Hisitōlia ʻo e Siasí
Hingoa ʻo e Siasí


“Hingoa ʻo e Siasí,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“Hingoa ʻo e Siasí”

Hingoa ʻo e Siasí

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ko e taimi naʻe ʻaʻahi ai ʻa Sīsū Kalaisi ki he kakai Nīfaí, naʻá Ne akoʻi kiate kinautolu ʻoku totonu ke ui ʻa e Siasí ki Hono huafá. Naʻe hoko ʻa kinautolu naʻe papitaiso ʻi he huafa ʻo Kalaisí ko e konga ʻo e “siasi ʻo Kalaisí” (3 Nīfai 26:21; vakai foki ki he 27:8). ʻI he Fuakava Foʻoú, ʻoku ui ʻe Paula ʻa e kau Kalisitiane ʻi he kuonga muʻá ko e “kau māʻoniʻoni” (ʻEfesō 1:1; 2 Kolinitō 1:1). Naʻe tui e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Kalaisi kuo fakafoki maí, ne nau moʻui ʻi ha taimi ʻoku ofi ki he hāʻele ʻanga ua mai ʻa Sīsū Kalaisí, ko ia ne nau ui kinautolu ko e “Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní” ke fakafaikehekeheʻi kinautolu mei he Kau Māʻoniʻoni ʻi he kuonga muʻá.

Ko e Siasi ʻo Kalaisí (1829–1834)

Kimuʻa pea fokotuʻu e Siasí, naʻe muimui ʻa ʻŌliva Kautele ki he sīpinga ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi hono fokotuʻu e “Siasi ʻo Kalaisí” ko ha hingoa maʻá e Siasí.1 ʻI he ʻaho naʻe fokotuʻu ai e Siasí, naʻe uiuiʻi ai ʻa Siosefa Sāmita ʻi he fakahā, ko e “Kaumātuʻa ʻi he Siasi ko ʻeni ʻo Kalaisí.”2 Hili iá, ne lahi ha ngaahi fakahā ne toutou ʻomi ʻo ui ai e Siasí “ko e Siasi ʻo Kalaisí” pea ui hono kāingalotú ko e “kau māʻoniʻoní.”3

Ko e Siasi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (1834–1838)

Ko e Siasi ʻo Kalaisi kuo fakafoki maí, naʻe ʻikai ko e faʻunga pē ia ʻe taha ʻo e tui faka-Kalisitiané naʻe ui ʻaki e hingoa “ko e Siasi ʻo Kalaisí.” Naʻe ʻi ai mo ha ngaahi siasi kehekehe ʻi Niu ʻIngilani naʻe ui ʻaki kinautolu e hingoá ni, pea naʻe faʻa ui fakalūkufua pē ʻe he kau Kalisitiané kinautolu ko e siasi ʻo Kalaisí. Ke tokoni ʻi hono fakafaikehekeheʻi e Kāingalotú mei he kau Kalisitiane kehé, naʻe fili ai e kaumātuʻá ʻi ha konifelenisi ʻi Ketilani, ʻOhaiō he ʻaho 3 ʻo Mē 1834, ke liliu e hingoa ʻo e Siasí ki he “Siasi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.”4 Makehe mei hono fakamahinó, ka naʻe hanga ʻe he hingoa foʻoú ʻo fakamavaheʻi ʻa e Siasí mei he ongo foʻi lea “Molomoná pe Māmongá” mo e “Kau Māmongá” ʻa ia ne fakaʻaongaʻi ʻe he kau fakafepaki ki he Siasí.5

Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (1838)

Naʻa mo e liliu ko ʻení, naʻe kei faʻa fakaʻaongaʻi pē ʻe he kāingalotu ia ʻo e Siasí ʻa e hingoa kimuʻá pe ko ʻenau fakatahaʻi e hingoa motuʻá mo e hingoa foʻoú ʻo ui: “ko e siasi ʻo Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.”6 Hili ha taimi nounou mei hono nofoʻi ʻe he Kāingalotú ʻa Hihifo Mamaʻo, Mīsulí, naʻe ʻomi ha fakahā ʻo fakatahaʻi ai e ongo hingoa kimuʻá, ki ha hingoa foʻou: “He ʻe ui peheʻi ʻa hoku siasí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻio, ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.”7 Kuo hoko ai pē hingoá ni ko e hingoa fakaʻofisiale ia ʻo e Siasí ʻi he ʻahó ni.

Ko e Fōtunga Fakamuimuitahá: Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní

Neongo naʻe kei hokohoko atu pē ʻa e hingoá hili ʻa e 1838, ka naʻe kehekehe ʻa e ngaahi fōtunga ʻoku ʻoatu ʻi he ngaahi pākí, ʻuluʻi tohí, ʻū pepa fakalaó, mo e ngaahi fakataha ʻa e kakaí ʻo aʻu ki he senituli 20. ʻI he konga lahi ʻo e taimi ko ʻení, naʻe fetoʻoaki ʻa e sipela faka-Pilitāniá, ʻo aʻu pē ki he ngaahi kautaha faʻu tohi hangē ko e nusipepá mo e ʻū fale faipulusí.8 Hili e mālōlō ʻa Siosefa Sāmitá, naʻe tokolahi ha ngaahi kulupu kehe ne mapaki mei he Siasí naʻa nau ngāue ʻaki ʻa e “Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní,” pea tauhi tauhi ʻe ha ngaahi siasi ʻa e hingoa ʻo e Siasí ʻa ia naʻe fakahā mai ʻi he 1838.9 Naʻe faʻa ʻasi hono fakatahaʻi faka-Pilitānia ʻo e haifiné mo hono ngāue ʻaki ʻo e d mataʻitohi siʻi ʻi he “Latter-day Saints” (Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní) ʻi he ʻū naunau naʻe faʻu ʻe he Siasí ʻi ʻIutaá pea naʻe lahi ngāue ʻaki ia ʻi he 1851, neongo naʻe toki tali fakaʻofisiale ia hili ha senituli ʻe taha mei ai.10 Naʻe vahe ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí kia Sēmisi E. Talamesi ke ne teuteu ha pulusinga foʻou ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻi he 1921, pea ʻi hono ʻomi e hingoa ʻi he vahe 115, naʻe fakamataʻitohi lahi ʻe Talamesi ʻa e “Ko e” ʻi he kongalotó, ʻo makehe mei he fōtunga ʻo e ngaahi voliume ʻo e Hisitōlia ʻo e Siasí naʻá ne fakaʻaongaʻi ko e maʻuʻanga fakamatalá.11 Lolotonga ha fakataha fakapaʻanga ʻi he 1957, naʻe fehuʻi ai ʻe J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí, ko e Tokoni Ua ʻi he Kau Palesitenisī ʻUluakí, fekauʻaki mo e fōtunga fakalao ʻo e hingoá pea naʻe tali ai kuo fakatokangaʻi ʻe he kau taki kehé naʻe fakafofongaʻi ʻe he pulusinga 1921 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ʻa e fōtunga totonú.12 Naʻe teuteuʻi ʻe ha kōmiti ne ʻi ai ha kau ʻētita mei he ngaahi potungāue mo e pulusinga ʻa e Siasí ha fakahinohino ki he fōtungá ʻi he 1966 mo e 1967 ke fakapapauʻi ʻe fōtunga tatau ʻa e “Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní” ʻi he ʻū naunau kotoa pē ʻe ʻilo ʻaki ʻa e Siasí. Naʻe fakatefito ʻi he ʻuluaki tohi lēsoni ko ʻení ʻa hono tauhi ʻe he ngaahi fetuʻutaki fakalotofonuá mo e ngaahi fakahinohinó ʻa e fōtungá talu mei ai.13

ʻI he kamataʻanga ʻo e senituli 20, ne tokolahi ha Kāingalotu ne ʻiloa pē kinautolu ʻaki e hingoa “Māmongá” mo e “LDS.” Naʻe manakoa pea lahi ngāue ʻaki e hingoa “Siasi Māmongá,” mo e “Siasi LDS” kimui ange, pea naʻe faʻa fakaʻaongaʻi ia ʻe he kau takí, kāingalotú, pea mo e kakai teʻeki siasí. ʻI he 1960 mo e 1970 tupú, naʻe kamata ke fakamamafaʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí hono fakaʻaongaʻi e hingoa ʻo e Siasí kuo fakahā maí pe ko e hingoa nounou ko e “Siasi ʻo Sīsū Kalaisí” kae ʻikai ko e ngaahi hingoa fakatenetene kehe ko ʻení.14 ʻI he 2001, naʻe toe fakamamafaʻi mai ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa hono mahuʻinga ke fakaʻaongaʻi e hingoa ʻo e Siasí kuo fakahā maí, ko ha konga ʻo “hotau fatongia ke talaki e hingoa ʻo e Fakamoʻuí ki he funga ʻo e māmaní.”15 ʻI he 2018, naʻe taaimuʻa ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi hono toe vakaiʻi ʻa hono fakaʻaongaʻi mo hono fokotuʻutuʻu ʻo e hingoá ʻi he ngaahi houalotu mo e potungāue kotoa ʻo e Siasí pea fakaafeʻi ʻa e Kāingalotú pea mo e kakaí fakalūkufua ke nau manatuʻi ʻa e hingoa totonú ʻi he taimi ʻoku nau fakafekauʻaki ai ʻa e Siasí mo hono kāingalotú.16

Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Ko e Fakataha Kamataʻanga ʻo e Siasi ʻo Kalaisí

Ngaahi Fakamatalá

  1. “Appendix 3: ‘Articles of the Church of Christ,’ June 1829,” Historical Introduction, josephsmithpapers.org.

  2. “Revelation, 6 April 1830 [D&C 21],” ʻi he Revelation Book 1, 29, josephsmithpapers.org.

  3. Vakai, “Articles and Covenants, circa April 1830 [D&C 20],” ʻi he Painesville Telegraph, vol. 2, no. 44 (Apr. 19, 1831), 4, josephsmithpapers.org; “Revelation, 9 February 1831 [D&C 42:1–72],” 1, josephsmithpapers.org; “Revelation, February 1831–A [D&C 43],” ʻi he Revelation Book 1, 69, josephsmithpapers.org“Revelation, circa 7 March 1831 [D&C 45],” in Revelation Book 1, 74, 75, josephsmithpapers.org.

  4. “Communicated: Minutes of a Conference of Elders,” The Evening and the Morning Star, vol. 2, no. 20 (May 1834), 160.

  5. “The Mormon Superstition,” Christian Watchman, vol. 14 (May 17, 1833), 79; “Regulating ‘The Mormonites,’” New-York Observer, vol. 11, no. 34 (Aug. 24, 1833), 135; William W. Phelps, “Rise and Progress of the Church of Christ,” The Evening and the Morning Star, vol. 1, no. 11 (Apr. 1833), 167–69.

  6. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava, 1835, 3:31, peesi 86, josephsmithpapers.org; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 107:59; Latter Day Saints’ Messenger and Advocate, vol. 2, no. 5 (Feb. 1836), 266; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava, 1835, ʻuluʻi fakamatala ki he vahe 5, peesi 95, josephsmithpapers.org.

  7. “Revelation, 26 April 1838 [D&C 115],” ʻi he Joseph Smith, Journal, March–September 1838, 33.

  8. Vakai, Peter Martin, The Dictionary Wars: The American Fight over the English Language (Princeton: Princeton University Press, 2019).

  9. Vakai, Steven L. Shields, Divergent Paths of the Restoration: A History of the Latter Day Saint Movement, 4th ed. (Los Angeles: Restoration Research, 1990), 3–9.

  10. Vakai, “First General Epistle of the First Presidency of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, from the Great Salt Lake Valley, to the Saints scattered throughout the Earth,” Frontier Guardian, May 30, 1849; republished in Reid L. Neilson and Nathan N. Waite, eds., Settling the Valley, Proclaiming the Gospel: The General Epistles of the Mormon First Presidency (New York: Oxford University Press, 2017), 63.

  11. James E. Talmage, Journal, 11–17 March 1921, Personal Journal vol. 24, James E. Talmage Papers, L. Tom Perry Special Collections, Harold B. Lee Library, Brigham Young University, Provo, Utah; B. H. Roberts, ed., History of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 vols. (Salt Lake City: Deseret News, 1905), 3:24; Doctrine and Covenants, 1921, 115:4, page 209.

  12. William F. Edwards, Memorandum to President J. Reuben Clark, Jr., 19 July 1957, J. Reuben Clark Jr. Papers, MSS 303, container 272, L. Tom Perry Special Collections, Harold B. Lee Library, Brigham Young University, Provo, Utah.

  13. “Recommendations of the Committee on the Use of Italics, Abbreviations, Numbers, Quoted Materials That Are Copyrighted, Footnotes and Bibliographies,” October 1966, Church History Library; A Style Guide: Prepared by a Committee Representing BYU, the Church Schools, Priesthood Genealogy Committee, Priesthood Welfare Committee, Sunday School, Relief Society, YMMIA, YWMIA, Primary, Translation Services Department, The Improvement Era, The Children’s Friend, The Instructor, The Relief Society Magazine, Correlation Committees, Deseret Book Company, and Other Agencies of the Church (1967), 2, 12; Style Guide for Publications of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (Salt Lake City: Corporation of the President of the Church, 1972), 7.15, 7.19–7.23, 7.61; Style Guide for Publications of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 2nd ed. (Salt Lake City: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 1978), 7.14, 7.26.

  14. Vakai, Hugh B. Brown, in Conference Report, Oct. 1960, 91–95; Marion G. Romney, “We, The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints,” Ensign, May 1979, 50–52.

  15. Tohi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, 23 Fēpueli 2001, hā ʻi he M. Russell Ballard, “The Importance of a Name,” Ensign, Nov. 2011, 82.

  16. The Name of the Church,” Aug. 16, 2018, https://newsroom.churchofjesuschrist.org/article/name-of-the-church; Russell M. Nelson, “Ko e Hingoa Totonu ʻo e Siasí,” Liahona, Nōvema 2018, 87–90.