Hisitōlia ʻo e Siasí
Tuʻunga ʻo e Kau Leimaná


Tuʻunga ʻo e Kau Leimaná

ʻOku fakamatalaʻi ʻi he Tohi ʻa Molomoná e hisitōlia ʻo ha kakai ʻe ua, ko e kau Nīfaí mo e kau Leimaná, ʻa ia ne nau mei fekeʻikeʻi maʻu pē he ngaahi meʻa fakalotú mo e fakapolitikalé ʻi ha ngaahi senituli lahi. Naʻe tupu e ongo kulupu ko ʻení mei he hako ʻo ha ongo tautehina ʻIsileli. ʻI he fakalau ʻa e taimí, naʻe tupu e kulupu ne ʻiloa ko e kau Leimaná ʻo nau fakakau kiate kinautolu mo ha niʻihi kehe, hangē ko ha niʻihi “kuo nau hoko ko e kau Leimana ko e tupu mei heʻenau ngaahi mavahevahe” mei he kau Nīfaí.1 ʻOku tupu mei ai hono hanga ʻe he ongo foʻi lea Kau Nīfaí mo e Kau Leimaná ʻo fakamatalaʻi ʻa e ngaahi faikehekehe fakafonuá mo fakalotú kae pehē ki he ngaahi faikehekehe fakamatakalí.2 Naʻe faifai pea fakaʻauha ʻe he kau Leimana ne ʻikai tui ki he ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí e puleʻanga ʻo e kau Nīfaí. Naʻe tomuʻa kikiteʻi ʻe he kau palōfita ʻo e kakai Nīfaí e fakaʻauha ko ʻeni he kahaʻú mo lotua ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻe hoko ai ʻenau ngaahi akonakí, hangē ko ia ʻoku tauhi he Tohi ʻa Molomoná, ko ha ʻuhinga ke fakaului ai e ngaahi hako ʻo e kau Leimaná ki he ongoongoleleí.3 Naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻe hoko e kau Leimaná ʻo nau “ʻilo ki honau Huhuʻí,” pea te nau kau hono langa hake ʻa Saione he ngaahi ʻaho fakaʻosí ko ha konga ʻo e kakai fuakava ʻo e ʻOtuá, pea ke nofoʻia e “mālohi ʻo e langí” ʻi honau lotolotongá.4 Ko ha fakahā naʻe foaki ʻo fakafou ʻia Siosefa Sāmita ʻo fakapapauʻi ai ʻoku kei tuʻu pē e ngaahi talaʻofa ʻi he Tohi ʻa Molomoná fekauʻaki mo e kau Leimaná.5

ʻI he taimi naʻe ʻuluaki pulusi ai e Tohi ʻa Molomoná, naʻe ʻosi fuoloa pē e tui ʻa e kakai ʻIulopé mo e kau ʻIulope ʻAmeliká ki ha tukufakaholo ko e hako kinautolu ʻo e faʻahinga ʻe hongofulu ʻo ʻIsilelei kuo molé ʻa ia ʻoku talanoa ki ai e Tohi Tapú. Naʻe tokoni ʻeni ke nau fokotuʻu ai ha fehokotaki ʻiate kinautolu mo e kakai fuakava ʻo ʻIsilelí. Naʻe fakaafeʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná e kau laukongá ke nau fakakaukau ki ha kakai kehe, tautautefito ki he kakai tuʻufonua ʻo e ongo ʻAmeliká, ko ha fanga sipi hē ʻo e Fale ʻo ʻIsilelí pea mo ha konga ʻo e hisitōlia fuakava ko ʻení.6

Neongo e kei fifili ʻa ha niʻihi ʻo e Kāingalotu ʻo e Siasí pe ko e kulupu fē ʻa e hako ʻo e kakai ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ka naʻe pehē ʻe ha niʻihi tokolahi ko e Kakai Tuʻufonua ʻo ʻAmeliká ʻa e ʻea ki he ngaahi talaʻofa ʻi he Tohi ʻa Molomoná.7 Naʻe mafola lahi e fakakaukau ki he tuʻunga tuʻukimuʻa ʻa e kakai ʻIulopé ʻi he kuonga ʻo Siosefa Sāmitá, pea naʻe pehē ʻe ha tokolahi ʻoku faingataʻa ke nau maʻu ha tuʻunga fakalotu mahuʻinga ʻi he ngaahi kulupu matakali kehé, kau ai ʻa e kakai ʻInitia ʻAmeliká. Ka neongo ia, ne vēkeveke e Kāingalotu he kuonga muʻá ke vakai ki hono fakakakato e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻEikí pea ke ʻave e ngaahi lekooti ʻo e Tohi ʻa Molomoná ki he kau Leimaná.

Ko e fuofua ngāue fakafaifekau ʻa e Siasí ʻi he 1830, naʻe fai ia ki ha ngaahi kulupu ne pehē ko ha kakai Leimana.8 Hili e hikifonua ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí ki he fakahihifo ʻo ʻAmeliká he konga kimui ʻo e 1840, ne lahi ange ai ʻenau fetuʻutaki mo e ngaahi kulupu ʻo e kakai ʻInitia ʻAmeliká. Neongo e ngaahi faingataʻá, ngaahi ʻā vahevahe ʻi he anga fakafonuá, naʻa mo ʻenau fepakí, ne kei hokohoko atu pē hono fakatupulaki ʻe he Kāingalotú ha ngaahi vā fetuʻutaki mo e kakai tuʻufonuá, ʻave ha kau faifekau ki he kakai ʻInitia ʻAmeliká, pea mo ako e ngaahi lea fakafonuá.9

Naʻe akoʻi ʻe he kau faifekaú e kakai tuʻufonua ʻi he ongo ʻAmeliká pea mo e Pasifikí ko e hako kinautolu ʻo e kau Nīfaí mo e kau Leimaná. Hili ʻenau maʻu e ongoongoleleí, naʻe tali ʻe he kau papi ului he ngaahi feituʻu ko ʻení e founga ne fakafehokotaki ai kinautolu ʻe he Tohi ʻa Molomoná ki ha tofiʻa mole mo ha kahaʻu kuo talaʻofa mai, kae tautautefito ki hono fakafehoanaki ki he ngaahi tūkunga faingataʻa kae fakamālohi ne nau moʻui aí.10 Naʻe ngāue maʻu pē ʻa e Kāingalotu ne pehē ko e kau Leimaná ʻiate kinautolu pē pe ʻi ha ngaahi taumuʻa ngāue ʻa e Siasí ke nau tupulaki fakalaumālie mo fakatuʻasino ai mo tokoni ki hono fakakakato ʻo e kikite “ki muʻa pea hoko ʻa e fuʻu ʻaho lahi ʻo e ʻEikí … pea ʻe matala ʻa e kau Leimaná ʻo hangē ko e losé.”11

Ko ha Tukufakaholo ʻe Ua

Naʻe fakaʻaiʻai ʻe he ngaahi talaʻofa ki he kau Leimaná ʻi he Tohi ‘a Molomoná ʻenau feinga he kuonga muʻá ke fakafenāpasi e anga fakafonuá ʻi he vahaʻa ʻo e Kāingalotu hakoʻi ʻIulopé mo e Kāingalotú, pe kau teuteu papi ului ʻoku ʻi ai hanau ngaahi kui ko ha kakai tuʻufona ʻi ʻAmelika. Ka neongo ia, ʻoku fakatātaaʻi ʻe he Tohi Molomoná e founga ʻoku lava ai ʻe he ngaahi ʻulungaanga kovi ohi maí ʻo taʻofi ʻa e uouongatahá. ʻOku ʻomi foki ʻe he Tohi ʻa Molomoná fakataha mo e ngaahi fakamatala ʻa e kau palōfita ne nau lotua e kau Leimaná, ha ngaahi sipinga ʻo ha kakai ne ʻikai ke nau lava ʻo sio ki he lelei ʻi he kau Leimaná, ʻa ia ne nau pehē ʻoku nau māʻolunga ange ʻiate kinautolu, pea mo nau fakasītuʻaʻi ha palōfita koeʻuhí ko ha Leimana ia.12

Meʻapangó, naʻe vakai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e Siasí ʻi he siolalo pe taʻe fakaʻapaʻapa ki he ngaahi kulupu ne nau ui ko e kau Leimaná, tautautefito ki he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá.13 Ko hono olá, ne ʻi ai ha kau mēmipa ʻe niʻihi ʻo e ngaahi kulupu tatau ne nau tali e tuʻunga ʻo e kau Leimaná, ʻa ia ne nau ongoʻi faingataʻaʻia ʻi he founga ne faʻa aleaʻi ai e tofiʻa ko ʻení ʻi he Siasí.

Ka neongo ia, naʻe hoko hono tali e tofiʻa ʻo e kau Leimaná ko ha maʻuʻanga mālohi ki ha Kāingalotu tokolahi ʻo e Siasí. Naʻe tokoni ki ha Kāingalotu tokolahi hono ʻilo e ngaahi talaʻofa ki he kau Leimaná ke nau polepole ʻi honau tofiʻa tukufonuá, pea naʻe ʻasi ʻi he ngaahi meʻa ʻoku fai ʻi he Siasí hono fakafiefiaʻi e anga fakafonuá hangē ko e ngaahi fakatapui ʻo e temipalé, ngaahi leá, mo e ngaahi polokalamá. Naʻe fakahoko ʻe he Kāingalotu ne pehē ko e kau Leimaná ha ngaahi tokoni lahi ki he Siasí pea ki honau ngaahi tukui koló ʻi heʻenau fakataumuʻa ke ʻiloʻi e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻEikí ki Hono kakai ʻo e fuakavá.

Ngaahi Fehuʻi he Onopōní

ʻOku hoko e hisitōlia ʻo e kau Leimaná hili e ngataʻanga ʻo e lekooti ʻo e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakamahamahalo pē, ʻo hangē ko e hoko ko ia ʻa e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻe hongofulu ʻo ʻIsileli he tokelaú hili hono tuli kinautolu ʻi ʻAsīliá ko ha fakamahamahalo kae ʻikai ko ha ʻilo pau. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Siasí ʻoku hoko e mēmipa kotoa pē ko ha konga ʻo e fale fuakava ʻo ʻIsilelí neongo pe ko e hako moʻoni pe ko ha ohi mai ia, ka ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha tuʻunga ʻi he siokālafi ʻo e Tohi ʻa Molomoná pe te nau pehē ne nau ʻilo kakato ki he tupuʻanga ʻo ha faʻahinga kulupu pau he kuongá ni ʻi he ongo ʻAmeliká pe ko e Pasifikí.14 Neongo pe ko e hā e ngaahi fakaikiiki fakahisitōlia totonú, ka ʻoku hokohoko atu e feinga ʻa e Siasí he tokoni ke ʻiloʻi e ngaahi fakaʻamu ʻa e kau palōfita ʻi he Tohi ʻa Molomoná, ke lava ke fakaaʻu e ngaahi fuakava ʻa e ʻEikí ki he kotoa ʻo e fanga sipi hē ʻo ʻIsilelí.