Hisitōlia ʻo e Siasí
Ngaahi Kikite ʻa Siosefa Sāmitá


“Ngaahi Kikite ʻa Siosefa Sāmitá,” Ngaahi Tefito ʻi he Hisitōlia ʻo e Siasí

“Ngaahi Kikite ʻa Siosefa Sāmitá”

Ngaahi Kikite ʻa Siosefa Sāmitá

Neongo ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakahā ne maʻu ʻe Siosefa Sāmitá ko ha ngaahi fakahinohino, akonaki, mo e ngaahi akonaki fakatokāteline pe ko ha ngaahi talanoa toputapu ne maʻu mei he kuonga muʻá, ka naʻe ʻi ai ha niʻihi siʻi ko ha ngaahi kikite pau fekauʻaki mo ha ngaahi meʻa ne teu ke hoko.1 Ne faʻa nofotaha ʻa e ngaahi meʻa ko iá ʻi ha ngaahi meʻa ʻe hoko fakamāmani lahi ʻo aʻu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí, pe ko ha ngaahi ngāue pau ʻa ia naʻe fekauʻi ke kau ki ai e Kāingalotú.

Ko e taha ʻo e ngaahi kikite fakamuimui ʻiloa taha ʻa Siosefa Sāmitá, ʻoku fekauʻaki ia mo e Tau Fakalotofonua ʻa ʻAmeliká. Naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita he ʻaho 25  ʻo Tīsema 1832, ha fakahā ʻo kikiteʻi ai ha tau ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi siteiti fakatokelau mo fakatonga ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻa ia ʻe kamata ʻi Kalolaina Saute, pea ko e ngaahi tau mo e moveuveu ʻi he funga ʻo e māmaní ʻe faifai pea iku ia ki he “ngataʻanga ʻo e ngaahi Puleʻanga kotoa pē” ʻi he taimi ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. ʻI he taimi ne maʻu ai ʻa e fakahaá, naʻe kau ʻa Kalolaina Saute mo e puleʻanga ʻo e ʻIunaiteti Siteití ʻi ha fakakikihi, ka naʻe fakaleleiʻi ia ʻi Māʻasi ʻo e taʻu hono hokó. Hili ha ngaahi taʻu mei ai, naʻe toe fakamatalaʻi ʻe Siosefa ʻene kikite ko ia ʻe hoko ha tau ʻi Kalolaine Saute ʻi he ngaahi fakakikihi ʻi he nofo hopoaté, ʻo hangē ko ia naʻe hoko hili ha taʻu ʻe 20 mei he pekia ʻa Siosefa Sāmitá.2

Naʻe toutou kikite foki ʻa Siosefa Sāmita fekauʻaki mo e ikuʻanga ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he kahaʻú pea mo hono fatongia ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Mahalo ko e kikite ʻofeina tahá ʻa ē ne kau ʻi ha tohi ʻo e 1842 ki he ʻētita ʻo ha nusipepa Sikākou ko Sione Ueniuefi. “He ʻikai ha nima taʻemaʻa te ne lava ʻo taʻofi ʻa e ngāué mei heʻene laka atú,” ko e fakapapau ia ʻa Siosefa, neongo e ngaahi faingataʻa kuo ʻosi fehangahangai mo e Siasi ne toki kamakamatá. “ʻE taulōfuʻu ʻa e fakatangá, kau fakataha ʻa e kau fakatangá, fakatahataha mo e ngaahi kongakaú, fakangalikovi mo e kau manukí, ka ko e moʻoni ʻa e ʻOtuá ʻe kei laka taʻeufi atu pē, ʻi he fakaʻeiʻeiki mo e tauʻatāina, kae ʻoua kuo hū atu ki he konitinēniti kotoa pē, aʻu ki he faʻahinga kotoa pē, ʻuʻufi ʻa e fonua kotoa, pea mo ongona ʻi he telinga kotoa, kae ʻoua kuo fakahoko ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá, pea folofola ʻa Sihova Māfimafi kuo lava ʻa e ngāué.”3

Ko e lahi taha ʻo e ngaahi kikite ʻa Siosefa Sāmitá ko ha ngaahi fakamatala fakakikite fekauʻaki mo e finangalo ʻo e ʻEikí ki he Siasí, ʻa ia naʻe mahino ki he Kāingalotú ʻoku makatuʻunga ia ʻi heʻenau tuí mo e tauʻatāina fakaetangatá.4 Naʻe fakakakato ha konga lahi ʻo e ngaahi kikité ni ʻi he taimi naʻe laka atu ai e kāingalotú ki muʻa ʻi he tui ke fakahoko kinautolú. ʻI ha ngaahi taimi ʻe niʻihi, ne fefaʻuhi e Kāingalotú mo e feinga ke mahino kiate kinautolu ʻa e ngaahi faingataʻa naʻa nau fepaki mo iá ʻi heʻenau feinga ke fakahoko e ngaahi taumuʻa ne ueʻi fakalaumālié.

Hangē ko ʻení, naʻe kau ʻi he ngaahi meʻa ne fuofua mahino ki he Kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e ngaahi kikite kau ki hono langa ha Saioné, ʻa e tokanga taha ko ia ki hono langa ha kolo ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí. Hili hono tuli kinautolu mei he fonuá, ne toe maʻu ha ngaahi fakahā ʻo tokoni ke mahino kiate kinautolu ʻenau aʻusiá mo fekumi ki ha ngaahi founga foʻou ke fakaʻaongaʻi ai honau iví ki hono fakakakato e ngāue ʻa e ʻEikí. Naʻe toe fakapapauʻi ange foki ʻo ka “ʻoho mai ʻa honau ngaahi filí kiate kinautolu ʻo taʻofi ʻa kinautolu mei heʻenau fai ʻa e ngāue ko iá,” ʻe ʻikai toe “fie maʻu [ʻe he ʻEikí] e ngāué” pea “tali ʻenau foakí.”5 Neongo naʻe ʻahiʻahiʻi ʻenau tuí ʻi he mole ʻa e fonua ko Saioné, ka naʻe hokohoko atu e ngāue ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke langa hake ʻa Saione ʻi ha ngaahi feituʻu mo ha ngaahi founga kehe.6

Ne foua ʻe he Kāingalotu ʻi Ketilaní ha ʻahiʻahi ʻo e tuí ʻa ia ne felāveʻi mo ha taha ʻo e ngaahi fakamatala fakaepalōfita ʻa Siosefa Sāmitá. ʻI he konga kimui ʻo e 1836 ki he faʻahitaʻu failau ʻo e 1837, naʻe talaange ʻe Siosefa Sāmita ki he Kāingalotú ʻe tuʻumālie fakaʻekonōmika ʻa Ketilani ʻo kapau te nau tauhi ʻa e ngaahi fekaú mo poupouʻi ha kautaha paʻanga fakalotofonua ko e Sōsaieti Malu ʻo Ketilaní.7 ʻI he mate ʻa e pangikeé, naʻe lau ʻe ha Kāingalotu ʻe niʻihi e ngaahi lea ʻa Siosefa Sāmitá ko ha kikite ne ʻikai hoko. Ne fekumi ha niʻihi ki he ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá ʻo aʻu ki he taimi ʻo ʻenau ngaahi faingataʻaʻia fakapaʻangá.8 Naʻe fakafiemālieʻi kimui ange ʻe he ʻEikí ʻa ʻŌliva Kelenisā, ʻa ia naʻá ne tali e fatongia ke tokangaʻi e ngaahi moʻua ʻa e Siasí ʻi he kamataʻanga ʻo ha tō lalo fakaʻekonōmika lahi ange, “ʻe toputapu ange kiate au ʻa ʻene feilaulaú ʻi heʻene tupulakí.”9

Ko e niʻihi ʻo e ngaahi talanoa ongo taha mei he hisitōlia ʻo e Siasí, ko hono fakamatalaʻi ko ia e ngāue ʻa e Kāingalotu naʻa nau fakaʻaongaʻi e tui ki he fakamatala ʻo e ngaahi fakahā ʻa Siosefa Sāmitá, pea ngāue ke fakahoko kinautolú. Naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ha fakahā naʻe fakahinohinoʻi ai e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá he ʻaho 26  ʻo ʻEpeleli, 1838, ke nau mavahe mei Hihifo Mamaʻo ʻo ngāue fakafaifekau ki ʻIngilani ʻi ha taʻu ʻe taha. ʻI he taimi ne tuli ai e Kāingalotú mei Mīsuli he faʻahitaʻu fakatōlau ko iá, naʻe ui ia ʻe ha niʻihi ko ha kikite loi. Neongo ʻe fehangahangai ʻa Pilikihami ʻIongi mo ha fakamamahi pe iku puke pōpula ʻi heʻene foki ki Mīsulí, ka naʻá ne kei fakapapauʻi pē te ne fai ʻo fakatatau mo e kikité. Naʻá ne tataki ʻa e Toko Hongofulu Mā Uá ʻi ha fononga fakapulipuli ʻo foki ki Hihifo Mamaʻo, Mīsuli, ʻi he poʻuli hifo he ʻaho 26  ʻo ʻEpeleli 1839, ne nau mavahe ai ki he ngāue fakafaifekaú ko hano fakahoko ʻa e fekau ko iá.10

Naʻe vilitaki ʻa Siosefa Sāmita ke tauʻatāina ki hono ʻoatu ʻene ngaahi fakakaukaú. ʻI he taimi naʻe faʻa talaange ai ʻe ha niʻihi naʻa nau pehē ko e palōfitá ʻokú ne lea maʻu pē ko ha palōfitá, naʻe tali ange ʻe Siosefa, “ʻoku toki palōfita pē ha palōfita ʻi he taimi ʻoku anga fakapalōfita aí.”11 ʻI he taimi tatau pē, naʻe ʻikai ke ne fakaʻehiʻehi mei he lea fakahangatonu ʻi he taimi naʻe fakahā ange ai ʻe he ʻEikí kiate ia ha ngaahi fakahinohinó, pea naʻá ne tuʻu maʻu ʻi heʻene ngaahi fakamatala fakaepalōfitá. Naʻe hoko e meʻafoaki ʻo e kikité ko ha konga mahuʻinga ʻo e uiuiʻi mo e tukufakaholo ʻo Siosefa Sāmitá.

Ngaahi Tefito Fekauʻakí: Siosefa Sāmita ko e Siʻi., Ngaahi Fakahā ʻa Siosefa Sāmitá

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻOku ʻi ai ha niʻihi mei he taimi ʻo Siosefa Sāmitá naʻa nau mālōlō kimui ange, ʻoku nau manatu ki ha ngaahi fakamatala kau ki he ngaahi kikite pau ʻa Siosefa Sāmitá, ka ʻoku faingataʻa ke fakamoʻoniʻi pe ko ha ngaahi fakamatala totonu nai ʻeni.

  2. Revelation, 25 December 1832 [DC 87],” ʻi he Revelation Book 2, 32–33, josephsmithpapers.org; “Instruction, 2 April 1843, as Reported by Willard Richards,” ʻi he Joseph Smith, Journal, 1842–1844, book 2, 39, josephsmithpapers.org; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:12–13; Jed Woodworth, “Peace and War: DC 87,” ʻi he Matthew McBride and James Goldberg, eds., Revelations in Context: The Stories behind the Sections of the Doctrine and Covenants (Salt Lake City: The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints, 2016), 158–64.

  3. Times and Seasons, 1 March 1842,” 709, josephsmithpapers.org. Ki ha ngaahi fakamatala kehe kimui ange fekauʻaki mo e kahaʻu ʻo e Siasí, vakai, “Revelation, 30 October 1831,” 112, josephsmithpapers.org.

  4. Vakai, James B. Allen, Trials of Discipleship: The Story of William Clayton, a Mormon (Urbana: University of Illinois Press, 1987), 77.

  5. Revelation, 19 January 1841 [DC 124],” ʻi he Book of the Law of the Lord, 7, josephsmithpapers.org; naʻe fakatonutonu ʻa e sipelá.

  6. Vakai, Tefitó: Saione/Selusalema Foʻou.

  7. Vakai, ki ha sīpinga, Joseph Smith discourse, Apr. 6, 1837, ʻi he Brent M. Rogers, Elizabeth A. Kuehn, Christian K. Heimburger, Max H Parkin, Alexander L. Baugh, and Steven C. Harper, eds., Documents, Volume 5: October 1835–January 1838. Vol. 5 of the Documents series of The Joseph Smith Papers, edited by Ronald K. Esplin, Matthew J. Grow, and Matthew J. Godfrey (Salt Lake City: Church Historian’s Press, 2017), 357.

  8. Vakai, Tefitó: Sōsaieti Malu ʻo Ketilaní.

  9. Revelation, 8 July 1838–E [DC 117],” ʻi he Joseph Smith, Journal, March–September 1838, 58, josephsmithpapers.org; naʻe fakatonutonu ʻa e sipelá.

  10. Historical Introduction to Revelation, Aug. 12, 1831 [DC 1839], ʻi he JSP, D2:38–39. Naʻa nau foki ki Nāvū ʻi ha ngaahi māhina siʻi kimuʻa pea faifai ʻo kamata ʻenau ngāue fakafaifekaú.

  11. Siosefa Sāmita, “History, 1838–1856, volume D-1 [1 August 1842–1 July 1843],” 1464, josephsmithpapers.org; naʻe fakatonutonu ʻa e fakaʻilonga leá. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Siosefa Sāmita e ngaahi lea fakaepalōfitá ʻi ha ngaahi tūkunga angamaheni. Vakai, ki ha sīpinga, “History of Joseph Smith,” Latter-Day Saints’ Millennial Star, vol. 22, no. 29 (July 1, 1860), 455.