Hisitōlia ʻo e Siasí
ʻEma Heili Sāmita


“ʻEma Heili Sāmita,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“ʻEma Heili Sāmita”

ʻEma Heili Sāmita

Naʻe fuesia ʻe ʻEma Sāmita, uaifi ʻo Siosefa Sāmitá, ha fatongia mahuʻinga ʻi hono fakafoki mai ʻo e Siasí. Naʻe fakahikihikiʻi ʻe he faʻē-ʻi he-fono ʻa ʻEmá, Lusi Meki Sāmita, hono ʻulungāngá ʻo pehē: “Kuo teʻeki ke u sio ki ha fefine ʻi heʻeku moʻuí te ne kātakiʻi e ngaahi faʻahinga kotoa pē ʻo e ongosiá mo e faingataʻá, mei he māhina ki he māhina, pea mei he taʻu ki he taʻu, ʻaki e loto-toʻa taʻeueʻiá, loto-vēkeveké, mo e faʻa kātakí, ʻa ia ko ha meʻa kuó ne fai maʻu pē. … Kuo felīlīaki ia ʻi he ʻōseni ʻo e veiveiuá; … Naʻá ne kātekina e ngaahi faingataʻa ʻo e fakatangá, mo matuʻuaki e ʻita ʻa e kau tangatá mo e fanga tēvoló, … ʻa ia kuó ne fakamoʻulaloaʻi e fefine kotoa pē.”1

ʻĪmisi
tā fakatātā ʻo ʻEma Heili Sāmita

Tā Fakatātā ʻo ʻEma Heili Sāmita

Naʻe fāʻeleʻi ʻa ʻEma Heili ʻi he ʻaho 10  ʻo Siulai, 1804, ʻi Uilingipōlou (ui kimui ange ko Hāmoni), Penisilivēnia, naʻá ne hoko ko e fika fitu ʻo e fānau ʻe toko hiva ʻa ʻAisake mo ʻElisapeti Luisi Heilí. Naʻe nofo e fāmili koloaʻiá ni ʻi ha faama ʻeka ʻe 90 ʻi he Teleʻa ʻo e Vaitafe Sesikuehaná, ʻa ia naʻe uta ai ʻe ʻAisake ʻa e kakanoʻi manú mo ha ngaahi koloa kehe pē ki Filatelifia mo Pātimoa.

ʻI he kei siʻi ʻa ʻEmá, naʻe tupulaki ʻene tokanga ki he ngaahi meʻa fakalotú mo e moʻui līʻoa ki he ʻOtuá. Naʻe manakoa e metotisí ʻi he vahefonua Sesikuehaná ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1800 tupú, pea naʻe kamata maʻulotu ai ʻa ʻEma mo ʻene fineʻeikí ʻi heʻene taʻu fitú. ʻOku pehē ʻe ha tukufakaholo fakafāmili naʻe fanongo atu ʻa ʻAisake Heili ki hono lotua ia ʻe hono ʻofefine kei siʻi ko ʻEmá ʻi he vaoʻakau ofi ki honau ʻapí pea naʻe kau ʻeni he tokoni ki heʻene ului fakalaumālié. ʻOku pehē naʻe hū ʻa ʻEma ki he ako fakalotu ʻa e tamaiki fefiné ʻi he Great Bend Township, pea ne hoko ko ha faiako kimui ange.2

Naʻe taʻu 21  ʻa ʻEma ʻi he taimi naʻá ne fetaulaki ai mo e taʻu 19 ko Siosefa Sāmitá ʻi he konga kimui ʻo ʻOkatopa 1825. Naʻe fononga mai ʻa Siosefa mei he tonga-hihifo ʻo Niu ʻIoké ko e kumi ngāue ʻi he Teleʻa Sesikuehaná. Naʻe ʻikai fenāpasi ʻene ʻikai aʻusia ha ako pe maʻuʻanga moʻui leleí mo e tuʻunga fakaʻapaʻapaʻi ʻo ʻEmá, ka naʻe ʻikai toe taimi kuó ne saiʻia hono ʻulungāngá mo e tōʻonga moʻuí. Ne na faikaumeʻa ʻi ha ngaahi māhina lahi lolotonga ia e feinga ʻa Siosefa ke fakatupulaki ʻene tuʻunga fakapaʻangá. Naʻe ʻikai loto ʻa ʻAisake mo ʻElisapeti Heili ki hona vā fetuʻutakí, ʻo ʻikai ke na saiʻia he tui fakalotu ne tulifua ki ai ʻa Siosefá pea mo ʻene ngāue kia Sōsaia Sitoelí, ʻa ia naʻá ne haea ʻa Siosefa ke tokoni ange ki ai hono keli e siliva mole ʻa Sipeini ʻi he ʻēlia ko iá. Naʻe hola ʻa ʻEma mo Siosefa ʻo mali he ʻaho 18 ʻo  Sānuali 1827, ʻi Peinipilisi Tonga, ʻi Niu ʻIoke, peá na ʻalu leva ʻo nofo mo e fāmili Sāmitá. Ne na foki ki Penisilivēnia he Tīsema ʻo e 1827 ke nofo ofi ki hono (ʻEma) fāmilí mo ngāue ki hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná.

Naʻe fāʻeleʻi ʻe ʻEma ha kiʻi foha ʻa ia naʻe mālōlō hili pē hono fāʻeleʻí ʻi he ʻaho 15 ʻo  Sune, 1828, ʻa ia naʻá ne mei mate ai foki mo ia (ʻEma) . ʻI Sepitema ʻo e 1830, naʻá ne hiki mo Siosefa ki Feieti, Niu ʻIoke, ke nofo mo e fāmili Uitemaá. Naʻe mavahe ʻa ʻEma mei he Teleʻa Sesikuehaná mo e fāmili Heilí ko hono fakaʻosí ia, ʻo ʻikai toe sio ki heʻene mātuʻá mo ha niʻihi tokolahi ʻo hono kāingá. Naʻá ne fāʻeleʻi ha fānau ʻe toko hiva pea ohi ha toko ua, ko ha toko fā ai ne mate hili pē hono fāʻeleʻí, pea toko ua ne na mālōlō ʻi heʻena kei siʻí pē.

Ngāue ʻi he Siasí

Naʻe papitaiso ʻe ʻOliva Kautele ʻa ʻEma ki he Siasi ʻo Kalaisí ʻi Kolesivili, Niu ʻIoke, ʻi he ʻaho 28 ʻo  Sune 1830, hili ia ha taimi siʻi mei hono fokotuʻu ʻo e Siasí. Naʻe fakataha mai ha kakai angakovi, ʻo toloi ai e hilifakinima ʻo ʻEmá, pea naʻe puke mo tuku pōpula ai ʻa Siosefa he ngaahi tukuakiʻi ko e fakamoveuveu. ʻI he foki mai ʻa Siosefa ki Hāmoní, naʻá ne maʻu ha fakahā kia ʻEma, ʻoku ʻiloa he taimí ni ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 25, ʻo ui ia “ko ha fefine kuo fili” mo poupouʻi ia ke ne fakafiemālieʻi mo poupou kia Siosefa ʻi hono ngaahi faingataʻaʻiá. Naʻe fakafaitongiaʻi foki ia ke hoko ko ha sikalaipe kia Siosefa, ke fakamatalaʻi e folofolá, ke naʻinaʻi ki he Siasí, pea ke aleaʻi hono pulusi ʻo e mūsika toputapú ki ha tohi himí.

Naʻe ʻosi tokoni ʻa ʻEma kimuʻa kia Siosefa ko ha sikalaipe ʻi he ngaahi fuofua taimi hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe ʻikai tuai kuó ne fili e ngaahi himi ke hivaʻi ʻi he ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Siasí, ngāue fakataha mo W. W. Felipisi ke paaki honau niʻihi ʻi he 1832 ʻi he nusipepa ʻa e Siasí, ko ha taimi ia naʻe faʻa fatongia ʻaki ʻe ha tokotaha tangata pē hono fili ʻo e himí. Naʻe paaki e ʻuluaki tohi himi ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Ketilani ʻi he 1835 ʻi he hingoa ʻo ʻEma Sāmitá.

Naʻe tokoniʻi ʻe ʻEma ʻa e faingataʻaʻiá: naʻá ne fokotuʻutuʻu mo ʻIlisapeti ʻAna Uitinī hono fafanga e masivá, peá ne fakaʻatā hono ʻapi ʻi Nāvuú ki he kakai mahakí, fānau paeá mo e liʻekiná. ʻI heʻene hoko ko e “fefine kuo filí,” naʻá ne puleʻi e Fineʻofa ʻo Nāvuú mei hono kamataʻi ʻi he 1842 ki he 1844, ʻo foaki ha ngaahi tokoni fakafiemālie ki he kau hikifonua foʻoú mo e ngaahi fāmili masivesivá. Naʻe ola lelei ange ʻene ngāue he Fineʻofá ʻi ha ngāue ʻofa. ʻI he hoko ʻa ʻEma ko e palesitení, naʻá ne akoʻi ai ki he kakai fafiné e tokāteliné, tokangaʻi e mēmipasipí, peá ne taukapoʻi ʻi he haʻofangá e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tōʻonga moʻui haohaoá. Naʻe hoko ʻa ʻEma ko e fuofua fefine ke ne maʻu e ngaahi ouau ʻo e temipalé; naʻá ne toki fakakau atu leva mo ha kakai fefine kehe ʻi he ngaahi ouau toputapu ko ʻení. ʻI heʻene hoko ko e ʻuluaki fefine ʻi Nāvuú, naʻá ne talitali ha kau fakafofonga fakapuleʻanga ʻi hono ʻapí, ʻalu mo Siosefa ki he ngaahi meʻa fakapuleʻangá mo e fakakoló, mo fakahoko ha ngaahi kole fakapolitikale ko hano poupouʻi e Siasí mo hono husepānití.

Vā Fetuʻutaki mo Siosefá

Neongo e ngaahi faingataʻa ʻo e masivá, hopoaté, mo e fakatangá, naʻe kei feʻofaʻaki pē mo vāofi ʻa ʻEma mo Siosefa. Naʻe fehangahangai ʻena nofo-malí mo ha ngaahi pole makehe koeʻuhí ko e ngaahi faingataʻa ʻo hono fokotuʻu mo hono tataki ʻo e Siasí. Naʻá na kātekina fakataha e hōloa ʻo e tuʻunga fakapaʻangá mo e ngaahi fakamanamana ki he moʻui ʻa Siosefá ʻi Ketilani, ʻOhaioó; ko hono fakatangaʻi ʻo e kau mēmipa ʻo e Siasí ʻi Mīsulí; pea mo e māvahevahe naʻe hoko ʻi hono tuku pōpula ʻo Siosefa ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií. ʻOku ʻikai ngata pē hono fakahā ʻe hona vā fetuʻutakí hona ngaahi tūkunga faingataʻá ka ko ʻena tukupā foki ki he niʻihi kehé. Naʻe tohi ʻa Siosefa kia ʻEma ʻi he 1838, “ʻOku ʻiate kimoutolu maʻu ai pē ʻeku ʻofá ʻo taʻengata pea taʻengata”.3 Naʻe tohi ʻa ʻEma kiate ia ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií: “ʻOku ou kei moʻui pea mo loto fiemālie ke u faingataʻaʻia lahi ange kapau ko e finangalo ia ʻo e Langi angaʻofá, ke u foua ia koeʻuhí ko koe.”4

Naʻe fāinga lahi ʻa ʻEma mo e tefitoʻi moʻoni ʻo e mali tokolahí. Naʻe fakafeʻiloaki fakalelei mo fakakongokonga ʻeni ʻe Siosefa, ʻo mali mo ha ngaahi uaifi kehe, ʻa ia naʻe tukupā ai ʻa e tokotaha kotoa ke tauhi e tuʻunga taʻe fakahāhāholo ʻo ʻenau kau ki aí. ʻOku ʻikai ha ʻilo lahi fekauʻaki mo e meʻa ne ʻilo mo ongoʻi ʻe ʻEma fekauʻaki mo e ngaahi mali ko ʻení, ne fakahoko ʻe hanau niʻihi ha ngaahi tukupā ne fie maʻu ʻi he moʻuí ni lolotonga ia hono fakakau he ngaahi mali kehé ha ngaahi tukupā ki he moʻui ka hokó pē. Ka neongo ia, ʻoku hā mahino naʻe ʻikai fakahā ʻe Siosefa ha niʻihi ʻo e ngaahi vā fetuʻutaki ko ʻení kia ʻEma. ʻI he taimi naʻá ne vahevahe ai pē ha konga ʻo e fakamatalá mo ʻEmá, naʻá ne faingataʻia, ʻo mavahe ʻene fakakaukaú mo e poupoú ʻi he fakalau ʻa e taimí. ʻI he konga kimuʻa ʻo e 1843, ʻoku ngali ne tali ai ʻe ʻEma e mali tokolahí peá ne fakangofua mo fakamoʻoni ki he mali ʻa Siosefa ki ha kakai fefine ʻe toko fā. Ka ʻi Siulai, naʻe toe liliu ai ʻene fakakaukau ki he mali tokolahí, peá ne tutu ha tatau ʻo e laʻipepa ʻo e fakahā ʻi he mali tokolahí ʻa ia ʻoku maʻu he taimí ni ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 132. ʻOku ʻikai ha lekooti ia naʻe toe kau ʻa Siosefa ʻi ha ngaahi mali hili e faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1843.5

Naʻe tātātaha pē ha talanoa ʻa ʻEma fekauʻaki mo e meʻá ni hili e mālōlō ʻa Siosefá. Hili ʻene mālōlō he 1879, naʻe pulusi ʻe hono ongo fohá ha fakamatala ʻo ha ʻinitaviu ʻa ia naʻá ne fakahalaki ai hano fakangofua ʻe Siosefa e mali tokolahí.6 Neongo e moveuveu fakalotu mo fakaeloto ʻi he meʻá ni, naʻe kei maʻu pē ʻe ʻEma ha ʻofa lahi kia Siosefa. ʻI Sune 1844, hili pē e mālōlō e husepāniti ʻo ʻEmá, naʻá ne tohi ʻo pehē, “ʻOku ou loto ʻaki hoku lotó kotoa ke fakalangilangiʻi mo fakaʻapaʻapaʻi hoku husepānití ko hoku taki, ke u moʻui maʻu ai pē ʻo taʻengata ʻi heʻene loto falalá mo ngāue fakataha mo ia ke pukepuke hoku tuʻunga ʻa ia kuo foaki mai ʻe he ʻOtuá maʻaku ʻi hono tafaʻakí.”7

Ngaahi Taʻu Kimuí

Naʻe fakatupu ʻe he mālōlō ʻa Siosefa ʻi he ʻaho 27 ʻo  Sune 1844, ha faingataʻia lahi ʻa ʻEma. ʻIkai ngata pē heʻene mamahi he mole hono husepānití, ka naʻá ne feitama foki ʻi heʻena tama fakaʻosí. Ne hanga ʻe he tōnounou fakaetotonú ʻo fokotuʻu e Siasí mo e fāmili ʻo ʻEmá ʻi ha ngaahi tūkunga fakapaʻanga taʻepau. Naʻe tupu ha ngaahi taʻefemahinoʻaki ʻi he vā ʻo ʻEma mo Pilihami ʻIongí, Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá, ʻo aʻu ki ha taimi naʻe maʻu ai ʻe he fāmili Sāmitá mo e Siasí fakatouʻosi ha totonu ki he ngaahi koloa ʻi he hingoa ʻo Siosefá pea mo haʻisia foki ki hono ngaahi moʻuá. ʻI he taimi ne mavahe ai e tokolahi taha ʻo e Kāingalotú ki he Teleʻa Lahí ʻi he 1846, naʻe nofo ʻa ʻEma ʻi Nāvū, ʻo maʻu e Fale Nofoʻangá mo e hā pe meʻa naʻá ne lavá ke tauhi ʻaki ʻene fānaú.

ʻĪmisi
tā fakatātā ʻo ʻEma Heili Sāmita

ʻEma Sāmita ʻi he ngaahi taʻu kimui angé

ʻI he ʻaho 23 ʻo  Tīsema 1847, naʻe mali ʻa ʻEma mo Luisi C. Pitamoni, ko ha tangata taʻe-Siasi ne nofo ʻi Nāvū. ʻI he 1860, naʻe fengāueʻaki ai ʻa ʻEma mo hono Toe Fokotuʻutuʻu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní (ʻa ia naʻe fakahingoa kimui ange ko e Kolo ʻo Kalaisí). Naʻe hoko hono fohá Siosefa Sāmita III ko e palesiteni ʻo e Siasi ne Toe Fokotuʻutuʻu mo kamata ʻi he 1860, pea hoko hono tokouá, ʻAlekisanitā Heili Sāmita ko hono tokoni.

Neongo ne nofo mavahe ʻa ʻEma meia Pilikihami ʻIongi pea mo e Kāingalotu ʻi ʻIutaá, naʻá ne kei tui pē ki he fatongia fakaepalōfita ʻo Siosefa Sāmitá pea ki he moʻoni fakalangi ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne fakamoʻoni ʻi ha ʻinitaviu naʻá ne fakahoko kimui ange ʻi heʻene moʻuí ʻo pehē, “Ko e ʻeku tuí ko e Tohi ʻa Molomoná ko e moʻoni fakalangi ia—ʻoku ʻikai haʻaku toe veiveiua ki ai”.8 Naʻe mālōlō ʻa ʻEma Heili Sāmita Pitamoni ʻi Nāvū ʻi he ʻaho 30 ʻo   ʻEpeleli, 1879, pea ʻoku tanu ia ʻi he tafaʻaki ʻo Siosefá. Kuo fakaʻapaʻapaʻi pea ʻikai mahino hono hingoá mo ʻene tōʻongá ʻi he fakakaukau ʻa e Kāingalotú, ka heʻikai tāmateʻi ʻene ngaahi ngāué mo e tākiekiná.

Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Joseph and Emma Hale Smith Family, Hymns, Female Relief Society of Nauvoo

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Lucy Mack Smith, “Lucy Mack Smith, History, 1845,” 190, josephsmithpapers.org.

  2. Mark L. Staker, “‘A Comfort unto My Servant, Joseph’: Emma Hale Smith (1804–1879),” in Richard E. Turley Jr. and Brittany A. Chapman, eds., Women of Faith in the Latter Days, Volume One, 1775–1820 (Salt Lake City: Deseret Book, 2011), 345, 349.

  3. Joseph Smith letter to Emma Smith, Nov. 12, 1838, Community of Christ Archives, Independence, Missouri.

  4. Emma Smith letter to Joseph Smith, Mar. 7, 1839, in Joseph Smith Letterbook 2, 37, josephsmithpapers.org.

  5. Vakai, Brian C. Hales, Joseph Smith’s Polygamy, 3 vols. (Salt Lake City: Greg Kofford Books, 2013), 2:33–138; Laurel Thatcher Ulrich, A House Full of Females: Plural Marriage and Women’s Rights in Early Mormonism, 1835–1870 (New York: Alfred A. Knopf, 2017), 86–96.

  6. Joseph Smith III, “Last Testimony of Sister Emma,” Saints’ Herald, vol. 26, no. 19 (Oct. 1, 1879), 289.

  7. Emma Hale Smith, Blessing, June 1844, typescript, Church History Library, Salt Lake City.

  8. Joseph Smith III, “Last Testimony of Sister Emma,” 290.