Hisitōlia ʻo e Siasí
Ngaahi Himí


“Ngaahi Himí,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“Ngaahi Himí”

Ngaahi Himí

Ko hono hivaʻi ʻo e ngaahi himí ʻi he ngaahi lotu fakatāutahá mo e fakatokolahí ʻoku fakafoki pē ia ki he kuonga muʻá pea naʻe hoko ia ko ha konga mahuʻinga ʻo e moihū ʻa e Kau Kalisitiane ʻAmeliká ʻi he kuonga ʻo Siosefa Sāmitá. Hili ha māhina ʻe tolu mei hono fokotuʻu ʻo e Siasí ʻi Siulai 1830, naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ha fakahā ki hono uaifi ko ʻEmá, ʻo fakahinohinoʻi ai ia ke ne fili e ngaahi himi toputapu maʻá e Siasi ʻo Kalaisí. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē, “he ʻoku fiefia ʻa hoku laumālié ʻi he hiva ʻo e lotó.” “ʻIo, ko e hiva ʻa e kau māʻoniʻoní ko e lotu ia kiate au” (TF 25:12). Naʻe fakapapauʻi ʻe he fakahā ko ʻení e mahuʻinga ʻo e mūsiká ko ha konga ʻo e moihū ʻa e Siasí, pea naʻe makehe hono fili ʻo ʻEma Sāmitá he naʻe tātātaha pē ke fakatahatahaʻi e ngaahi himí ʻe ha kakai fefine.1

ʻĪmisi
laʻitā ʻo e himí ʻoku fakaava ki he peesi talamuʻakí

Ko ha tatau ʻo e ʻuluaki himi ʻa e Siasí, naʻe pulusi ʻi he 1835 mo e ngaahi himi naʻe fili ʻe ʻEma Sāmitá.

Naʻe hā e ngaahi fuofua himi ʻa e Māmongá he 1832 ʻi he nusipepa The Evening and the Morning Star ʻa ia naʻe pulusi ʻe Uiliami W. Felipisi pea ʻi he 1834 he The Messenger and Advocate. Naʻe fakakau ha niʻihi ʻo e ngaahi himi ko ʻení ʻi he himi ʻa ʻEma ne ui, Ko ha Tātānaki ʻo e Ngaahi Himi Toputapú, maʻá e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Naʻe fakaʻofisiale hono pulusi ʻo e himí ʻi he 1835 ʻa ia naʻe teuteu ʻe Felipisi ki hono pākí, pea naʻe fakakakato hono pākí ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1836 ʻi Ketilani. Naʻe siʻisiʻi feʻunga e kiʻi tohí ke hao ʻi ha kato pea naʻe ʻi loto ai ha ngaahi himi ʻe 90. Naʻe tohi ʻe he Kāingalotú ha himi nai ai ʻe 30 ki he 40; ko hono toé ko ha ngaahi himi ʻiloa ia ʻa e Palotisaní. Ko e himi hono ua ʻa ʻEmá, naʻe paaki ʻi Nāvū ʻi he 1841, ne ʻi ai ha ngaahi himi ʻe 304.2 Ko e ongo himí ni mo ha ngaahi tohi himi kehe ʻi he kuonga muʻá ne fakakau pē e ngaahi lea ki he himí ka ne ʻikai hano fasi. Ne fili ʻe he kāingalotú ha ngaahi fasi angamaheni ʻa ia ne hivaʻi ki ai e ngaahi himí.

Ne hoko e ngaahi himí ko ha founga mahuʻinga hono akoʻi mo hono fakamamafaʻi e ngaahi tokāteline ʻo e Siasí. Ne fakamatala e talamuʻaki ʻo e himi he 1835, ʻoku kau ʻi he tohí ha “‘Ngaahi Himi Toputapu’ ne faʻu fakatatau mo ʻenau tui ki he ongoongoleleí.” Naʻe tohi e ngaahi himi ʻa e Māmongá he kuonga muʻá ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí, hangē ko ʻElisa R. Sinoú, Paʻale P. Palati, mo Uiliami W. Felipisi. Naʻe fakakau mo ha ngaahi himi kehe ne tohi mo hivaʻi ʻe he kakai he ngaahi tui tukufakaholo kehé, pea naʻe fakaleleiʻi hanau niʻihi ʻe Felipisi ke fenāpasi mo e ngaahi akonaki ʻa e Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Talu mei he ʻuluaki himi ʻi he 1835, mo hono fakafonu ʻe he ngaahi tefito hangē ko e Saioné, ko e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí, ko hono Fakafoki Mai ʻo e ongoongoleleí, ko e Tohi ʻa Molomoná, pea kimuí ni mai ko e moʻui he maama fakalaumālié, kau palōfita he ngaahi ʻaho kimui ní, pea mo e aʻusia ʻa e kau paioniá, ʻa e ngaahi peesi ʻo e himí mo fakaʻatā e Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke nau hivaʻi e ngaahi tui ʻoku nau maʻú.

Makehe mei he ngaahi himi naʻe fakatahatahaʻi ʻe ʻEma Sāmitá, ne fakatahatahaʻi e ngaahi himi kehé ʻi ha ngaahi feituʻu kehekehe pea ki ha ngaahi ʻuhinga kehekehe. Naʻe paaki ha himi ʻe taha he kuonga muʻá ʻi Manisesitā, ʻIngilani, he 1840 ʻi he fakahinohino ʻa Pilikihami ʻIongi, Paʻale P. Palati mo Sione Teila.3 Naʻe haʻu e Kāingalotu ne hiki ki ʻIutā mei ʻIngilaní mo ʻenau ngaahi himí mo e ngaahi himi ne nau mataʻikoloaʻakí ki he Teleʻa Sōlekí. Naʻe hokohoko atu hono pulusi e himi Manisesitaá ʻi ʻIngilani ʻo aʻu ki he 1890. Ko hono fuofua fakatahatahaʻi lahi ʻo e ngaahi himí ke fakakau hono fakafasí naʻe fai ia ʻi he Latter-Day Saints’ Psalmody ʻo e 1889, ʻo pulusi ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa Palesiteni Sione Teilá. Naʻe pulusi ʻe he ngaahi houalotu hangē ko e Lautohi Faka-Sāpaté, Fineʻofá, mo e Palaimelí ʻenau tohi himi pē ʻanautolu ʻo kamata ʻi he 1880.4 Naʻe Pulusi ʻe he Northern State Mission, ʻoku tuʻu ʻi Sikākoó, ha ngaahi pulusinga ʻe 11  ʻo e Ngaahi Hiva ʻo Saioné mei he 1908 ki he 1925. Naʻe hoko e tohi ko ʻení ko e himi ʻo e “malaʻe ʻo e ngāue fakafaifekaú”.

Naʻe fokotuʻu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha Kōmiti Mūsika ʻa e Siasí ʻi he 1920 ke lelei ange hono fokotuʻutuʻu ʻo e mūsiká pea mo hono faʻu ʻo e tohi himí. ʻI he 1927, naʻe fakatahatahaʻi ʻe he kōmití ha ngaahi himi mei ha ngaahi paakiʻanga kehekehe ki ha vōliume pē ʻe taha, Ngaahi Himi ʻa e Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻI he 1948, naʻe pulusi leva ʻe he Siasí ha himi naʻe toe vakaiʻi ʻo ui ko e Ngaahi Himí: Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻI hono fakamanatua ʻo e taʻu 150 ʻo e fuafua himi ʻa ʻEma Sāmitá ʻi he 1985, naʻe pulusi ʻe he Siasí ha tohi himi foʻou, ʻa ia ʻoku fakaʻaongaʻi he taimí ni, ʻa ia ʻoku fakakau ai ha ngaahi himi ʻiloa mei he tukufakaholo ʻa e Kāingalotú, ko ha faʻahinga kehekehe ʻo e ngaahi himí mei he ngaahi tukufakaholo faka-Kalisitiane kehé, mo ha ngaahi himi kehe ne toki faʻu kimuí ni. ʻOku pulusi ʻe he Siasí e ngaahi himí ʻi ha ngaahi lea fakafonua lahi, ʻoku ʻi he himi takitaha ha ngaahi hiva nai ʻe 200 kuo liliu mei he lea faka-Pilitāniá kae pehē ki he ngaahi himi fakafonua mo fakahisitōlia angamahení ki he ngaahi konga kehekehe ʻo e māmaní. Kuo liliu foki e tohi himi maʻá e fānaú—Tohi Hiva ʻa e Fānau ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, naʻe fuofua pulusi ʻi he 1989—ki ha ngaahi lea fakafonua lahi kehekehe.

ʻOku hokohoko atu e hoko ʻa e mūsika fakalaumālié ko ha konga mahuʻinga ʻo e moihū ʻa e Kāingalotú. ʻOku fakatahaʻi ʻe he ngaahi himi ki he haʻofangá ʻa e kau mēmipá, fakamamafaʻi honau tuʻungá, mo akoʻi e tokāteliné. ʻI he 1985, naʻe poupouʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí hono fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi himí ʻo ʻikai ngata pē he tuʻunga lelei ʻo e mūsiká, ka ki he tuʻunga fakatokāteline foki ʻo e ngaahi himí: “ʻOku mau fakatauange ʻe toutou fakaʻaongaʻi ʻe he kau taki, kau faiako, mo e kau mēmipa ʻoku ui ke leá ʻa e tohi himí ke kumi ʻa e ngaahi malanga ʻoku mālohi mo fakaʻofoʻofa hono fakahā ʻi he vēsí. … ʻOku mau ʻamanaki ange ʻoku maʻu ʻe he tohi himí ha feituʻu makehe ʻi he tukuʻanga folofola mo e ngaahi tohi fakalotu kehe ʻi hotau ngaahi ʻapí.”5

Tefito Fekauʻakí: ʻEma Heili Sāmita