Hisitōlia ʻo e Siasí
Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Fakangatangata Fakatemipalé


“Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Fakangatangata Fakatemipalé,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Fakangatangata Fakatemipalé”

Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Fakangatangata Fakatemipalé

ʻI he tui fakalotú mo hono fakaʻaongaʻí, ʻoku tali ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e fāmili kotoa pē ʻo e tangatá fakamāmanilahi. ʻOku fakapapauʻi ʻe he tohi folofola mo e ngaahi akonaki ʻa e Siasí ʻoku ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānaú kotoa pea ʻokú Ne fakaʻatā ʻa e fakamoʻuí ki he tokotaha kotoa pē. Ne fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi matakali mo e haʻa kehekehe pea ʻoku potupotutatau ʻEne mahuʻingaʻia ʻiate kinautolu kotoa peé. Hangē ko ia ʻoku hā ʻi he Tohi ʻa Molomoná, “ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”1 ʻOku poupouʻi ʻe he faʻunga mo e fokotuʻutuʻu ʻo e Siasí ʻa e feohi fakamatakalí. Ko e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he matakali mo e haʻa kehekehe ʻoku nau faʻa ngāue fetauhiʻaki ʻi honau ngaahi ʻapí mo fua fatongia fakataha ko e kau faiako, kau takimuʻa ʻi he toʻu tupú, pea mo e ngaahi fatongia kehekehe ʻi honau haʻofanga fakalotofonuá. ʻOku hoko ʻa e faʻahinga angafai peheé ke hoko ai ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko ha tui fakalotu kuo fakatahaʻi kakato.

Neongo ʻa e moʻoni fakaonopooni ko ʻení, ka ʻi he konga lahi ʻo e hisitōliá—mei he vaeuaʻanga mālie ʻo e 1800 ki he 1978—naʻe ʻikai ke fakanofo ʻe he Siasí ia ʻa e kakai tangata ne hakoʻi ʻAfilika ʻuliʻulí ki he lakanga fakataulaʻeikí pe fakangofua ʻa e kakai tangata pe kakai fefine ʻuliʻulí ke nau kau ʻi he ʻenitaumeni fakatemipalé pe ngaahi ouau silá.

Lolotonga ʻa e ʻuluaki taʻu ʻe uofulu tupu ʻo e Siasí, ko ha kakai tangata ʻuliʻuli tokosiʻi pē ne fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe kau foki ha taha ʻo e kau tangata ko ʻení, ʻIlaisiā ʻAipolo, ʻi he ngaahi ouau fakatemipale ʻi Ketilani, ʻOhaioó, pea naʻe papitaiso ia kimui ke ne fakafofongaʻi ʻa e kāinga kuo pekia ʻi Nāvū, ʻIlinoisí. ʻOku ʻikai ha fakamoʻoni falalaʻanga ne fakaʻikaiʻi ʻa e lakanga fakataulaʻeikí mei ha tangata ʻuliʻuli lolotonga ʻa e kuonga ʻo Siosefa Sāmitá.

ʻI he 1852 ne fanongonongo ai ʻe Palesiteni Pilikihami ʻIongi ki he kakaí he ʻikai ke toe fakanofo ʻa e kakai tangata hakoʻi ʻAfilika ʻuliʻulí ki he lakanga fakataulaʻeikí, neongo ne hili iá naʻe kei hokohoko atu pē ʻa e kau ʻa e kakai ʻuliʻulí ki he Siasí ʻo fakafou ʻi he papitaiso mo hono maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Hili e mālōlō ʻa Pilikihami ʻIongí, ne taʻofi ʻe he kau Palesiteni ʻo e Siasí ne nau fetongi iá ʻa e kāingalotu ʻuliʻulí mei heʻenau maʻu ʻenitaumeni ʻi he temipalé pe mali ʻi he temipalé. ʻI he fakalau ʻa e taimí, ne fakatupu ʻe he kau takí mo e kau mēmipa ʻo e Siasí ha ngaahi faʻufaʻu kehekehe ke fakamatalaʻi ʻa e ngaahi fakangatangata ki he lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé. ʻI he ʻaho ní, ʻoku ʻikai tali ha taha ʻo e ngaahi fakamatala ko ʻení ke hoko ko e tokāteline totonu ia ʻo e Siasí.

ʻI he tupulaki fakamāmanilahi ʻa e Siasí, naʻe fakalalahi ange ʻa e ʻikai fenāpasi hono tufakanga fisifisimuʻa ke “ʻalu atu ʻa kimoutolu, ʻo fakalotuʻi ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa peé”2 mo e ngaahi fakangatangata ki he lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé. Ne fakalaulaulotoa ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngaahi talaʻofa ne fai ʻe he kau palōfita hangē ko Pilikihami ʻIongí ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻe maʻu ai ʻe he kāingalotu ʻuliʻulí ʻa e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé. ʻI Sune 1978, ne maʻu ai ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí ko Sipenisā W. Kimipoló mo hono ongo tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, mo e kau mēmipa ʻi he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha fakahā ne fakataʻeʻaongaʻi ai ʻa e fakangatangata ki he fakanofo lakanga fakataulaʻeikí mo fakaʻatā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé ki he Kāingalotu moʻui taau kotoa pē ʻo e Siasí, ʻa e tangata mo e fefine. Naʻe fakamafaiʻi ʻa e fakamatala ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí fekauʻaki mo e fakahaá ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko e Fanongonongo Fakamafaiʻi 2.

ʻI he ʻahó ni, ʻoku fakataʻeʻaongaʻi ʻe he Siasí e ngaahi fakakaukau ne paotoloaki he kuohilí, ko e kili ʻuliʻulí ko ha fakaʻilonga ia ʻo ha ʻikai fakahoifua fakalangi pe fakamalaʻia pe ʻokú ne fakahaaʻi ha ngāue taʻemāʻoniʻoni ʻi he maama fakalaumālié; ʻa ia ko ha angahala e femaliʻaki mo e ngaahi matakali kehé; pe ʻoku maʻulalo ange e kakai ʻuliʻulí pe kakai mei ha faʻahinga matakali pe haʻa kehe ʻi ha faʻahinga taha pē. ʻOku fakahā mahino mai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi he ʻahó ni ʻa e ʻikai ke nau poupouʻi ha faʻahinga tōʻonga lau fakamatakali ʻi he kuohilí mo e lolotongá. ʻOku fakahaaʻi lelei ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Siasí fekauʻaki mo e fānau ʻa e ʻOtuá ʻi ha veesi ʻi he tohi hono ua ʻa Nīfaí: “[Ko e ʻEikí] ʻoku ʻikai te ne taʻofi ha tokotaha ʻoku haʻu kiate ia, pe ko ha ʻuliʻuli pe hinehina, pe ko ha pōpula pe tauʻatāina, pe ko ha tangata pe fefine; … ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá, ʻa e Siú mo e Senitailé fakatouʻosi.”3

Ki ha fakamatala lahi ange ʻi he tefito ko ʻení, vakai, “Race and the Priesthood.”

Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Jane Elizabeth Manning James, Elijah Able