Hisitōlia ʻo e Siasí
ʻŪ Lauʻi Peleti Kinitahuká


“ʻŪ Lauʻi Peleti Kinitahuká,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“ʻŪ Lauʻi Peleti Kinitahuká”

ʻŪ Lauʻi Peleti Kinitahuká

ʻI he 1843, naʻe maʻu ʻe ha kau tangata ha ʻū lauʻi peleti palasa ʻe ono naʻe fuo hangē ha fafangú pea ʻinisi ʻe tolu hono māʻolungá, ne nau maʻu ia mei ha faʻitoka ʻa e kau ʻInitia ʻAmeliká ofi ki Kinitahuka, ʻIlinoisi. Naʻe hā he ʻū lau’i peletí ha ngaahi fakaʻilonga ne hangē ha tohi fakakuongamuʻá, pea naʻe pehē ʻe ha taha ʻo e kau tangatá ko ha meʻa ʻeni ʻe taau ke liliu ʻe Siosefa Sāmita. Naʻe pehē ʻe he fakamatalá naʻe tohoakiʻi ʻe he meʻá ni ʻa e tokanga ʻa Siosefa Sāmitá mo e Kāingalotu kehe ʻi ʻIlinoisí, ka naʻe ʻikai ha tohi naʻe liliu ne ola mei he fiefia nounoú ní.

Kimui angé, naʻe toki lipooti ʻe ha taha ʻo e kau tangata ne kau ʻi hono maʻu ʻo e ʻū lauʻi peletí ko e meʻa kotoa naʻe hokó ko hanau vaʻinga pē. Naʻe tala moʻoni ʻe Uilipā Fiukeiti, naʻá ne hanga mo Lōpeti Uaili mo ha tangata tuki-ukamea ʻo faʻu e ʻū laui peleti loi pea tanu ia ʻi he faʻitoká ʻi he pō kimuʻa pea toki keli he ʻaho hono hokó. Naʻe fakapapauʻi ʻe he ngaahi sivi fakakemikale ne fai ki he lauʻi peleti ʻe taha ne toé naʻe ʻikai ko ha koloa fakakuongamuʻa ia. ʻIkai ngata aí, naʻe ʻikai tatau e ngaahi fakaʻilonga ʻi he ʻū lauʻi peletí mo ha lea fakafonua kuo angamaheni e ʻilo ki aí, ngalingali naʻe toki faʻu pē ia ʻe Fiukeiti mo Uaili.1

ʻOku ʻikai lahi ha fakamatala mei he taimi ko iá ki he aʻusia ʻa Siosefa Sāmita mo e ʻū lauʻi peleti Kinitahuká, ʻa ia naʻe lau ʻaho pē hono ongona ʻi he 1843. Naʻe siviʻi ʻe Siosefa ʻa e ʻū lauʻi peletí pea fakatatau ki he lau ʻa ʻene kalake ko Uiliami Keleitoní, naʻá ne pehē naʻe hā ai ʻa e “hisitōlia ʻo e … hako ʻo Hamá ʻo fakafou ʻia Felo ko e tuʻi ʻo ʻIsipite.”2 Naʻe ʻikai feinga ʻa Siosefa ke ne maʻu ha fakahā ki hono liliu ʻo e lauʻi peletí ʻo hangē kuó ne fai ki he ʻū lauʻi peleti ʻo e Tohi ʻa Molomoná, ka naʻá ne fakafehoanaki e ngaahi fakaʻilonga ʻi he ʻū lauʻi peleti Kinitāhuká ki he ngaahi fakaʻilonga ʻi he ʻū koloa fakakuongamuʻa naʻá ne maʻú. Naʻe vāvāofi ha fakaʻilonga ʻe taha mo ha fakaʻilonga ʻi he takainga tohi faka-ʻIsipite naʻe liliu ʻe Siosefa ʻi Ketilani, ʻOhaioó. Ko e liliu ne fai kimuʻa ʻe Siosefa ki he fakaʻilonga ko ʻení ʻoku lave ai ki ha hako ʻo Hama ʻo fakafou ʻi he hako ʻo e kau feló.3

ʻI he fakamatala fakahisitōliá, ʻoku kei taʻe-fakapapauʻi pē pe naʻe mahamahalo nai ʻa Siosefa ki he loi ʻa e ʻū lauʻi peletí, pe naʻá ne fakakaukau nai ke ne ʻahiʻahiʻi hano liliu ʻo e ʻū lauʻi peletí ʻi he maʻu-fakahā ka naʻá ne maʻu ha “fakakaukau fiemohea,”4 pe ko haʻane fieʻilo fakaʻatamai pē ki he ngaahi tohi fakakuongamuʻá (ʻo hangē ko e kau akoako ʻi he lea fakafonuá ʻi he taimi ko iá). Ko e hā pē ʻene fakakaukau ki he ʻū lauʻi peletí, naʻe vave pē mole ʻene tokangá mei aí.