Hisitōlia ʻo e Siasí
Ko e Langa Temipalé


“Ko e Langa Temipalé,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“Ko e Langa Temipalé”

Ko e Langa Temipalé

ʻOku hoko ʻa e ngaahi temipalé ko ha konga ʻo e aʻusia ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí talu mei hono fokotuʻu ʻo e Siasí.1 Naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ha ngaahi fakahā lahi kimuʻa ʻi he taʻu 1833, ʻo fakahā mahino ai ʻa e feituʻu ke fakatau ai ha kelekele pea mo e founga hono langa ha “fale ʻo e ʻEikí” ke ʻafio ai e lāngilangi ʻo e ʻOtuá.2 ʻI he ngaahi fakahaá mo ha vīsone ʻe taha pe lahi ange, naʻe fakahinohinoʻi ai ʻa Siosefa mo hono ongo tokoni ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí ki hono langa ʻo e fuofua fale ʻo e ʻEikí ʻi Ketilani, ʻOhaioó.3 Naʻe fakataumuʻa ʻeni mo e ngaahi temipale kehe ne palaniʻi ʻi Tauʻatāina, Hihifo Mamaʻo, mo ʻĀtama-ʻonitai-ʻAmaní ki ha faiʻanga lotu mo e ngaahi polokalama kehe ʻoku kau kotoa ki ai e ngaahi tafaʻaki ʻo e tui fakalotu ʻa e Kāingalotu ʻo e Siasí mo e ngaahi meʻa ʻa e koló. ʻI he hokohoko atu ko ia hono langa e ngaahi temipale lahi ange ʻo hangē ko e ʻuluakí ʻi Nāvuú pea hoko atu ai ʻa ʻIutaá, ne kamata ke lahi ange ʻene nofo taha pē ki he ngaahi ouau toputapú ʻo hangē ko ia ʻoku ʻiloa ʻaki ʻi he ngaahi ʻaho ní.

Naʻe liliu e palani ʻo e falikí ʻi he toʻutangata takitaha ʻi hono fakatokangaʻi ʻe he kau takí mo e kāingalotu ʻo e Siasí ha faingamālie ke fakaleleiʻi ai. Naʻe fakangofua ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí, Sione Teila ʻa hono liliu ʻo e palani ki he faliki ʻo e Temipale Sōlekí ʻi he 1880 tupú. Naʻe toʻo ʻe Siosefa F. Sāmita e ngaahi loki fakatahaʻanga lalahi mei he ngaahi temipale naʻe langa ʻi he 1910 tupú. ʻI he taʻu 1953, naʻe kamataʻi ʻe Tēvita O. Makei ʻa hono fakaʻaongaʻi ʻo e filimí ke faingofua ange ʻa e ngāue fakatemipalé ki he niʻihi ʻoku ʻikai lea faka-Pilitāniá. Naʻe vave pea siʻisiʻi ange ʻa e fakamole ki hono langa mo tokangaʻi ʻo e ngaahi temipalé ʻi he taimi ʻo Sipenisā W. Kimipoló. Naʻe ʻata mei he sīpinga fakatufunga ʻo e ngaahi temipalé ʻa e ākenga ʻo e taimi naʻe langa ai kinautolú.

ʻĪmisi
tā fakatātā ʻo e tafaʻaki kimuʻa fakahahake ʻo e Temipale Sōlekí

Tā fakatātā fakatufunga ʻo e tafaʻaki fakahahake kimuʻa ʻo e Temipale Sōlekí.

Kuo tokangaʻi ʻe he Kau Palesiteni ʻo e Siasí e ngaahi tafaʻaki kotoa ki hono palani, langa mo tokangaʻi ʻo e temipalé. Kuo kau ha kau Palesiteni kehekehe ʻi he ngaahi fakaikiiki ʻo e langa temipalé ʻo meimei ke fakatefito ʻi heʻenau akó mo e manakó mo e lahi ʻo e ngaahi temipale ʻoku langá. Naʻe ngāue vāofi ʻa Siosefa Sāmita mo e tangata tā palani ko Viliami Uiké ʻi ha ngaahi fakaikiiki lahi ʻo hono langa ʻo e Temipale Nāvuú.4 Naʻe muimui ʻa Pilikihami ʻIongi ʻi he sīpinga ʻa Siosefá ʻaki ʻene ngāue vāofi mo e kau tangata tā palaní ʻi he ngaahi temipale naʻe langa ʻi ʻIutaá, ʻa ia naʻe ʻasi mei ai ʻa e ngaahi sīpinga mo e palani ʻo e faliki ʻo e Temipale ʻi Nāvuú.5 Naʻe fokotuʻu ʻe Siosefa F. Sāmita mo Hiipa J. Kalānite ʻa e patiseti ki he ngaahi temipale naʻe langa ʻi hona taimí mo fakangofua e ngaahi palani mo e sīpinga fakalūkufuá. Naʻe fkokotuʻu ʻa Kōtoni B. Hingikelī ke langa ha ngaahi temipale iiki ange ʻi he ngaahi ʻēlia mamaʻo ʻi he māmaní ʻi he konga kimui ʻo e senituli 20. ʻI ha ueʻi fakalaumālie, naʻá ne toe foaki atu ʻa e fuofua palani ʻo e ngaahi temipale foʻou ko ʻení ke fakahoko ʻe he kau tā palaní.6

ʻĪmisi
ko hono langa ʻo e Temipale Hauaiʻi

Ko hono langa ʻo e temipale Hauaiʻí ʻi he 1919.

Kuo tokangaʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa ia ʻoku ʻi ai haʻanau aʻusia mo ha tuʻunga fakaako ʻi he tā palaní mo e langá e ngaahi sīpinga ʻo e temipalé. Naʻe maʻu ʻe he ongo tā palani ʻi he senituli 19 ko Tulumeni O. ʻĀngelo mo Viliami H. Folosomú ʻena ngaahi fakakaukaú mei heʻena hoko ko ha ongo tangata langa. ʻI he konga kimuʻa ʻo e senituli 20, naʻe fakapaʻanga ʻe he Siasí ha feʻauhi tā palani ki ha ngaahi temipale hangē ko ia ʻi Kātisitoni, Laʻie, Mesa mo ʻAitahō Folo. Naʻe maʻu e ngaahi feʻauhi ko ʻení ʻe he kau tā palani ne nau ako ʻi he ngaahi akoʻanga ʻātitekí. ʻI he konga hono ua ʻo e senituli 20, naʻe tokangaʻi ʻe he tokotaha ngāue taimi kakato ʻa e Siasí ʻa e tā palani ʻo e temipalé mo ha timi kau ngāue naʻa nau teuteuʻi e ngaahi pepa ki he langá. Kimuí ni mai, kuo teuteuʻi ʻe he ngaahi kautaha tā palani ha ngaahi pepa ki he langá ʻi hono fakahinohino ʻe he kau ʻātiteki ʻo e Siasí.

Talu mei he taʻu 1830, kuo fakapaʻanga ʻe he vahehongofulú mo e ngaahi tokoni fakapaʻangá e kau mēmipa ʻo e Siasí ʻa e langa temipalé. Naʻe foaki ʻe he Kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he senituli 19 honau taimí mo e koloá ke langa e ngaahi temipale ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi ʻenau feilaulaú mo e moʻui fakatapui kakató. Naʻe toe fakaʻaongaʻi ʻa e foʻi fakakaukau ʻo hono ngāue ʻaki e kau ngāue fie tokoní ki hono langa e ngaahi temipalé ʻi he ngaahi taʻu 1950 tupú ʻi ha polokalama ngāue fakafaifekau ngāue tokoni, ʻa ia naʻe fakangāueʻi ai ha kāingalotu fakalotofonua tokolahi ko ha kau faifekau ʻi hono langa ʻo e ngaahi falelotu, ʻapiako, mo e ngaahi temipale ʻi he māmaní. ʻI he konga kimui mo e konga kimuʻa ʻo e senituli 20 mo e 21, naʻe fakahoko ʻe ha ngaahi kautaha langa ʻa e langá, ʻaki ha aleapau mo e Siasí pea ʻi he fakahinohino mei he Pisopeliki Pulé mo e kau ngāue ʻo e Siasí.

Naʻe lahi ha ngaahi liliu ʻi he sīpinga, palani mo hono langa ʻo e temipalé ʻi he fakaʻau ke lahi ange ʻa e ngaahi temipalé. ʻI he taʻu 1980, naʻe ngāue ai ha ngaahi temipale ʻe 17; naʻe lahi ʻaupito ʻi he 1980 tupú pea toe hoko pehē pē ʻi he taʻu 1998 mo e 2001, ʻo aʻu ai ki he 100, pea malava ai ki he tokolahi taha ʻo e Kāingalotú ke nau nofo ʻi loto ʻi ha maile ʻe 200 (kilomita ʻe 320) mei ha temipale. ʻI ʻEpeleli 2019, naʻe tokoniʻi ai ʻe he Siasí ha ngaahi temipale ngāue ʻe 162, mo e temipale kehe ʻe 47 naʻe fanongonongo pe lolotonga langa.

Ngaahi Tefito Fekauʻaki: Temipale Ketilaní, Temipale Nāvuú, Temipale Sōleikí, Ngaahi Fakatāpuí mo e Lotu Fakatāpuí, ʻĀnglo ko Molonaí

Ngaahi Fakamatalá

  1. Temple,” Glossary, https://josephsmithpapers.org/topic/temple.

  2. See Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 36 (Dec. 1830), 42 (Feb. 1831), 84 (Sept. 1832), 88 (Dec. 1832), 95 (Jun. 1833), and 94 (Aug. 1833).

  3. Vakai Tefito: Temipale Ketilaní.

  4. Vakai Tefito: Temipale Nāvuú.

  5. C. Mark Hamilton, Nineteenth-Century Mormon Architecture and City Planning (New York: Oxford University Press, 1995), 39.

  6. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Kōtoni B. Hingikelī (2016), 309–11.