Laipelí
Lēsoni 154: Fakahā 6–11, Konga 1


Lēsoni 154

Fakahā 6–11, Konga 1

Talateú

Naʻe mamata ʻa Sione ki ha mata meʻa-hā-mai ʻo hono fakaava ʻe he Lami ʻa e ʻOtuá e ʻuluaki meʻa fakamaʻu ʻe ono ʻo e tohi naʻe fakamaʻú. ʻI he meʻa fakamaʻu hono onó, naʻe mamata ʻa Sione ki he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá ne “fō … honau kofu tōtōlofá ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí” (Fakahā 7:14).

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Fakahā 6

Naʻe mamata ʻa Sione ki hono fakaava ʻe he Lami ʻa e ʻOtuá e ʻuluaki meʻa fakamaʻu ʻe ono ʻo e tohi ne fakamaʻú

Fakaafeʻi e kau akó ke vahevahe ha ngaahi hohaʻa mahalo ne nau maʻu fekauʻaki mo e moʻui ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Hiki ʻenau talí ʻi he palakipoé.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he ongo ʻa e kau palōfita he kuonga muʻá fekauʻaki mo hotau kuongá ni:

ʻĪmisi
Prophet Joseph Smith

“[Ko e] kau palōfitá, kau taulaʻeikí mo e haʻa tuʻí … naʻa nau sioloto mai ʻi he fiefia ki he ʻaho ʻoku tau moʻui aí; pea ʻi hono fakalotomāfanaʻi ʻe he nofo ʻamanaki mo e fiefia fakalangí, ne nau hiva mo hiki ai ʻa e ngaahi kikite ki hotau kuongá” (Ngaahi Akonaki ʻo e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 213).

  • Naʻe ongoʻi fēfē e kau palōfita ʻi he kuonga muʻá fekauʻaki mo hotau kuongá ni?

Fakamahinoʻi ange ko Sione ko e Fakahaá ko e taha ia ʻo e kau palōfita ne ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní mo kikiteʻi hotau kuongá ni ʻi he fiefia.

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ʻi heʻenau ako e Fakahā 6–7 ha ngaahi ʻuhinga naʻe sioloto mai ai e kau palōfita ʻi he kuonga muʻá ki hotau kuongá ni ʻi he fiefia.

Fakamanatu ki he kau akó hangē ko ia ne lekooti ʻi he Fakahā 5:1–5, naʻe mamata ʻa Sione ki ha tohi naʻe fakamaʻu ʻaki ha meʻa fakamaʻu ʻe fitu pea ko e Lamí pē naʻe taau ke fakaava iá. Fakamatalaʻi ange naʻe mamata ʻa Sione ʻi heʻene mata meʻa-hā-maí, ki ha ngaahi fakaʻilonga fakatātā ʻo ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa lahi ʻe hoko ʻo fekauʻaki mo e ngaahi vahaʻataimi ʻo e taʻu ʻe tahaafe takitaha ne fakafofongaʻi ʻe he ngaahi meʻa fakamaʻu ʻe fitú.

Hiki e lisi ko ʻení ʻi he palakipoé (fakakaukau ke fai ʻeni kimuʻa he kalasí):

Meʻa fakamaʻu ʻuluaki (Fakahā 6:1–2)

Meʻa fakamaʻu ua (Fakahā 6:3–4)

Meʻa fakamaʻu tolu (Fakahā 6:5–6)

Meʻa fakamaʻu fā (Fakahā 6:7–8)

Meʻa fakamaʻu nima (Fakahā 6:9–11)

ʻOange ki he tokotaha ako takitaha ha laʻipepa. Vahe ki he tokotaha ako takitaha ha taha ʻo e ngaahi meʻa fakamaʻú (ʻe malava ke vahe e meʻa fakamaʻú takitaha ki ha kau ako tokolahi ange). Kole ki he kau akó ke lau ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ʻoku fekauʻaki mo e meʻa fakamaʻu ne vahe angé pea ke nau tā ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ne mamata ki ai ʻa Sione fekauʻaki mo e meʻa fakamaʻu ko iá.

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kau akó ke fakaʻaliʻali ʻenau ngaahi tā fakatātaá ki he kalasí ʻi he hokohokó, ʻo kamata ʻaki kinautolu naʻe vahe ange e meʻa fakamaʻu ʻuluakí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ʻe taha mei he kulupu takitaha ke fakaʻaongaʻi ʻene tā fakatātaá ke fakamatalaʻi e meʻa ne mamata ki ai ʻa Sione ʻi hono fakaava e meʻa fakamaʻu ko iá. ʻI he lipooti ʻa e kau akó, vahevahe e fakaʻuhinga ko ʻeni ne fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Mahalo te ke fie poupouʻi e kau akó ke tohi e fakamatala ko ʻení ʻi heʻenau folofolá pe ʻi he pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá.)

Meʻa fakamaʻu ʻuluakí

(Fakafuofua ki he 4000 ki he 3000K.M.)

Hoosi = Ikuna

Kaufana = Tau

Kalauni = Ikuna

Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku fakamatalaʻi ʻe he veesi 1–2 e kuonga ʻo ʻĪnoké pea ko ʻĪnoke ʻa e tokotaha heká (vakai, Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1966–73], 3:476–78).

Meʻa fakamaʻu hono uá

(Fakafuofua ki he 3000 ki he 2000K.M.)

Hoosi kulokula = Lilingi toto

Heletā = Tau mo e fakaʻauha

Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku fakamatalaʻi ʻe he veesi 3–4 e kuonga ʻo Noá, ʻi he taimi naʻe ʻufiʻufi ai ʻe he faiangahalá e māmaní. ʻE lava pē ke hoko e tēvoló tonu ko e tokotaha heka ʻi he hoosi kulokulá pe mahalo “ko ha tokotaha ʻokú ne fakafofongaʻi ha kau tau tāmate tokolahi” (Doctrinal New Testament Commentary, 3:478–79).

Meʻa fakamaʻu hono tolú

(Fakafuofua ki he 2000 ki he 1000 K.M.)

Hoosi ʻuliʻuli = Honge

Ngaahi palanisi = Ngaahi totongi mamafa ki he meʻatokoní

Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku fakamatalaʻi ʻe he veesi 5–6 ʻa e kuonga ʻo ʻĒpalahamé, ʻi he taimi ne mate ai ha tokolahi ʻi he fiekaiá (vakai, Doctrinal New Testament Commentary, 3:479–80). ʻE lava ha tokotaha ʻo fakatau pē ha meʻakai feʻunga ke moʻui ai ʻaki e vahe ʻo ha ʻaho kakato, ʻo fakahaaʻi ai e fuʻu mamafa e mahuʻinga ʻo e koloá.

Meʻa fakamaʻu hono faá

(Fakafuofua ki he 1000 K.M. ki hono ʻaloʻi ʻo Kalaisí)

Hoosi tea = Maté

Maté mo heli = Fakaʻauha ʻo e kau faiangahalá mo hono tali kinautolu ki he fale fakapōpulá ʻo e ngaahi laumālié (vakai, ʻĪsaia 5:14)

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku ʻuhinga e veesi 7–8 ki he “taʻu ʻe tahaafe ʻe ʻi ai e ngaahi puleʻanga mo e ngaahi fonua lalahi ko ia ne toutou fakamamahiʻi mo ʻohofi ʻe heʻenau ngaahi taú mo e fakafetaú ʻa [ʻIsilelí]” (Doctrinal New Testament Commentary, 3:481). Naʻe kau ʻi he ngaahi fonua ko ʻení ʻa Pāpilone, Peasia, ʻIsipite, Kalisi, mo Loma.

Meʻa fakamaʻu hono nimá

(Fakafuofua ki he ʻaloʻi ʻo Kalaisí ki he T.S. 1000)

ʻŌlitá = Feilaulau

Ngaahi laumālie = Kau mate fakamāʻatá, Kau Kalisitiane ne tāmateʻi koeʻuhi ko ʻenau tuí

Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Makongikī ʻoku ʻuhinga e veesi 9–11 ki he kau fuofua Kalisitiane tokolahi, kau ai e tokolahi taha ʻo e ʻuluaki kau ʻAposetoló, ʻa ia ne mate fakamāʻatá (vakai, Doctrinal New Testament Commentary, 3:482–83). Koeʻuhí naʻe foaki ʻe he Kāingalotu ko ʻení ʻenau moʻuí “koeʻuhi ko e folofola ʻa e ʻOtuá, pea koeʻuhi ko e fakamoʻoni ʻa ia naʻa nau faí” (Fakahā 6:9), ne ʻoange kiate kinautolu ʻa e “ngaahi kofu hinehina tōtōlofa,” ko ha fakataipe ʻo e haohaoá (vakai, Fakahā 7:13–14; 3 Nīfai 27:19).

Hili e fakamatala ʻa e kulupu takitaha, fakamatalaʻi ange ʻoku fakafofongaʻi ʻe he meʻa fakamaʻu hono onó hotau kuongá mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻo aʻu ki he Nofo Tuʻí, ʻi he taimi ʻe pule fakatāutaha ai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he māmaní (vakai, Doctrinal New Testament, 3:485–86).

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi hono lau leʻolahi e Fakahā 6:12–17, pea fakamatalaʻi ange ʻoku pehē ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e veesi 14, “Pea naʻe fakaava ʻa e ngaahi langí ʻi hono fakaava ha takainga tohi pea takai fakatahá; pea naʻe hiki ʻa e moʻunga, mo e motu, kotoa pē mei hono feituʻu.” Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi meʻa naʻe hoko ne tomuʻa mamata ki ai ʻa Sioné.

  • ʻI he taimi naʻe fakaava ai e meʻa fakamaʻu hono onó, ko e hā e ngaahi meʻa naʻe hoko ne mamata ki ai ʻa Sioné? (Fakamatalaʻi ange ko e ngaahi meʻa fakaʻauha ne hoko ko ʻení ko e ngaahi fakaʻilonga ia ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí.)

  • Fakatatau ki he veesi 16, ko e hā ʻe fakaʻamua ʻe kinautolu ʻoku feinga ke hao mei he “houhau” ʻa e ʻOtuá?

  • Ko e hā e fehuʻi ʻoku akoʻi ʻi he veesi 17?

Hiki ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé: Ko hai ʻe faʻa tuʻu ai?

Fakamatalaʻi ange ʻoku tokoni e Fakahā 7 ke mahino kiate kitautolu ko hai ʻe lava ʻo tuʻu, pe kātakiʻi, e ngaahi haʻahaʻa ʻo e meʻa fakamaʻu hono onó.

Fakahā 7

Naʻe mamata ʻa Sione ki he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻe fufulu honau kofu tōtōlofá ʻi he taʻataʻa ʻo e Lamí

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 7:1 pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ʻe taha ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:8. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ha toe meʻa kehe naʻe mamata ki ai ʻa Sione ʻi he meʻa fakamaʻu hono onó.

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he kau ʻāngelo ʻe toko faá? (Fakamahinoʻi ange ʻoku maʻu ʻe he ngaahi matangi ʻoku nau taʻotaʻofí ha mālohi ke fakaʻauha e moʻui ʻi he māmaní. Vakai foki, T&F 86:5–7.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 7:2–3 pea mo ha tokotaha kehe ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 77:9. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne fakahā ʻe he ʻāngelo ʻe taha ki he kau ʻāngelo ʻe toko faá.

Fakamatalaʻi ange ko e foʻi lea ʻIlaiase ʻi he tūkunga ko ʻení ko ha “hingoa ia kiate kinautolu ko honau misioná ke foaki e ngaahi kī mo e mālohi ki he tangatá ʻi he kuonga fakakosipeli fakaʻosí” (Doctrinal New Testament Commentary, 3:491–92; vakai foki, Fakahinohino ki he Folofolá, “ʻIlaiase”).

  • Ko e hā naʻe lea ʻaki ʻe he ʻāngelo ko ʻení ki he kau ʻāngelo ʻe toko faá?

Fakamatalaʻi ange “ko hono fakamaʻu, pe fakaʻilongaʻi ʻo e ‘kau tamaioʻeiki ʻa homau ʻOtuá ʻi honau foʻi laʻé’ ko ha fakatātā ia ʻo ʻenau moʻui līʻoa, ngāue, mo e kau ki he ʻOtuá (Fakahā 7:3; vakai foki, Fakahā 9:4; 14:1). …

“Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ko hono fakamaʻu ʻo e kau faivelengá ʻi honau foʻi laʻé ‘ʻokú ne fakataipe ʻa hono fakamaʻu e tāpuakí ki honau ʻulú, ʻo ʻuhinga ki he fuakava taʻengatá, pea fakapapauʻi ai honau uí mo honau filí’ (ʻi he History of the Church, 5:530)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 544).

Fakamatalaʻi ange hangē ko ia naʻe lekooti ʻi he Fakahā 9, naʻe mamata ʻa Sione ki he meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku ʻikai maʻu e fakamaʻú ni. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 9:3–4. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e tūkunga ʻo kinautolu ʻoku ʻikai ke nau maʻu e fakamaʻu ko ʻení. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Fakahā 7:4, ʻo kumi e tokolahi ʻo e kakai naʻe fakamaʻu ʻi he foʻi laʻé ʻe he ʻāngelo ko ʻení. Kole ki he kau akó ke nau lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakamatalaʻi ange naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá “ko e fika 144,000 ne fakamatala ki ai ʻi he Fakahā 7:4–8 ko e tokolahi ia ʻo e kau taulaʻeiki lahi kuo fakanofo mei he faʻahinga ʻe toko hongofulu mā ua ʻo ʻIsilelí te nau tokoni ki he niʻihi kehé ʻi heʻenau fekumi ki he hakeakiʻí [vakai, T&F 77:11]. ʻOku ʻikai ko e tokolahi fakakātoa ia ʻo e kakai ʻe hakeakiʻí, ʻo hangē ko ia ʻoku tui ki ai ha kakai ʻe niʻihi” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 544).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 7:9–10. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi pe ko hai naʻe toe mamata ki ai ʻa Sioné.

  • Ko hai naʻe mamata ki ai ʻa Sioné?

  • Ko e hā naʻe tui mo pukepuke ʻe he kakai ko ʻení? (Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange ʻe lava ke fakataipe ʻe he ngaahi vaʻa pāmé ʻa e ikuna mo e fiefia.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 7:13–17. Fakaafeʻi e kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe ako ʻe Sione kau ki he kakai ko ʻení.

  • Ko e hā ne kātekina ʻe he kakai ko ʻení?

  • Naʻe hoko fēfē honau kofu tōtōlofá ʻo hinehiná? (ʻI he “taʻataʻa ʻo e Lamí”—ko ha fakataipe ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.)

  • Fakatatau ki he veesi 15–17, ko e hā e ngaahi tāpuaki naʻe maʻu ʻe he kakai ko ʻení koeʻuhí naʻe fakamaʻa kinautolu ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí? (Mahalo te ke fakamahinoʻi ange ʻoku fakamatalaʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení ʻa e fiefia, melino, mo e mateaki ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e nāunau fakasilesitialé.)

  • Ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ʻiloʻi mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e founga te tau lava ai ʻo maʻu e nāunau fakasilesitialé? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi ha tefitoʻi moʻoni tatau mo ʻení: Kapau te tau kātakiʻi faivelenga e ngaahi faingataʻá pea hoko ʻo maʻa ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, te tau fiefia ʻi he nāunau fakasilesitialé mo e ʻOtuá. Tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto pe ʻe fēfē mo e founga te nau ongoʻi ke tuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá kuo nau maʻa.

  • Ko e hā e founga ʻe fakafehoanaki ai e ngaahi ongo ko ʻení ki he ngaahi ongo ʻo e kakai naʻe fakamatalaʻi ʻi he Fakahā 6:16?

  • Ko e hā kuo pau ke tau fai kae lava ʻe he Fakamoʻuí ʻo fakamaʻa kitautolu ʻi Heʻene Fakaleleí?

  • Kuo tokoniʻi fēfē koe ʻi hono manatuʻi e ngaahi tāpuaki ʻo e nāunau fakasilesitialé ʻi hoʻo feinga ke kātakiʻi e faingataʻá pea hoko ʻo maʻá?

Fakamanatu ki he kau akó e lisi ʻo e ngaahi hohaʻa kuo hiki he palakipoé ʻi he kamataʻanga ʻo e kalasí. Fakaafeʻi kinautolu ke fakakaukau ki he founga ʻe lava tokoniʻi ai kinautolu ʻe he tefitoʻi moʻoni kuo hiki he palakipoé ʻi he taimi ʻoku nau ongoʻi hohaʻa ai fekauʻaki mo e moʻui ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ʻoku nau loto ki ai ke vahevahe ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e kalasí.

Fakaafeʻi e kau akó ke toʻo ha kiʻi miniti siʻi ke fakalaulauloto ki he founga te nau lava ai ʻo fakaʻaongaʻi e tefitoʻi moʻoni naʻa nau ako he ʻaho ní. Poupouʻi ke nau lekooti ha faʻahinga ueʻi te nau maʻu.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Fakahā 6–11. Ko e moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá e meʻá ni fekauʻaki mo e moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí:

“ʻOku fakakaukau e kau taʻu hongofulu tupú he taimi ʻe niʻihi, ‘Ko e hā hano ʻaonga? ʻE vavé ni pē ke ʻauha e māmaní pea ʻosi.’ ʻOku maʻu ʻa e ongo ko iá mei he ilifiá, ʻo ʻikai mei he tuí. ʻOku ʻikai ʻiloʻi ʻe ha taha e houá pe ko e ʻahó (vakai, T&F 49:7), ka he ʻikai hoko mai e ʻaho fakaʻosí kae ʻoua kuo fakahoko e ngaahi taumuʻa kotoa pē ʻa e ʻEikí. ʻOku fakalotoʻi au ʻe he meʻa kotoa pē kuó u ako mei he ngaahi fakahaá pea mo e moʻuí, ʻoku lahi fau e taimi ke ke teuteu fakalelei ai ki ha moʻui fuoloa” (“To Young Women and Men,” Ensign, May 1989, 59).

Fakahā 7:1–3. ʻE aʻusia ʻe he kau māʻoniʻoní e ngaahi ʻahiʻahí mo e faingataʻaʻiá

“Naʻe mamata ʻa e ʻAposetolo ko Sioné he ʻikai uesia ʻe he ngaahi faingataʻa pau kimuʻa ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Maí ʻa e māmaní kotoa pe ko hono kakaí ‘ka ko e kau tangata pē ko ia ʻoku ʻikai ʻi honau foʻi laʻé ʻa e fakaʻilonga ʻa e ʻOtuá’ (Fakahā 9:4). ʻOku fekauʻaki ʻeni mo e ngaahi talaʻofa fakafolofola kehe, ʻa ia ko hono aofangatukú ʻe maluʻi ʻa kinautolu ʻoku faivelengá ʻi he ʻaho fakaʻosí (vakai, 1 Nīfai 22:17–19; T&F 115:5–6). …

“Neongo ʻoku talaʻofa ʻe he ʻEikí ʻa e maluʻi ki he kau māʻoniʻoní ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, naʻe fakamahinoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻe malava ke mole e moʻui ʻo e niʻihi ʻoku māʻoniʻoní ʻi he ngaahi ʻahiʻahí mo e ngaahi faingataʻa ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí: ‘[Naʻá ku] fakamatala fekauʻaki mo e hāʻele mai ʻa e Foha ʻo e Tangatá; ʻikai ngata ai, ko e fakakaukau hala ia ʻa e pehē ʻe hao ʻa e Kāingalotú mei he ngaahi fakamāú kotoa, kae mamahi ʻa e kau angahalá; he ʻoku moʻulaloa ʻa e kakano kotoa pē ke mamahi, pea naʻa mo e “kau māʻoniʻoní foki ʻe ʻikai te nau meimei hao” [vakai, T&F 63:34]; ka neongo ia ʻe ʻi ai ha Kāingalotu tokolahi ʻe hao, koeʻuhí he ʻe moʻui ʻa e kakai angatonú ʻi he tuí [vakai, Hapakuki 2:4]; ka ʻe kei ʻi ai pē ha kakai māʻoniʻoni ʻe niʻihi ʻe moʻulaloa ki he mahamahakí, ki he ngaahi meʻa fakamamahí, mo e alā meʻa pehē, koeʻuhí ko e vaivai ʻo e kakanó, neongo ia ʻe kei fakahaofi kinautolu ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá’ (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 290–291)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 547).

Fakahā 7:2. ʻIlaisa

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e hingoa ʻIlaisá ʻo pehē:

“Kuo tokolahi ha kau ʻāngelo talafekau kuo omi mei hono ngaahi nāunaú ke foaki mai ʻa e ngaahi kī mo e mālohi, mo toe fakatukupaaʻi honau ngaahi kuongá mo honau ngaahi nāunaú ki ha kau tangata ʻi māmani. Kuo ʻosi omi e niʻihi ko ʻení: Molonai, Sione Papitaiso, Pita, Sēmisi, mo Sione, Mōsese, ʻIlaisiā, ʻIlaiase, Kepaleli, Lafieli, mo Maikeli. (T&F 13; 110; 128:19–21.) Koeʻuhí ʻoku mahino naʻe ʻikai fuesia ʻe ha talafekau pē ʻe taha ʻa e kavenga ʻo hono fakafoki mai e ongoongoleleí, ka kuo nau takitaha omi mo ha fakakoloa pau mei ʻolunga, ʻoku mahino leva Ko e hingoa ʻIlaiasé ʻoku ʻai ia ki ha kakai tokolahi. Kuo pau ke mahino ʻa e fakamatala ko ia ko ha hingoa kiate kinautolu ko honau misioná ke foaki e ngaahi kī mo e ngaahi mālohi ki he tangatá ʻi he kuonga fakakosipeli fakaʻosí ni. ([Vakai, Joseph Fielding Smith,] Doctrines of Salvation, vol. 1, pp. 170–174.)” (Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 221). Vakai foki, Fakahinohino ki he Folofolá, “ʻIlaiase.”