Seminelí
Lēsoni 121: Hiki ʻa e Siasí ki he Fakatokelau ʻo Mīsulí


Lēsoni 121

Hiki ʻa e Siasí ki he Fakatokelau ʻo Mīsulí

Talateú

ʻI he 1837 mo e 1838, naʻe tataki ʻa e Siasí ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e kau taki kehe ʻi ha taimi faingataʻa. Makatuʻunga he faingataʻaʻia fakaʻekonōmiká, mānumanú, kumi fehalākí, mo e ngaahi fakatangá, naʻe hē mei he moʻoní ʻa e peseti ʻe 10 ki he 15 ʻo e Kāingalotu ʻi Ketilani, ʻOhaioó, mo e fakatokelau ʻo Mīsulí, kau ai ha kau taki ʻiloa ʻo e Siasí. Ne kamata ke hiki ʻa e Kāingalotu faivelenga ʻi ʻOhaioó ke kau fakataha mo kinautolu ʻi he fakatokelau ʻo Mīsulí. ʻE lava ke tokoni ʻa e lēsoni ko ʻení ke mahino pea ako ʻa e kau akó mei he ngaahi meʻa fakahisitōliá mo ʻoange kiate kinautolu ha ngaahi fakakaukau makehe ki he ngaahi fakahā naʻe maʻu lolotonga e vahaʻataimi ko ʻení.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Ko e hē mei he moʻoní mo e kolo ko Hihifo Mamaʻó

Lolotonga ha vahaʻataimi ʻo e hē mei he moʻoní mo e fakatangá, naʻe hiki ʻa e Kāingalotu faivelengá ki he fakatokelau ʻo Mīsulí

Kimuʻa e kalasí, hiki e fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻOku tokoni nai e ngaahi faingataʻá mo e ngaahi ʻahiʻahí ke fakamālohia ʻetau tuí pe fakatupu ke mole ia? Mahalo te ke fie tā foki ha mape ʻi he palakipoé ʻo fakaʻaliʻali e tuʻuʻanga ʻo Ketilani, ʻOhaiō, mo e ngaahi kolo kehe ʻi he fakatokelau ʻo Mīsulí.

ʻĪmisi
map, Ohio to Missouri

Kamata e kalasí ʻaki hono fakaafeʻi e kau akó ke tali e fehuʻi ʻi he palakipoé. Hili e vahevahe ʻe he kau akó ʻenau ngaahi fakakaukaú, fakamatalaʻi ange ne hoko e 1837 mo e 1838, ko ha vahaʻataimi faingataʻa pea iku fakakaukau ai ʻa e tokolahi ʻo e kāingalotú ki he fehuʻi ko ʻení. Fakamatalaʻi ange ʻe ako ʻa e kau akó ʻi he lēsoni ko ʻení, fekauʻaki mo e ngaahi meʻa faingataʻa ko ʻení pea mo e founga ne tali ʻaki kinautolu ʻe he Kāingalotú. Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he founga ʻoku hanga ai ʻe heʻetau founga tali ʻa e ngaahi ʻahiʻahí ʻo fakamālohia pe fakavaivaiʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí.

Te ke lava foki ʻo fakamatalaʻi ange ki he kau akó ʻe lava ke tokoni ʻa e lēsoni ko ʻení ke mahino kiate kinautolu ʻa e ʻātakai fakahisitōlia ʻo e ngaahi fakahā te nau ako ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 113–123.

Tuhu ki Mīsuli ʻi he mapé. Fakamatalaʻi ange ko e taimi ne tuli ai e Kāingalotú mei he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí, ʻi he 1833, naʻe talitali lelei ha tokolahi ʻo kinautolu pea tokoniʻi ʻe he kakai ʻo e ngaahi feituʻu ofi mai ʻi he Vahefonua Keleí, ʻi he ʻamanaki ʻe nofo fakataimi pē ʻa e Kāingalotú. Neongo ia, hili e nofo ai e Kāingalotú ʻi ha meimei taʻu ʻe tolu, ne kamata ke fakamālohiʻi kinautolu ʻe he kau tangataʻifonua ko ʻení ke nau mavahe mei he vahefonuá.

Tuhu ki Ketilani, ʻOhaiō, ʻi he mapé. Fakamatalaʻi ange naʻe aʻusia ʻe he Kāingalotú ʻi he 1837, ko e taʻu hili hono fakatapui e Temipale Ketilaní, ha ngaahi ʻahiʻahi naʻe siviʻi ai ʻenau tuí. Naʻe hē mei he moʻoní pea mavahe ha niʻihi ʻo e Kāingalotú mei he Siasí, kau ai ha kau taki ʻiloa ʻo e Siasí.

Vahevahe e kalasí ki ha kulupu ʻe ua. ʻOange ha tatau ʻo e taha ʻo e ngaahi fakamatala fakahisitōlia fakanounou ko ʻení ki he kulupu takitaha. (Kapau ʻoku tokolahi hoʻo kalasí, mahalo te ke fie vahevahe ʻa e kau akó ki ha kulupu ʻe fā pe ono pea ʻoange ki he kulupu takitaha ha tatau ʻo e taha ʻo e ngaahi fakamatala fakanounoú. ʻE fakaʻatā heni ke kau ha kau ako tokolahi ange ki he fealēleaʻakí.) Fakaafeʻi e kulupu takitaha ke lau fakataha ʻa e fakamatala fakanounoú pea aleaʻi e ngaahi fehuʻi ʻi he fakaʻosinga ʻo e fakamatala fakanounoú. Vahe ki ha tokotaha ʻi he kulupu takitaha ke ne tataki e fealēleaʻakí pea tokoniʻi e kulupú ke tohi ha tefitoʻi moʻoni ke vahevahe ʻamui mo e kalasí.

Fakamatala Fakahisitōlia Fakanounou 1—Hē mei he Moʻoní ʻi Ketilaní

ʻI he 1837, naʻe faingataʻaʻia fakapaʻanga e Kāingalotu ʻi Ketilani, ʻOhaioó. Ke tokoniʻi e Kāingalotú ke toe lelei ange honau tuʻunga fakapaʻangá, ne fokotuʻu ʻe Siosefa Sāmita mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ha kautaha ne hangē pē ha pangikeé pea ui ia ko e Kautaha Maluʻi ʻo Ketilaní. Koeʻuhí ko e mafola ʻa e tōlalo fakaʻēkonōmiká he taimi ko ʻení, ne lahi ha ngaahi pangikē ne tāpuni he fonuá. Naʻe tāpuni foki e Kautaha Maluʻi ʻo Ketilaní ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1837. Naʻe meimei ke mole e meʻa kotoa ʻa e kau fakahū paʻanga ʻe toko uangeau ʻi he pangikeé, ka ko e mole lahi tahá ko Siosefa Sāmita. Neongo naʻe ʻikai fakapaʻanga ʻe he Siasí ʻa e Kautaha Maluʻi ʻo Ketilaní, ka naʻe lau ia ʻe ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ko ha pangikē ʻa e Siasí pe ko e pangikē ʻa e Palōfitá pea naʻa nau tukuakiʻi ʻa Siosefa Sāmita ʻi heʻenau ngaahi palopalema fakapaʻangá. Ne kamata ke ui ia ʻe ha niʻihi ko ha palōfita kuo hinga. Ka neongo e tāpuni ʻa e pangikeé, naʻe hokohoko atu ha niʻihi kehe tokolahi ʻi he tuí mo faitotonu ki he Palōfitá. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual Church Educational System manual, 2003], 171–73.)

Naʻe mafola ha laumālie ʻo e hē mei he moʻoní mo e kumi fehalākí ʻi he lotolotonga e Kāingalotu tokolahi. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Pilikihami ʻIongi ha meʻa naʻe hoko ʻi ha fakataha ha niʻihi ʻo e kau taki ʻo e Siasí mo e Kāingalotú ke fakahifo ʻa Siosefa Sāmita mo fokotuʻu ha palōfita foʻou ʻo pehē:

ʻĪmisi
Palesiteni Brigham Young

“Ne fakahoko ʻe ha niʻihi ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, kau fakamoʻoni ki he Tohi ʻa Molomoná, pea mo e kau maʻu Mafai kehe ʻo e Siasí, ha fakataha alēlea ʻi he loki ʻi ʻolunga ʻo e Temipalé. Ne nau aleaʻi e founga ʻe tukuhifo ai e Palōfita ko Siosefá, pea fokotuʻu ʻa Tēvita Uitemā ko e Palesiteni ʻo e Siasí. … Naʻá ku tuʻu hake, pea naʻá ku fakahā ange kiate kinautolu ʻi ha founga mahinongofua mo mālohi ko Siosefá ko ha Palōfita, pea naʻá ku ʻilo ia, pea ʻe lava ke nau lāunga mo lauʻikoviʻi ia ʻi he lahi taha te nau loto ki aí, ka he ʻikai te nau lava ʻo fakaʻauha ʻa hono fakanofo ʻa e Palōfitá ʻo e ʻOtuá ka ko ʻenau fakaʻauha pē honau mafaí, motuhi ʻenau fehokotakiʻanga ki he Palōfitá pea ki he ʻOtuá pea mo ʻohifo kinautolu ki heli” (Manuscript History of Brigham Young 1801–1844 ed. Elden Jay Watson [1968], 15–16).

ʻI heʻene aʻu ki Sune ʻo e 1838, ne fakafuofua kuo mavahe ha toko 200 pe 300 nai ʻo e kau hē mei he moʻoní mei he Siasí, kau ai ha kau ʻAposetolo ʻe toko fā, Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Tolu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, pea mo ha mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí (vakai, Church History in the Fulness of Times, 177). Neongo ia, naʻe tali ʻe he tokolahi ʻo e Kāingalotú ʻa e vahaʻataimi ʻahiʻahi ko ʻení ʻaki ʻa e tuí, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Pilikihami ʻIongí. Naʻe fakamālohia kinautolu ʻe he ʻEikí, pea nau tuʻu maʻu ʻi heʻenau fakamoʻoní. Naʻe toe foki mai kimui ha tokolahi ʻo kinautolu naʻe mavahe mei he Siasí lolotonga e vahaʻataimi ko ʻeni ʻo e hē mei he moʻoní pea nau kole ke toe kau ki he Siasi ʻo e ʻEikí. Ne kau ʻi he niʻihi ko ʻení ʻa ʻŌliva Kautele, Māteni Halisi, Luke Sionisoni, mo Feletiliki G. Uiliamisi.

Naʻe feinga ha niʻihi tokosiʻi ʻo e kau hē mei he moʻoní ke fakapoongi ʻa Siosefa Sāmita lolotonga e ngaahi faingataʻa ko ʻení. Ne fakatokanga ki ai e laumālié, peá ne mavahe mo Sitenei Likitoni lolotonga he pō 12 ʻo Sānuali 1838. Naʻe tuli kinaua ʻe hona ngaahi filí ʻi ha ngaahi ʻaho, ka naʻe maluʻi kinaua ʻe he ʻEikí. Naʻá na tūʻuta atu mo hona fāmilí ki Hihifo Mamaʻo, Mīsuli, ʻi he ʻaho 14 ʻo Māʻasi 1838.

Aleaʻi fakakulupu e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau lava ʻo ako mei he ngaahi meʻa fakahisitōlia ko ʻeni naʻe hokó?

  • Ko e hā naʻá ke mei fai ke kei faivelenga ai ki he Palōfitá lolotonga e taimi ko ʻeni ʻo e kumi fehalākí?

  • Ko e fē ha taimi ne fakamālohia ai hoʻo tui ki he Fakamoʻuí ʻi hoʻo kātekina ha ʻahiʻahí?

  • Ko e hā ha ngaahi founga kuo hoko ai e muimui ki he palōfitá ko ha maluʻi fakalaumālie kiate koé?

Fakamatala Fakahisitōlia Fakanounou 2—Tuʻunga Fakatakimuʻa ʻi he Fakatokelau ʻo Mīsulí

ʻI he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1836, ʻi hono fakamālohiʻi ko ia ʻe he kakai ʻo e Vahefonua Kelei, ʻi Mīsulí, ʻa e Kāingalotú ke kumi hanau nofoʻanga maʻú, naʻe fakaʻaongaʻi ai ʻe Sione Uitemā mo Uiliami W. Felipisi, ko e ongo tokoni ʻi he kau palesitenisī fakasiteiki ʻo Mīsulí, e paʻanga ʻa e Siasí ke fakatau mai ʻaki e keleke ʻi ha feituʻu ne ʻiloa ko Hihifo Mamaʻo ʻi he fakatokelau ʻo Mīsulí. Neongo ia, ʻi heʻena foaki e ngaahi konga kelekelé ki he Kāingalotu hiki maí, ne nau fakatau atu ʻe kinautolu e kelekelé ki ha kiʻi tupu siʻisiʻi, ʻa ia ne nau tauhi maʻanautolu. ʻI heʻenau ʻita ʻi he meʻá ni mo ha ngaahi meʻa kehe pē, naʻe tukuange ai ʻe he fakataha alēlea maʻolunga ʻi Mīsulí ʻa e kau palesitenisī fakasiteikí mei he lakangá.

Naʻe poupouʻi ʻe Siosefa Sāmita ʻa e tuʻutuʻuni ʻa e fakataha alēleá, pea naʻe mamahi ai ʻa Uiliami W. Felipisi. ʻI Nōvema 1838, naʻe fakamoʻoni hingoa ai ʻa Misa Felipisi ʻi ha tohi fuakava fakafepaki ki he Palōfitá. Naʻe tokoni ʻa e tohi fuakava ko ʻení ki hono puke pōpula ʻa Siosefa Sāmita mo ha niʻihi kehe pea tuku pōpula ai ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií ʻi he faʻahitaʻu momokó. Naʻe tuʻusi ʻa Misa Felipisi mei he Siasí hili ha taimi nounou mei ai.

Naʻe faingataʻaʻia lahi ʻa Siosefa Sāmita mo kinautolu ne ʻi ai mo iá ʻi he fale fakapōpulá, ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi tūkunga fakamamahi ʻo ʻenau nofo pōpulá kae mei he ngaahi lipooti foki ʻo hono tuli e Kāingalotú mei honau ʻapí pea ngaohikovia ʻi ha ngaahi founga lahí. ʻI he taʻe tokanga ʻa e kōvaná, naʻe fakaʻauha ai ʻe he kau fakatanga Mīsulí e koloá mo e moʻuí, kau ai hono fakapoongi ha kakai ʻe toko 17 ʻi ha fale fahiʻanga papa ʻa ha tangata ko Sēkope Hani.

Naʻe faingataʻaʻia fakalaumālie ʻa Uiliami W. Felipisi ʻi heʻene ngaahi ngāué, pea naʻá ne fai ha tohi ʻo kole fakamolemole kia Siosefa Sāmita hili ha taʻu ʻe taha mei ai. Naʻe tohi fakafoki ki ai e Palōfitá ʻo pehē:

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

“ʻOku moʻoni pē, ne mau faingataʻaʻia lahi tupu mei hoʻo meʻa naʻe faí. …

“Neongo ia, kuo ʻosi inu ʻa e ipú, kuo fakahoko mo e finangalo ʻo e Tamaí, pea ʻoku mau kei moʻui pē, pea ʻoku mau fakafetaʻi ai ki he ʻEikí. …

“ʻI heʻeku tui ʻoku fakamoʻomoʻoni hoʻo vetehiá, pea fakamātoato hoʻo fakatomalá, te u toe fiefia ai ke tali lelei koe ke tau feohi fakataha, pea fiefia ʻi he foki mai ʻa e foha maumaukoloá. …

“‘Foki mai, tokoua ʻofeina, ko e taú ē kuo tolona,

“‘He ko e kaungāmeʻa ʻi he kamataʻangá, kuo toe kaungāmeʻa pē [ʻi he ikuʻangá]’” (ʻi he History of the Church, 4:163, 164).

Aleaʻi fakakulupu ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā ʻoku faingataʻa ai ke fakamolemoleʻi ha kaungāmeʻa kuó ne lavakiʻi koe pea fakatupu haʻo faingataʻaʻia?

  • Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau lava ʻo ako mei he sīpinga ʻa Siosefa Sāmitá?

  • Ko e hā ha ngaahi lēsoni kehe ʻoku tau lava ʻo ako mei he aʻusia ko ʻení?

Hili hono maʻu ʻe he ngaahi kulupú ha taimi ke lau mo aleaʻi ai ʻa e fakamatala fakahisitōlia fakanounoú, fakaafeʻi kinautolu ke toe fakamatala ki he kalasí ʻa e hisitōlia kuo nau akó mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo nau ʻiló. ʻI heʻenau faiakó, kole ange ke hiki e ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻi he palakipoé. ʻE ala kau ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻa e meʻá ni: ʻI heʻetau fili ke tali ʻa e ngaahi ʻahiʻahí ʻaki ʻa e tuí kae ʻikai ko e loto veiveiuá, ʻe lava ke fakamālohia ʻa ʻetau fakamoʻoní; ʻi heʻetau poupouʻi ʻa e palōfitá mo muimui ki heʻene faleʻí, ʻoku tau maʻu ai ha maluʻi fakalaumālie ʻa ia ʻokú ne haʻi kitautolu ki he ʻOtuá (vakai, fakamatala fakahisitōlia fakanounou 1). ʻI heʻetau fakamolemoleʻi e niʻihi kehé, ʻe lava ʻe he ʻEikí ʻo fakamoʻui hotau ngaahi vā fetuʻutakí (vakai, fakamatala fakahisitōlia fakanounou 2).

ʻI he ʻiloʻi ʻe he kau akó ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoní, fai ha ngaahi fehuʻi vakaiʻi ke tokoni ke mahino kiate kinautolu pea nau ongoʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ngaahi moʻoni ko ʻení. ʻE ala kau ʻa e meʻá ni ʻi he ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau manatuʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení?

  • Te ke fakamatalaʻi fēfē ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ki ha kaungāmeʻa?

  • Ko e fē ha taimi naʻá ke aʻusia pe mamata ai ki ha sīpinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení?

Ke tokoni ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó e ngaahi moʻoni kuo nau akó, kole ange ke nau fili ha tefitoʻi moʻoni ʻe taha pe ua ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni kuo ʻiloʻi ʻe he ngaahi kulupú. Fakaafeʻi leva kinautolu ke hiki ha tali ki he fehuʻi ko ʻení ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá:

  • Ko e hā ha meʻa ʻe kehe ʻeku fakahokó koeʻuhí ko e tefitoʻi moʻoni pe ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻá ku ako he ʻaho ní?

Ngaahi meʻa ne hoko ʻo iku ki hono tuli ʻo e Kāingalotú mei he fakatokelau ʻo Mīsulí

Kole ki he kau akó ke hiki hake honau nimá kapau kuo nau mamata ʻi hano fai ʻe ha mēmipa ʻo e Siasí ha fili ʻo fakatupu ai ha ʻata kovi ʻa e Siasí ki ha taha kehe. (ʻOua ʻe kole ange ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá.) Mahalo te ke fie kole ange foki ki he kau akó ke fakakaukau ki he founga kuo tākiekina ai ʻe heʻenau ngaahi ngāué e ongo ʻa e niʻihi kehé ki he Siasí.

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau fakakaukau ki he founga ʻoku hanga ai ʻe heʻetau ngaahi ngāué pe leá ʻo fakahoʻata mai ʻa e Siasí?

Fakamatalaʻi ange ʻi he 1838 naʻe tānaki atu e ngaahi ngāue mo e ngaahi lea ʻa e kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ki he ngaahi ongoʻi kovi naʻe maʻu ʻe he niʻihi ʻo e kau tangataʻifonua ʻo Mīsulí ki he Kāingalotú. ʻOange ha tatau ʻo e fakamatala fakahisitōlia fakanounou ko ʻení ki he kau akó, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ia. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi meʻa naʻe lea ʻaki pe fai ʻe ha niʻihi ʻo e Kāingalotú naʻe mamahi ai e Siasí mo hono kau mēmipá. Fakakaukau ke fakaafeʻi ʻa e tokotaha akó ke kiʻi mālōlō hili ʻa e palakalafi takitaha. Fai ʻa e fehuʻi ko ʻení ki he kau akó ʻi he taimi mālōlō takitaha:

  • Ko e hā naʻe lea ʻaki pe fai ʻe ha niʻihi toko siʻi ʻo e Kāingalotú naʻe tupu ai e ngaahi fakafepaki ki he Siasí?

ʻI he 1837 mo e 1838, ne kamata ke fakaʻilo mo fakamamahiʻi e Siasí mo hono kau takí ʻe ha niʻihi ne mavahe pea tuʻusi mei he Siasí ʻa ia naʻa nau nofo fakataha pē mo e Kāingalotú ʻi Hihifo Mamaʻo. Ne fakaʻau ke ʻita ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ʻi he kau angatuʻu ko ʻení. ʻI Sune ʻo e 1838, naʻe lea fefeka ai ʻa Sitenei Likitoni ʻo ʻiloa ia ko e “Malanga ʻo e Māsimá.” Naʻá ne fakaʻaongaʻi e Mātiu 5:13 ʻo pehē kapau ʻe mole mei he māsimá hono koná, ʻoku ʻikai hano ʻaonga pea ʻoku totonu ke lī ia ki tuʻa, ʻo fakaʻuhingaʻi ʻoku totonu ke kapusi ʻa kinautolu kuo mavahe mei he Siasí mei he Kāingalotú. ʻIkai ngata aí, naʻe fakamoʻoni hingoa ha kāingalotu toko 84 ʻo e Siasí ʻi ha tohi ʻo fekauʻi e kau hē mei he moʻoní ke mavahe mei he vahefonuá. Hili ha uike ʻe ua mei ai, ʻi he ʻaho 4 ʻo Siulaí, naʻe fai ʻe Sitenei Likitoni ha lea ʻo palōmesi ai ʻe maluʻi ʻe he Kāingalotú kinautolu ʻo aʻu i ha “tau ke fakaʻauhá.” Neongo ʻoku ngali fepaki e ongo lea ko ʻení mo e fakahinohino ʻa e ʻEikí ke “kole ke fakamelinó” (T&F 105:38), ka naʻe pulusi e ongo leá pea tupu ai ha hohaʻa lahi ʻa e kakai ne ʻikai ke kau ki he Siasí. (Vakai, Church HIstory in the Fulness of Times, 191–92.)

ʻI he feinga ha kulupu ʻo e Kāingalotú ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻAokosi, 1838 ke fili ʻi Kalātini, Mīsulí, naʻe tekeʻi kinautolu ki he tafaʻakí ʻe ha kulupu ʻo e kau Mīsulí, pea naʻe taaʻi ʻe ha tangata fakalotofonua ha taha ʻo e Kāingalotú. Naʻe fakafepakiʻi ʻeni ʻe he Kāingalotú, pea naʻe lavelavea ha kau tangata ʻi he ongo faʻahí fakatouʻosi. Naʻe iku e meʻá ni ki ha toe fepakipaki mo e ngaahi fakamanamana pea fakalalahi ai e fetaʻemahinoʻaki ʻi he Kāingalotú pea mo honau kaungāʻapi ʻi Mīsulí.

Lolotonga e taimi ko ʻení, naʻe hanga ʻe ha tokotaha papi ului ko hono hingoá ko Samisoni ʻĀvati ʻo puleʻi ha ngaahi fakapapau fakapulipuli kiate kinautolu ʻe kau mo ia ʻi hono fokotuʻu ha kautaha fakatupu moveuveu naʻe ui ko e kau Teinatí. Naʻe fakahinohinoʻi kinautolu ʻe ʻĀvati ke kaihaʻa mo fakaehaua e kakai ʻo Mīsulí, ʻo talaange ʻe tokoni ʻeni ki hono langa hake e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe fakapapauʻi ange ʻe ʻĀvati ki hono kau muimuí ne ʻomi ʻene fakahinohinó mei he Kau Palesitenisī ʻUluakí. Naʻe ʻilo kimui ʻa e moʻoní, pea naʻe tuʻusi ʻa ʻĀvati mei he Siasí. Naʻe fakatupu ʻe he ngaahi ngāue ʻa ʻĀvatí ha maumau lahi ki he ongoongo ʻo e Siasí pea naʻe kau ia he meʻa ne tokoni ki hono tuku pōpula ʻo e Palōfitá ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií.

ʻI ʻOkatopa 1838, ne hoko ai ha tau he vahaʻa ʻo ha kāingalotu ʻo e Siasí mo e kau tau ʻa Mīsulí ʻo mate ai ha kau tangata tokosiʻi mei he ongo fahaʻí fakatouʻosi. Ne ʻave ha ngaahi fakamatala ne fakalahi ʻo e taú ki he Kōvana ko Lilipeni W. Pōkesi, ko e kōvana ia ʻo e siteiti ʻo Mīsulí, peá ne fai ai ha tuʻutuʻuni ke fakaʻauha: “Kuo pau ke lau e kau Māmongá ko e fili pea kuo pau ke fakaʻauha pe tuli mei he siteití, kapau ʻe ʻaonga ia ki he lelei ʻa e kakaí” (toʻo mei he History of the Church, 3:175). Ne vave hono ʻātakaiʻi e kolo ko Hihifo Mamaʻó ʻe ha kau tau naʻe liunga nima honau tokolahí ʻi he Kāingalotú. Ne tuku pōpula ʻa Siosefa Sāmita mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií, ʻo nau nofo ai he kotoa ʻo e faʻahitaʻu momokó. Naʻe fakamālohiʻi e toenga ʻo e Kāingalotú ke mavahe mei he siteití.

  • Ko e hā ʻe ala mahuʻinga ai ke tau fakatokangaʻi ko e niʻihi ʻo e fakatanga naʻe fefaʻuhi mo e Kāingalotú ne tupu ia mei he ngaahi ngāue ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí?

  • Ko e hā ʻoku tau lava ʻo ako mei he ngaahi meʻa ko ʻeni ne hokó fekauʻaki mo e founga ʻoku lava ke tākiekina ai ʻe heʻetau ngaahi tōʻongá mo e leá ʻa e niʻihi kehé? (ʻI he tali ʻa e kau akó, fakamamafaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku lava ke tākiekina ʻe heʻetau ngaahi ngāué mo e leá e fakakaukau ʻa e niʻihi kehé ʻo kau ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. Mahalo te ke fie kole ange ki he kau akó ke lau ʻa e ʻAlamā 39:11.)

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe e ngaahi aʻusia ne nau maʻu ʻi heʻenau mamata ki hono tākiekina ʻe he ngaahi lea pe tōʻonga ʻa ha taha ke maʻu ʻe ha taha kehe ha fakakaukau lelei ki he Siasí.

Fakaʻosi ʻaki hano toe lau ʻa e fehuʻi naʻá ke tohi ʻi he palakipoé kimuʻa e kalasí. Fakaafeʻi e kau akó ke vahevahe e meʻa kuo nau ako he ʻahó ni fekauʻaki mo e hanga ʻe he founga ʻoku tau tali ʻaki e ngaahi faingataʻá ʻo fakamālohia pe fakavaivaiʻi ʻetau tuí. Vahevahe hoʻo fakamoʻoni ki he mālohi ʻo e tui faivelenga ki he ongoongoleleí lolotonga e ngaahi taimi ʻo e faingataʻá.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Ngaahi fakamatala ki he vahaʻataimi ʻo e hē mei he moʻoní ʻi Ketilaní

Lolotonga e 1837 naʻe uesia ʻe ha laumālie ʻo e fakapoʻuli ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ʻi Ketilani, ʻOhaiō.

“ʻI he taimi ko ʻení ne lahi fau ʻi he fonuá ʻa e laumālie ʻo e fakatupu paʻangá mo e koloá ʻi he faʻahinga kotoa pē pea naʻe hā ia ʻi he Siasí. Ne vave e ʻasi e ngaahi fua ʻo e laumālie ko ʻení, ʻa e mahalo koví, kumi fehalākí, loto kehekehé, fekeʻikeʻí, mo e hē mei he moʻoní ʻa ia naʻe fakaʻau ʻo hāsino kotoa, pea hangē naʻe fakatahatahaʻi ʻa e mālohi kotoa ʻo māmani mo helí honau ivi tākiekiná ʻi ha founga makehe ke ikunaʻi fakaʻaufuli ai e Siasí, pea fakangata ia” (History of the Church, 2:487).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻElisa R. Sinou, ʻa ia naʻe nofo ʻi Ketilani ʻi he taimi ko ʻení pea hoko kimui ko e palesiteni hono ua ʻo e Fineʻofá, ʻa e vahaʻataimi ko ʻení ʻo pehē:

ʻĪmisi
Eliza R. Snow

“Naʻe fakaʻau ke fielahi, pea hīkisia ʻi honau lotó ʻa e tokolahi naʻe loto fakatōkilalo mo faivelenga ʻi hono fakahoko ʻo e fatongia kotoa pē—ʻo loto fiemālie ke ngāue ʻo fakatatau ki he ui kotoa pē mei he Lakanga Fakataulaʻeikí. ʻI hono tali ʻe he Kāingalotú ʻa e māmaní mo e ngaahi meʻa fakaemāmaní, naʻe mavahe ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí mei honau lotó, pea naʻa nau fonu ʻi he loto-hīkisiá mo e tāufehiʻá kiate kinautolu naʻe tauhi maʻu ʻenau angatonú” (Biography and Family Record of Lorenzo Snow [1884], 20).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Pilikihami ʻIongi ʻa e tūkunga ʻi he Siasí lolotonga e 1837 mo ʻene ngaahi feinga ke taukaveʻi ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻo pehē:

ʻĪmisi
Palesiteni Brigham Young

“Naʻe maʻu ʻe ha tokolahi ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he taimi ko ʻení ʻa e laumālie ʻo e fakatupu paʻangá, mole e ʻofá mo e hē mei he moʻoní, ʻa ia naʻe mafola ki he ngaahi Kōlomu kotoa pē ʻo e Siasí, ne fuʻu lahi fau ʻo faingataʻa ai ke lava ʻe ha taha ʻo ʻiloʻi lelei ʻa e hala ke fou aí.

“… Ko ha faingataʻa ʻeni ne hangē ne fengāueʻaki ʻa e māmaní mo heli ke ikunaʻi ʻa e Palōfitá mo e Siasi ʻo e ʻOtuá. Ne kamata ke veiveiua e tokolahi ʻo e kau tangata mālohi taha ʻi he Siasí.

“Ne u tuʻu ʻi he tafaʻaki ʻo Siosefá lolotonga e taimi fakapoʻuli ko ʻení, pea ne u fai hoku tūkuingatá ʻi he poto mo e mālohi ne ʻomi ʻe he ʻOtuá kiate aú ke poupouʻi ʻa e tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá pea ke fakatahaʻi ʻa e ngaahi kōlomu ʻo e siasí” (Manuscript History of Brigham Young 1801–1844 ed. Elden Jay Watson [1968], 15, 16–17).

Ngaahi meʻa ne tokoni ki he ngaahi faingataʻa fakapaʻanga ʻi Ketilaní

ʻI he 1837, ne maʻu ʻe he mānumanú ʻa e loto ʻo e kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí pea aʻu pē ki ha kau taki tuʻukimuʻa ʻo e Siasí ʻi Ketilani. Naʻe siʻisiʻi e paʻanga koulá mo e silivá. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kakaí ʻa e paʻanga pepa mei ha ngaahi pangikē ʻi he feituʻu ko iá. Naʻe fokotuʻu ʻe Siosefa Sāmita mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ha kautaha hangē ha pangikeé naʻe ui ko e Kautaha Maluʻi ʻo Ketilaní, ke tokoni ke fakafalala fakapaʻanga ange ʻa e Kāingalotú kiate kinautolu pē. Naʻe fakatau ʻe he Kāingalotu tokolahi ha ngaahi ʻinasi ʻi he pangikē foʻoú. Hili ha ngaahi māhina siʻi hono fakaava ʻe he kautahá hono ngaahi matapaá, naʻe kamata ʻi Niu ʻIoke Siti ha faingataʻaʻia fakapaʻanga, ʻa ia naʻe ui kimui ange ko e hohaʻa ʻo e 1837, pea mafola fakahihifo, ʻo tāpuni ai ha ngaahi pangikē ʻe laungeau, kau ai ʻa e Kautaha Maluʻi ʻo Ketilaní.

Naʻe ʻi ai ha ngaahi meʻa kehe ne tokoni ki he taʻepau ʻo e Kautaha Maluʻi ʻo Ketilaní. Ne lahi ha ngaahi pangikē ne ʻikai ke nau tali e paʻanga ʻa e Kautaha Maluʻí ko ha paʻanga fakalao, pea naʻe pehē ʻe he ngaahi nusipepa fakafepaki ki he kau Māmongá ne ʻikai ha mahuʻinga ia ʻo e paʻangá. ʻIkai ngata aí, naʻe meimei ko e tefitoʻi koloa ʻa e kautahá ko e kelekele; ne ʻikai ke lahi ha pa‘anga ia hangē ko e koulá mo e silivá, ki hono fakafiemālieʻi ha ngaahi fie maʻu lalahi ki hono totongi ʻa ʻene paʻanga pepá. Naʻe maʻu ʻe he ngaahi fili ʻo e Siasí ha paʻanga pepa feʻunga ke kamata ha feinga ke totongi fakafoki mai ia ʻaki ha koula pe siliva, ʻo fakamālohiʻi ai e kautahá ke taʻofi hono totongi e koulá mo e silivá ki he kakaí ʻi ha ngaahi uike siʻi pē hili hono tuku atu ʻa e fuofua paʻangá. Ko hono olá, naʻe tukuakiʻi ai ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki hono maumauʻi e ngaahi lao fakapangikē ʻo ʻOhaioó pea ʻave kinaua ke hopo. Naʻe moʻua taki $1,000 ʻa Siosefa mo Sitenei.

Naʻe fai ʻe Siosefa Sāmita ʻa e meʻa kotoa naʻá ne lavá ke fakalotoʻi e kau ʻinivesitoá ke foaki ha paʻanga lahi ange ke poupouʻi ʻa e pangikeé, ka naʻe faifai peá ne tukuange hono fakalelé ki ha niʻihi kehé. Neongo ia, naʻe ʻikai fakaleleiʻi heni ʻa e palopalemá. Naʻe toe fakaʻauha ʻe he kau pule taʻetaukei mo taʻefaitotonú ʻa e pangikeé. Naʻe kaihaʻasi ʻe Uāleni Pālesi, ko e tokotaha faifakatau ʻa e pangikeé mo e tangata tohi fakatāutaha ʻa Siosefá, ha paʻanga ʻe 20,000 tupu.

Naʻe tānaki foki ʻa e tupulaki ʻo e laumālie fakatupu paʻanga ʻi Ketilaní ki he ngaahi palopalema fakaʻekonōmika ʻa e Siasí. ʻI heʻenau pehē ʻe lava ke maʻu ha paʻangá, naʻe nō ha kakai tokolahi ke fakatau mai ha kelekele ke toe fakatau atu ʻi ha tupu lahi.

Naʻe pau ai ke tāpuni ʻa e Kautaha Maluʻi ʻo Ketilaní ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1837. Naʻe mole ʻa e meimei meʻa kotoa ne ʻinivesi ʻe ha kau ʻinivesitoa ʻe laungeau, ka ko Siosefa Sāmita naʻe lahi taha ʻene molé. Koeʻuhí naʻe fakakaukau ʻa e tokolahi ko e Kautaha Maluʻi ʻo Ketilaní ko ha pangikē ʻa e Siasí pe ko e pangikē ʻa e Palōfitá, naʻe tukuakiʻi ai ʻe ha niʻihi ʻo e Kāingalotú ʻa Siosefa Sāmita ki heʻenau ngaahi palopalema fakapaʻangá pea kamata ke ui ia ko ha palōfita kuo hinga. Ka naʻe ʻi ai ha niʻihi ne mole foki mo ʻenau paʻangá ne kei hokohoko atu ʻi he tuí pea mo tuʻu maʻu ki he Palōfitá. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual [Church Educational System manual, 2003], 171–73.)