Hisitōlia ʻo e Siasí
Tupulaki ʻa e Ngāue Fakafaifekaú


“Tupulaki ʻa e Ngāue Fakafaifekaú,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“Tupulaki ʻa e Ngāue Fakafaifekaú”

Tupulaki ʻa e Ngāue Fakafaifekaú

Naʻe faingataʻa ʻa e ngāue fakafaifekaú ʻi he konga kimui ʻo e 1800 tupú ʻi he lahi ʻo e fakafepaki ki he mali tokolahi ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí. Naʻe fokotuʻu ʻe ha ngaahi puleʻanga lahi ha ngaahi fakangatangata ki he kau faifekau ʻa e Siasí. Hili hono tuku atu ʻe Palesiteni Uilifooti Utalafi ʻa e Fanongonongo ʻo e 1890, ʻa ia naʻe iku ki hono taʻofi ʻo e mali tokolahí, naʻá ne toe fakamoʻui mai e ngaahi misiona ʻo e Siasí, ʻo fakatefito ʻeni ki he ʻIunaiteti Siteití, ʻIulope, mo e Ngaahi ʻOtu Motu Pasifikí.1 ʻI he taʻu 1910 tupú, naʻe fakaava ha ngaahi misiona ʻi ʻAmelika Latina mo Siapani pea aʻu atu ki Tonga mo e ʻOtu Motu Pasifiki kehé. Naʻe tupulaki lahi ʻa e ngāue fakafaifekaú ʻi he toenga ʻo e senituli 20.

Toe Fokotuʻutuʻu Foʻou ha Ngaahi Misiona

Lolotonga ʻa e fuofua taʻu ʻe hongofulu hili hono fokotuʻu ʻo e Siasí, naʻe ʻikai ha fakangatangata pau ʻo e tuʻu fakasiokālafi ʻo e ngaahi misiona ʻo e Siasí pea naʻe ʻikai ke tokangaʻi maʻu pē ʻe ha palesiteni kuo ui fakaʻofisiale. ʻI he taimi ʻo e palesitenisī ʻa Uilifooti Utalafí, naʻe fokotuʻu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha ngaahi misiona pau, mo ha ngaahi ʻōfisi hetikuota, kau palesiteni mo ha ngaahi ʻēlia fakangatangata pau. Naʻe hoko e ngaahi misiona ko ʻení ko ha ngaahi ʻiuniti faka-Siasi ʻa e Siasí, pea naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono fatongia ʻaki ʻe he kau palesiteni fakamisioná ʻa hono tokangaʻi ʻo e ngāue fakafaifekaú ka ko hono tokangaʻi ʻo e ngaahi kolo ʻa ia ʻoku teʻeki ke fokotuʻu ai ha ngaahi siteiki ʻo Saioné.2

Naʻe kamata ʻi he taʻu 1850 tupú e kau ʻa e kakai fefiné ʻi he malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú ʻo nau ʻalu mo honau ngaahi husepānití pea tokoni ki he ngaahi ngāue fakalotofonua mo fakaakó.3 ʻI he taʻu 1898 naʻe tali ʻe he kau Palesiteni ʻUluakí ha kole ʻa ha kau palesiteni fakamisiona ʻe niʻihi ke ngāue fakafaifekau ʻa e houʻeiki fafiné, pea vave pē hono maʻu ʻe he houʻeiki fafiné ha ngaahi uiuiʻi fakaʻofisiale ke ngāue fakafaifekau, vaheʻi pea nau malanga ki he kakaí. Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he kau faifekau fefiné, tautefito ki ʻIulope, ʻoku nau taukaveʻi lelei ʻa e Siasí ʻi ha taimi naʻe kei fakafepakiʻi lahi ai ʻe he kakaí e Kāingalotú koeʻuhí ko e mali tokolahi ʻi he kuohilí.4

ʻĪmisi
Ko Siosefa F. Sāmita mo Hiipa J. Kalānite mo e kau faifekaú

Ko Palesiteni Siosefa F. Sāmita mo ʻEletā Hiipa J. Kalānite mo e kau faifekau mei he Misiona Pilitāniá ʻi he taʻu 1906.

ʻI he fakaʻau ke matuʻotuʻa ange ʻa e ʻuluaki toʻu faifekaú, naʻe faingataʻa ke nau tauhi honau fāmilí lolotonga ʻenau ʻalu ʻo ngāue fakafaifekaú, pea naʻe kamata ke toe fokotuʻutuʻu foʻou ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngaahi uiuiʻi fakafaifekaú mo e ngaahi founga ngāué. ʻI he taʻu 1870 tupú, naʻe fakaʻavalisi ʻa e kau faifekaú ʻi he taʻu 40 tupu pea ne nau meimei ʻosi mali, ka ʻi he fuofua taʻu ʻe hongofulu ʻo e senituli 20, ko e konga lahi ʻo e kau faifekaú naʻe teʻeki ke nau mali, pea ne nau taʻu 20 tupu siʻi. Lolotonga ʻa e senituli 19, naʻe maʻu ʻe he tokolahi taha ʻo e kau faifekaú e lakanga ʻo e Fitungofulú ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.5 Hili e taʻu 1900, naʻe omi e houʻeiki tangata ne nau maʻu e lakanga ʻo e kaumātuʻá ke fakahoko e konga lahi ʻo e ngāue fakafaifekaú. Ko e lōloa angamaheni ʻo ha ngāue fakafaifekaú naʻe faʻa taʻu ʻe taha ki he taʻu ʻe tolu ʻo fakatatau pē ki he feituʻú mo e tūkunga ʻo e faifekaú. ʻI he taʻu ʻe hongofulu kimuʻa ʻo e senituli 20, naʻe hoko ʻa e ngāue fakafaifekau taʻu ʻe uá ko ha tuʻunga angamaheni.6

ʻI he vahaʻa ʻo e taʻu 1890 mo e 1930, naʻe liliu ʻa e Siasí mei he ngāue ke tānaki fakataha mai ʻa e Kāingalotú mei honau ngaahi fonua tupuʻangá ki he ngaahi ʻēlia ʻi he Fakahihifo ʻo ʻAmeliká.7 Naʻe holo ʻaki mei he toko 2,000 ʻi he taʻú ʻa e tokolahi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí naʻa nau hiki mai ki he ngaahi ʻēlia takatakai ʻo ʻIutaá kimuʻa ʻi he taʻu 1910 tupú ʻo tokosiʻi ange ʻi he toko 300 ʻi he taʻu ʻi heʻene aʻu ki he taʻu 1945. 8 Naʻe ʻi ai ha taumuʻa foʻou ʻi he liliu ko ʻení ki he kau faifekaú: naʻa nau nofotaha ʻi hono langa ʻo e ngaahi siteiki ʻo Saioné ʻi he ngaahi fonua mulí kae ʻikai ko hono poupouʻi ʻo e ʻaukolo mai ʻa e kau papi uluí ki Saioné. Naʻe kamata ke vahevahe ʻe he kau taki fakamisioná ʻenau misioná ki ha “ngaahi souni” mo e “ngaahi vahe,” naʻe fakafekauʻaki ʻa e ngaahi ʻēlia fakangatangatá mo e ngaahi siteikí mo e uōtí.

Fakalahi Fakaemāmani Lahí mo e Polokalama Ngāue Fakafaifekaú

Naʻe ʻi ai ha meʻa ʻe ua naʻá ne teke ʻa e lahi ʻo e ngaahi misioná ʻi he senituli 20. ʻUluakí, naʻe faʻa vahevahe ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e ngaahi misioná ʻi he tupu tokolahi ange ʻa e ngaahi koló mo e siteikí. Uá, naʻe fakaava ʻe he kau ʻAposetoló ha ngaahi feituʻu foʻou, ʻaki ʻenau hū atu ki he ngaahi fonua ʻoku nau tali ke malanga ai ʻa e Siasí, pea mo fakatapui ha ngaahi fonua ke malangaʻi ai ʻa e ongoongoleleí. ʻI heʻene aʻu ki he taʻu 1940 tupú, kuo tokangaʻi ʻe he kau palesiteni fakamisioná ha ngaahi misiona ʻe 40 tupu ʻi ʻIulope, ʻAmelika Tokelau mo ʻAmelika Tonga, ʻOtu Motu Pasifikí, mo ha ngaahi konga ʻo ʻĒsia. Naʻe fakatuaiʻi ʻe he Tau Lahi ʻa Māmani Hono II ʻa e tupu tokolahi ʻa e ngaahi misioná, neongo hono ui ha kakai tangata Siasi tokolahi ki he ngāue fakakautaú, naʻe kei hokohoko atu pē ʻa e ngāue faka-faifekaú. Hili ʻa e taú, naʻe tokoni ha kakai tangata mo fafine sōtia ʻAmelika ne nau Siasí ki hono fakafeʻiloaki pe toe fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fonua ʻa ia ne nau ngāue aí, tautefito ki Siapani, Kōlea, ʻOtu Filipainí, Vietinemi, mo Taileni.9

ʻĪmisi
Kōtoni B. Hingikelī mo e kau sōtia laulāpuna Kití

Ko ʻEletā Kōtoni B. Hingikelī mo e kau sōtia Laulāpuna Kití ʻi tuʻa ʻi he ʻapi Misiona Fakatonga Hahake Mamaʻó ʻi Hongokongo, ʻi he taʻu 1964.

Naʻe hoko ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí ʻa Siosefa F. Sāmita, Hiipa J. Kalānite mo Tevita O. Makei ko e meʻangāue ʻi hono fakatahatahaʻi ʻo hono puleʻi ʻo e ngāue fakafaifekaú ʻi he ngaahi hetikuota ʻo e Siasí ʻi he vaeua ʻuluaki ʻo e senituli 20. Naʻe faʻu ʻe he kau ʻAposetolo ʻo e 1900 ha kōmiti ngāue fakafaifekau ke fakapolokalamaʻi ʻa e ngāue fakafaifekaú, pea ʻi he taʻu ʻe 30 ka hokó, naʻe fakahoko ʻe ha sekelitali lahi ki he ngāue fakafaifekaú ʻa e fekauʻaki ʻo e kau mēmipa ʻo e kōmití mo e kau palesiteni ʻo e misioná, ngāue ki he ngaahi uiuiʻi fakafaifekaú pea tokoni ke fokotuʻutuʻu ʻa e ngaahi folau ʻa e kau faifekaú. ʻI he taʻu 1935, naʻe fokotuʻu ai ʻa e Kōmiti ki he Letiō, Tukuatu ʻo e Ngaahi Fakamatala, mo e Ngaahi Naunau Fakamisioná ʻo sekelitali pule ki ai ʻa Kōtoni B. Hingikelī ko ha faifekau toki foki mai. Naʻe laka hake ʻi he taʻu ʻe 20 ʻa hono fua ʻe Hingikelī ʻa e ngaahi fiemaʻu fakapepa mo e tokoni fakaʻōfisi mei Sōleki Siti, pea faifai pea hoko ko ha talēkita ʻo e ngaahi ngāué hili hono fakatahaʻi ha ngaahi kōmiti fakafaifekau ki ha Potungāue Fakafaifekau pē ʻe taha ʻi he taʻu 1951. ʻI he taʻu 1960 tupú, naʻe kamataʻi ai ʻe he potungāué ha polokalama tatau ki hono fetongitongi ʻo e kau mataotao ngāue fakafaifekaú, maʻu ʻa e ngaahi visa ke folaú, teuteuʻi ʻa e kau palesiteni fakamisioná mo e kau faifekau ke ngāué, pea faʻu mo e ngaahi naunau fakalēsoní.10

Lolotonga ʻa e senituli 19, naʻe ʻikai ngāueʻaki ʻe he kau faifekaú ha founga pau ki hono malanga ʻaki ʻo e ongoongoleleí. Ka naʻa nau akoʻi mei he folofolá mo e ngaahi naunau fakafaifekau manakoá pe ngaahi tohi tufá. ʻI he fakalau mai ʻa e taimí, naʻe kamata ke fokotuʻu ʻe he kau palesiteni fakamisioná ha ngaahi founga pau ki hono akoʻí. Naʻe ʻi ai ha ngaahi palani kehekehe ne ngāueʻaki ʻi he ngaahi misiona ʻa e Siasí lolotonga e konga kimuʻa ʻo e senituli 20, mo ha kiʻi tohi ne paaki ʻi he 1930. ʻI he taʻu 1952, naʻe faʻu ʻe he kōmiti ngāue fakafaifekau ʻa e Siasí ha naunau fakalēsoni foʻou ki hono akoʻi ʻo e kau faifekaú ke akoʻi ʻa e ongoongoleleí ki ha niʻihi ʻe ngali papi ului, pe “fie fanongo.” Naʻe hā ʻi he “founga tatau” ko ʻení ʻa e ngaahi lēsoni ki hono akoʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻi he ʻapi ʻo e kau fie fanongó pea fai ha ngaahi fakaafe ke papitaiso pea ke ngāue ʻi ha kolo pe uooti.11

ʻĪmisi
tohi tufa ʻa e faifekaú

Ko e tohi tufa ʻa e faifekaú naʻe pulusi ʻi he Misiona Mekisikoú ʻi he taʻu 1921.

ʻI he fakaʻau ke taʻu siʻi ange ʻa e kau faifekaú, naʻe lahi ange ʻa e fie maʻu ko ia ke akoʻi ke nau mateuteu ki heʻenau ngāue fakafaifekaú. Naʻe kamata ʻi he taʻu 1880 tupú, ʻa e ʻi ai e ngaahi lēsoni ki hono teuteuʻi ʻo e faifekaú ʻi he ʻApiako Pilikihami ʻIongí pea ʻi ha ngaahi ʻapiako māʻolunga ange ʻi ʻIutā hili ha ngaahi taimi. Hili e taʻu 1925, naʻe fakahoko ʻi ha ʻApi Fakamisiona ʻi Sōleki Siti ha akoʻi uike taha ki he kau faifekau ʻoku nau ʻalu atu ʻo ngāué. Naʻe fuoloa pē ʻa e fehangahangai ʻa e kau faifekaú mo e pole ʻo hono ako ha lea muli pea naʻe faʻa faʻu ʻe he kau palesiteni fakamisioná haʻanau founga ako lea fakafonua ʻanautolu pē. ʻI he taʻu 1961, naʻe kamata ha ako lea fakafonua maʻá e kau faifekaú ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongí. Naʻe vave pē hono ui ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha palesiteni fakamisiona ke tataki ʻa e polokalamá pea kamataʻi ʻa e Misiona Ako Lea Fakafonuá (LTM) maʻá e kau faifekau naʻe fie maʻu ke nau ako ha lea fakafonua ka nau malava ʻo ngāue. ʻI he taʻu 1978, naʻe tāpuni ʻa e ʻApi Fakamisioná pea naʻe toe fakahingoa ʻa e akoʻanga lea fakafonuá (LTM) ko e Senitā Akoʻanga Fakafaifekau (MTC).12 Naʻe ʻave e niʻihi tokolahi ʻo e kau faifekau naʻe ui ke ngāué ki he MTC ke akoʻi fakalūkufua ʻo tānaki atu ia ki ha ako lea fakafonua muli. Naʻe langa ha ngaahi senitā akoʻanga lahi ange ʻi he sīping ʻo e MTC pea ʻoku lahi ange ʻi he hongofulu mā uá ʻi he tapa kehekehe ʻo e māmaní ʻi heʻene aʻu ki he taʻu 2000.13

ʻĪmisi
Tafaʻaki ki tuʻa ʻo e fale Misiona Akoʻanga Lea Fakafonua

Ko e tafaʻaki ki tuʻa ʻo e ngaahi fale ʻi he Misiona Akoʻanga Lea Fakafonua, ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi, ʻi he taʻu 1964.

Ngaahi Fakalakalaka Mahuʻinga

Naʻe hokohoko atu ʻa e tupulaki ʻo e ngaahi misioná ʻi hono tataki ʻe Palesiteni Tevita O. Makei mo e Kau Palesiteni ʻo e Siasí. ʻI he ngaahi taʻu 1950 tupú mo e 60 tupú, naʻe taaimuʻa ʻa Tevita O. Makei ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻaki ʻa e kupuʻi lea “Ko e mēmipa kotoa ko ha faifekau.” Naʻá ne fekauʻi atu ha Kau ʻAposetolo ke fakaava ha ngaahi puleʻanga lahi ange ke malangaʻi pea fakapolokalamaʻi ʻa e ngaahi lipooti, ngaahi polokalamá mo e ngaahi tūkunga ʻo hono fokotuʻutuʻu ʻo e misioná.14 ʻI he ngaahi taʻu 1970 tupú mo e 80 tupú, naʻe teke ʻe Sipenisā W. Kimipolo ke lahi ange ʻa e kau maí pea ʻi ai ha vīsone vekeveke ki he malava ko ia ke tupulaki ʻa e Siasí ʻi he māmaní. ʻI he malumalu ʻo ʻene tatakí, naʻe tupu tokolahi ʻaupito ʻa e kau faifekaú, pea naʻe tuʻunga lelei ʻaupito ʻa e founga fakafaiakó pea toe fakalakalaka. Naʻe ui ʻe Palesiteni Kimipolo ʻa hono malanga ʻaki ʻo e ongoongoleleí ko e taha ʻo e ngaahi taumuʻa tefito ʻe tolu ʻa e Siasí.15

ʻI he ngaahi taʻu 1990 tupú mo e ngaahi taʻu kimuʻa ʻo e taʻu 2000 tupú, naʻe tuʻutuʻuni ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ke fakaleleiʻi ʻa e naunau fakalēsoní, fakataha mo hono pulusi ʻo e Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, ʻa ia ko ha naunau fakalēsoni ʻoku fakatefito ki hono fakatupulaki fakalaumālie pea mo toe lelei ange fakafoʻituitui ʻa e faifekaú.16 ʻI he taʻu 2012, naʻe fanongonongo ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻa hono fakasiʻisiʻi ʻo e taʻu motuʻa ke ngāue fakafaifekaú ʻo tatau ʻa tangata mo fafine, ʻa ia naʻe iku ki ha tupu tokolahi fakafokifā ʻa e kau faifekaú. Hili ha taʻu ʻe taha mei ai, naʻe fanongonongo ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa hono fokotuʻu ha ngaahi misiona foʻou ʻe 58, ʻo ʻalu hake ʻa e fiká ki he 405 fakakātoa—ko e tupulaki lahi taha eni ʻi he foʻi taimi pē ʻe taha ʻi he hisitōliá, ʻi he ngaahi misiona ʻa e Siasí ʻoku ngāué.17 Kuo hokohoko atu ʻa e liliu ʻo e ngaahi misioná, fakatahaʻi ʻi ha taimi ʻe niʻihi pe fakatahaʻi ʻi hano tuʻutuʻuni ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi heʻenau fekumi ke ʻave ʻa e ongoongoleleí ki he kakai kotoa pē.

Ngaahi Tefito Fekauʻaki: Early Missionaries, The Gathering of Israel, Emigration, Turkish Mission

Ngaahi Fakamatalá

  1. Vakai ki he Tefitó: Fanongonongo Fakamafaiʻí

  2. Davis Bitton, “Kirtland as a Center of Missionary Activity, 1830–1838,” BYU Studies, vōl. 11, fika 4 (Summer 1971), 497–516; Kenneth L. Alford, “Ben E. Rich: Sharing the Gospel Creatively,” ʻi he Reid L. Neilson and Fred E. Woods, eds., Go Ye into All the World: The Growth and Development of Mormon Missionary Work (Polovo, ʻIutā: Religious Studies Center, 2012), 341–63; Richard O. Cowan, “‘Called to Serve’: A History of Missionary Training,” in Neilson and Woods, eds., Go Ye into All the World, 23–90; David J. Whittaker, “Mormon Missiology: An Introduction and Guide to the Sources,” ʻi he Stephen D. Ricks, Donald W. Parry, and Andrew H. Hedges, eds., The Disciple as Witness: Essays on Latter-day Saint History and Doctrine in Honor of Richard Lloyd Anderson (Polovo, ʻIutā: Foundation for Ancient Research and Mormon Studies at Brigham Young University, 2000), 463–64.

  3. Naʻe fakalele ʻe Mitileti Sionesoni Lenitolo ha lautohi ʻi ha ngoueʻanga ʻa e Siasí ʻi Laʻie, Hauaiʻi, ʻi he taʻu 1865 mo e 1873; naʻá ne ngāue tokotaha pē ʻo ʻikai kau ki ai hono husepānití. ʻI he taimi ko iá, naʻe meimei toko 120 ʻa e houʻeiki fafine naʻa nau ngāue fakataha mo honau ngaahi husepānití ʻi he ngaahi misioná lolotonga ia ʻoku ngāue fakafaifekau ha kakai tangata ʻe meimei toko 7,500. (Matthew McBride, “‘Female Brethren’: Gender Dynamics in a Newly Integrated Missionary Force, 1898–1915,” Journal of Mormon History, vōl. 44, fika 4 [ʻOkatopa 2018], 50.)

  4. McBride, “Female Brethren,” 64.

  5. Vakai, Tefito: Quorums of the Seventy.

  6. Whittaker, “Mormon Missiology,” 475.

  7. Vakai, Tefito: The Gathering of Israel.

  8. Whittaker, “Mormon Missiology,” 464.

  9. Whittaker, “Mormon Missiology,” 464–66.

  10. Thomas A. Alexander, Mormonism in Transition: A History of the Latter-day Saints, 1890–1930, 3rd ed. (Sōleki Siti: Greg Kofford Books, 2012), 229, 242–46; Franklin J. Murdock, Oral History, 1973, Church History Library, Salt Lake City; Sheri L. Dew, Go Forward with Faith: The Biography of Gordon B. Hinckley (Sōleki Siti: Deseret Book, 1996), 84–85, 143–58.

  11. Dennis A. Wright and Janine Gallagher Doot, “Missionary Materials and Methods: A Preliminary Study,” in Neilson and Woods, eds., Go Ye into All the World, 91–116.

  12. ʻI he vahaʻa ʻo e taʻu 1969 mo e taʻu 1978, naʻe poupouʻi ʻe he ngaahi ako lea fakafonua (LTM) iiki ʻi he ʻUnivēsiti ʻa e Siasí ʻi Hauaiʻi ʻi Laʻie mo e ʻUnivēsiti Likí ʻi Lekipeeki, ʻAitahō, ha kulupu kau faifekau ʻe toko 120 mo e toko 60; vakai, Rawn Arthur Wallgren, “A Comparison of Mission Programs Used in the Three Language Training Missions of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints” (master’s thesis, Brigham Young University, 1975), 14–27.

  13. Richard O. Cowan, “‘Called to Serve’: A History of Missionary Training,” ʻi he Neilson and Woods, eds., Go Ye into All the World, 23–40.

  14. R. Lanier Britsch, “By All Means: The Boldness of the Mormon Missionary Enterprise,” in Reid L. Neilson and Fred E. Woods, eds., Go Ye into All the World: The Growth and Development of Mormon Missionary Work (Polovo, ʻIutā: Religious Studies Center, 2012), 13–17.

  15. Spencer W. Kimball, “When the World Will Be Converted,” Ensign, Oct. 1974, 2–14; vakai foki, Edward L. Kimball, Lengthen Your Stride: The Presidency of Spencer W. Kimball (Sōleki Siti: Deseret Book, 2005), 113–28; Spencer W. Kimball, “A Report of My Stewardship,” Ensign, May 1981, 5–7.

  16. Benjamin Hyrum White, “The History of Preach My Gospel,” in Neilson and Woods, eds., Go Ye into All the World, 151–88; Gordon B. Hinckley, “To Men of the Priesthood,” Ensign pe Liahona, Nōv. 2002, 56–59 (vakai foki, M. Russell Ballard, “The Greatest Generation of Missionaries,” Ensign pe Liahona, Nōv. 2002, 46–49).

  17. Missions to Be Created to Accommodate Influx of New Missionaries,” Loki Ongoongo, 22 Fepueli 2013, newsroom.ChurchofJesusChrist.org.