinga ʻa Kingi Sēmisi ʻo e Tohi Tapú ʻi he lea faka-Pilitāniá, ʻa ia naʻe kamata ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Sune ʻo e 1830. Naʻe fekau ia ʻe he ʻOtuá ke ne fai ʻa e liliú, pea naʻá ne lau ‘ko ha konga ia ʻo hono ui’ ʻi heʻene hoko ko ha palōfitá.” Neongo naʻe fakaʻosi ʻe Siosefa ha konga lahi ʻo e liliú ʻi Siulai 1833, ka naʻá ne kei hoko atu pē hono fai hano ngaahi fakaleleiʻi ʻo e liliú mo teuteu ʻa e ngaahi tatau ki hono pulusí ʻo aʻu ki heʻene pekia ʻi he 1844. “Naʻá ne pulusi ha ngaahi konga ʻo e liliú ʻi heʻene kei moʻuí.” (Vakai, Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, “Liliu ʻa Siosefa Sāmitá.”)

Ka neongo ia, koeʻuhí ko e fakatangá, siʻi ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni fakapaʻangá, mo hono ngaahi fatongia ki hono puleʻi ʻo e Siasí, ne ʻikai lava ʻe Siosefa Sāmita ʻo pulusi kotoa ʻene ngaahi liliu ʻo e Tohi Tapú kimuʻa peá ne toki pekiá. ʻIkai ngata aí, ne ʻikai maʻu ʻe he Siasí ʻa e tatau totonú. Naʻe maʻu ia ʻe he uitou ʻa Siosefá, ʻEma Sāmita, hili ʻene pekiá. ʻI he 1866 ne foaki ai ʻe ʻEma ʻa e tatau totonu ko ʻení ki he Siasi Kuo Toe Fokotuʻutuʻu ʻo Sīsū Kalaisí ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (RLDS), ʻoku ʻiloa he taimí ni ko e Kolo ʻo Kalaisí, ʻa ia ne nau maʻu ha maʻu mafai pulusi pea pulusi ʻa e liliú ʻi he 1867. (Vakai, Robert J. Matthews, “Q and A,” New Era,Apr. 1977, 46–47.)

Ne faifai pea pulusi ʻa e tohi ʻa Mōsesé mo e Siosefa Sāmita—Mātiu ko ha konga ʻo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá. Ka neongo ia, ko e meʻa ʻoku tau fakaʻaongaʻi ʻi heʻetau folofolá he taimi ní ko ha konga pē ia ʻo e liliu ʻe Siosefa Sāmita ʻo e Tohi Tapú. “Neongo naʻe ʻi ai ha ngaahi ʻuhinga ki he ʻikai ke fakakau kotoa ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻi he tatau ʻo e Siasí ki he Tohi Tapú, ka naʻe ʻikai ʻuhinga ia ne ʻikai taʻe falalaʻanga e kanotohi ʻo e LSS. Naʻe ʻuluaki fai e tokanga ki he ngaahi potufolofola ne mahuʻinga fakatokāteliné, pea koeʻuhí ko fai ha tokanga ki he lahi e pēsí, ne ʻikai fakakau ʻa e meʻa kotoa pē” (Robert J. Matthews, I Have a Question,”Ensign, June 1992, 29).