Hisitōlia ʻo e Siasí
Ngaahi Liliu ki he Fokotuʻutuʻu ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí


Ngaahi Liliu ki he Fokotuʻutuʻu ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻI he kotoa ʻo e hisitōlia ʻo e Siasí, kuo talanoa ʻa e kau Palesiteni ʻo e Siasí kau ki he ngaahi fiemaʻu mo e faingamālie ʻo e Siasi kuo tupulakí, ʻaki hono liliu ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻI ha liliu mahuʻinga ʻe taha ʻo e ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí naʻe hoko ia ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa Pilikihami ʻIongí ʻi he 1877, naʻe fakamahino ʻe he ʻAposetolo ko ʻOasoni Pālatí ki he Kāingalotu ʻo e Siasí, ko e liliú ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻá ne akoʻi ʻo pehē, “Ko hono fokotuʻutuʻú kuo pau ke hoko atu mei he sitepu ki he sitepu, mei ha tūkunga ki ha tūkunga kehe ʻe taha, ʻi he taimi ʻoku fakautuutu mo tupulaki ai ʻa e kakaí ʻi he ʻilo ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi fono ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, pea ʻi he fakalahi ʻa honau ngaahi ngataʻangá.”1 Tatau ai pē pe naʻe kamata mei ha ngaahi fakahā ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pe ko ha fakahinohino fakalaumālie mei ha kau taki ʻo e Siasí naʻe ʻomi ʻi ha ngaahi pōpoaki ʻi he konifelenisi lahí pe ʻi he ngaahi tohi tuʻutuʻuní, kuo hoko ʻa e hokohoko atu hono liliu ʻa e faʻunga ʻo e kau taki fakalotu ʻo e Siasí ke hā mai ai ʻa e mahuʻinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Ngaahi Lakanga mo e Ngaahi Kōlomu Kimuʻá

Naʻe hoko ʻa e Ngaahi Fakamatala mo e Ngaahi Fuakavá (naʻe toki fakalahi kimui ange ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20) ko e makatuʻunga ki he fokotuʻutuʻu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, maʻá e Siasi ʻo Kalaisi naʻe fokotuʻutuʻu foʻou ʻi he 1830. Naʻe fokotuʻutuʻu mai ʻi he fakamatalá ha ngaahi ouau (hangē ko e papitaisó), ngaahi lakanga kehekehe (hangē ko e taulaʻeikí mo e kaumātuʻá) pea mo ha founga ki hono fakahoko ʻaki ʻa e hikinimaʻi ʻo e ngaahi fatongiá (ʻi he ngaahi konifelenisi fakakuatá). ʻI he tupulaki ʻa e mēmipasipi ʻo e Siasí mo e liliu ʻo e ngaahi fiemaʻú, naʻe fakahā kimui mai ha toe ngaahi ouau, ngaahi lakanga, mo e ngaahi founga ʻo e fokotuʻutuʻú. Naʻe fetōʻaki ʻa e ngaahi makatuʻunga mo e ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi loto ʻi he fuofua taʻu ʻe nima ʻo e Siasí.2

Naʻe hoko ha ngaahi liliu lahi ʻi Ketilani, ʻOhaiō, pea ʻi Nāvū, ʻIlinoisi, ʻi he tali ʻa Siosefa Sāmita ki he fakahā naʻe tataki ai ia ki hono fakafoki mai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi hono tuʻunga kakató. ʻI he 1835, lolotonga e teuteu ki hono fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní, naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Siosefa ʻa e ngaahi kōlomú mo e ngaahi fakahinohino ki he kōlomú ʻo fakatatau mo e fakahaá mo e akonakí. Naʻá ne fakahaaʻi ʻa ʻene fiemālie kuó ne “fakakakato [hono] fokotuʻutuʻu ʻo e siasí” hili ʻa e ngaahi fakahā naʻá ne maʻú pea ʻe lava ke hoko atu hono langa ʻe he ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.3 ʻI he 1842 naʻá ne fokotuʻu ange ke fokotuʻu ʻa e Kautaha Fineʻofa ʻo Nāvuú ʻo “fakatatau mo e [pe faʻunga ʻo e] lakanga fakataulaʻeikí” mo fakafeʻiloaki ha toe ngaahi ouau fakatemipale.

ʻĪmisi
ngaahi tuʻunga malangá

Naʻe fakatatau ʻa e ngaahi tuʻunga malanga ʻi he Temipale Ketilaní ki he ngaahi fatongia kehekehe ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he 1835–1836.

Fokotuʻutuʻu Foʻou e Ngaahi Kōlomú, Uōtí, mo e Ngaahi Siteikí

Hili e mālōlō ʻa Siosefa Sāmitá, naʻe hoko ha niʻihi ʻo e ngaahi liliu lahi taha ki he faʻunga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa Pilikihami ʻIongi ʻi he konga kimui ʻo e 1870 tupú pea mo Siosefa F. Sāmita ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1900 tupú. ʻI he 1876 mo e 1877, naʻe talanoa ai ʻa Pilikihami ʻIongi kau ki ha fanga kiʻi fetōʻaki fakalotofonua ʻi he ngaahi uōtí mo e ngaahi siteikí, pea mo ha palani ke fakamahinoʻi ʻaki ʻa e founga mo e fakahingoa ʻo e ngaahi siteikí, uōtí, kōlomú, mo e ngaahi fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe taʻofi leva hono ngāue ʻaki ʻa e tuʻunga ʻo ha “siteiki tefito,” kae foaki ai ki he ngaahi siteiki kotoa pē ke nau tuʻunga tatau.4 Naʻe fakamatalaʻi ʻe he makatuʻunga foʻoú ʻa e founga ki hono fokotuʻutuʻu ʻo ha siteiki pe ha kōlomu. ʻE ʻikai ke toe ui ʻa e kau ʻaposetoló ke nau hoko ko ha kau palesitenisī fakalotofonua, pea ʻe tokangaʻi ʻe he kau pīsopé ʻa e ngaahi uōtí kae ʻikai ko e kau palesiteni fakauōtí. Naʻe fokotuʻu ha fakahokohoko fakaefatongia ki he kau palesiteni fakasiteikí mo e kau pīsopé, ʻo hoko ai ʻa e fengāueʻaki tuʻumaʻu ʻi he ngaahi uōtí mo e ngaahi siteikí pehē ki hono tataki ʻo e ngaahi kōlomú ʻo fakafou ʻi he ngaahi laine mahino ʻo e mafaí. Naʻe fakahoko ʻa e ngaahi fakataha fakakōlomú hili ha ngaahi taimi mālōlō tuʻupau.5

ʻI he 1906, naʻe fakamamafaʻi ʻe Siosefa F. Sāmita ʻa hono fakanofo ʻo e kau talavoú ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné peá ne fakaongoongoleleiʻi ʻa hono fakanofo fakatoʻu ki he ngaahi lakanga takitaha, ʻo hangē ko hono vahevahe fakatoʻu ʻa e ngaahi kalasi Finemuí ʻa ia ne toki fakafeʻiloaki ʻe he kau taki ʻo e Kau Finemuí kimuʻa angé. Naʻá ne fakatahatahaʻi mo tataki ha ako kau ki hono puleʻi ʻo e Siasí, ko e feinga ke fenāpasi fakatokāteline ʻa e founga ne fakahoko ʻaki ʻe he kau ʻōfisa maʻu lakanga fakataulaʻeikí ʻa honau fatongiá. Naʻá ne fakamamafaʻi ange, ko e mafai ki hono tokangaʻi ha kōlomu pe houalotú ʻoku fie maʻu ki ai ha mafai makehe ke ngāue ʻaki ʻa e “ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí”:

“ʻI hono fakalūkufuá, ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mafai ia kuo foaki ki he tangatá ke ngāue maʻá e ʻOtuá. Ko e tangata kotoa pē kuo fakanofo ki ha faʻahinga tuʻunga ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí, kuo tuku ki ai ʻa e mafaí ni. Ka ʻoku mahuʻinga foki ke fakahoko ʻa e ngāue kotoa pē ʻi he malumalu ʻo e mafaí ni … ʻi he founga totonu, pea fakatatau mo e tūkunga ʻoku totonú. Ko e mālohi ʻo hono fakahoko ʻo e ngaahi ngāue ko ʻení ʻokú ne fokotuʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí.”6

Naʻe fakamamafaʻi ange ʻe Palesiteni Sāmita, naʻe puleʻi ʻa e founga fakahoko ʻo e ngaahi fatongia kotoa ʻo e kōlomú ʻaki ʻa hono ngāue ʻaki ʻo e ngaahi kī kuo tuku ki he kau palesiteni fakakōlomú ʻo fakatatau mo e fakahinohino ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí, ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi kī kotoa pē kuo foaki mai ʻe he ʻEikí ki he Siasí.7

Fakafekauʻaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Siasi Fakaemāmani Lahí

Naʻe ueʻi ʻe he tupulaki ʻo e Siasí ha ngaahi sivisiviʻi lahi ʻo e tuʻunga ngāue lelei fakaehoualotu ʻo e ngaahi uōtí, siteikí, mo e ngaahi polokalama ʻi he senituli 20. ʻI he 1923, naʻe fokotuʻu ai ʻe Palesiteni Hiipa J. Kalānite ha siteiki ʻi Losi ʻEniselesi, Kalefōnia—ko ha kolo naʻe tokosiʻi ai ʻa e Kāingalotú.8 Naʻe liliu ai heni mei he aleapau ʻi he senituli 19 ʻo hono faʻu ha ngaahi siteiki ʻi he tukui kolo pē naʻe tokolahi ai ha Kāingalotu ʻo e Siasí. Naʻe fokotuʻu foki ʻe Palesiteni Kalānite ha lakanga foʻou, ko e Tokoni ki he Toko Hongofulu Mā Uá, ke fakamaʻamaʻa ʻa e fakautuutu ke lahi ʻa e ngāue ʻa e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá. ʻI he vahaʻa ʻo e taʻu 1941 mo e 1976, naʻe hoko ha kau tangata ʻe toko 38 ko ha Kau Tokoni ki he Toko Hongofulu Mā Uá, ʻo aʻu mai ki hono ui kinautolu ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ki he Kōlomu ʻUluaki ʻo e Kau Fitungofulú pea tukuange ʻa e foʻi lakangá.

Naʻe hoko atu hono faʻu ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ha founga ngāue ʻi loto ʻi he kau ngāue ʻa e Siasí naʻe ʻuluaki ui ko e “fakafekauʻakí”, ke lelei mo vave ange e ngāue ʻa e ngaahi houalotú. Naʻe fakahoko kimui ange ko e Fakafekauʻaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí, naʻe fakahoko ʻa e ngāué ni ʻi ha ngaahi founga mo ha ngaahi taimi kehekehe; mei he feinga ʻa Tēvita O. Makei ʻi heʻene hoko ko ha ʻAposetolo ʻi he 1910 tupú, ke fakatahatahaʻi ʻa e naunau fakalēsoni ʻa e Siasí ki hano toe fokotuʻutuʻu foʻou ʻo e ngaahi houalotú ʻi he malumalu ʻo e ngaahi kōmiti naʻe tataki ʻe he lakanga fakataulaʻeikí lolotonga ʻa e taimi ne ʻi he kau palesitenisií ai ʻa Tēvita O. Makei, Siosefa Filitingi Sāmita, mo Hāloti B. Lií.

Naʻe muimui mai ʻi he ngaahi liliú ha ngaahi meʻa angamaheni pē mo ia ne hoko kimuʻá, neongo naʻe ʻi ai ha ngaahi liliu vave ʻe niʻihi ʻi he tuʻunga fakalotofonua mo fakalūkufuá fakatouʻosi. Naʻe faʻu ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ha kōlomu ʻo e Kau Fitungofulu Taki Māʻolungá, kae toʻo ʻa e uiuiʻi ki he Pēteliake Lahi ki he Siasí, pea maʻu ʻa e fakahā ke fakaaʻu ʻa hono fakanofo ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he houʻeiki tangata hakoʻi ʻAfiliká, ko hono fuofua taimí, talu mei he 1840 tupú.9 ʻI he 1986, naʻe fanongonongo ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ʻa e ʻikai toe ngāue ʻaki ʻa e ngaahi kōlomu ʻo e Kau Fitungofulu fakasiteikí.10 ʻI he konga kimui ʻo e 1990 tupú, naʻe fakafeʻiloaki ai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻa e Kau Taki Māʻolunga Fakaʻēliá (naʻe toe fakakalakalasi kimuí ni ko e Kau Fitungofulu Fakaʻēliá) ke nau feau ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻo ha Siasi kuo tupulaki fakaemāmani lahi.11

Naʻe hoko atu e ngaahi liliu lahi ki he fokotuʻutuʻu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he konga kimuʻa ʻo e senituli 21. ʻI he 2018, naʻe ʻikai toe ngāue ʻaki ʻa e ngaahi kulupu taulaʻeiki lahi fakauōtí, pea kau kātoa ʻa e kau maʻu lakanga taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ki he kōlomu ʻo e kaumātuʻá; ka neongo ia, ʻoku kei tuʻu maʻu pē ʻa e ngaahi kōlomu ʻo e taulaʻeiki lahi fakasiteikí (ʻo fakangatangata pē kiate kinautolu ʻoku kei ngāue honau uiuiʻí ko ha pēteliake ʻo e siteikí pe ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí, aleaʻanga māʻolungá, pe pīsopelikí). ʻI he 2019, naʻe fanongonongo ai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻe malava ke fakanofo ʻa e kau talavoú ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ʻi he kamataʻanga ʻo e taʻu ʻe hoko ai honau taʻu 12 kae ʻikai toe fakatatali ki honau ʻaho fāʻeleʻí ʻo hangē ko ia ne faʻa ngāue ʻaki kimuʻá.12

Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Ko Hono Fakafoki Mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, Ko Hono Fakafoki Mai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, Kautaha Fineʻofa ʻo e Kakai Fefine ʻo Nāvuú