Laipelí
Lēsoni 45: Luke 3–4


Lēsoni 45

Luke 3–4

Talateú

Naʻe malanga ʻaki ʻe Sione Papitaiso ʻa e fakatomalá mo fakamoʻoni ki he Mīsaia ʻe hoko maí. Naʻe papitaiso ʻa Sīsū Kalaisi ʻe Sione pea ʻaukai leva ʻi he feituʻu maomaonganoá ʻi he ʻaho ʻe 40. Hili e fononga ki Kālelí, naʻe fakahā ʻe Sīsū ʻi Nāsaleti ko Ia ʻa e Mīsaiá. Naʻe fakasītuʻaʻi Ia ʻe he kakai ʻi Nāsaletí, pea naʻá Ne ʻalu ki Kāpaneume, ʻa ia naʻá Ne fakamoʻui ai e mahakí mo kapusi ki tuʻa ʻa e kau tēvoló.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Luke 3:1–22

Ko e kikite ʻa Sione Papitaiso kia Sīsū Kalaisí

Kole ki ha tokotaha ako kimuʻa e kalasí, ke ne ako e fakamatala ʻa ʻIlaisiā mo e fefine uitou ʻo Salifatí ʻi he 1 Ngaahi Tuʻi 17:1–16 pea mo ha tokotaha ako kehe ke ako ʻa e fakamatala ʻa Neamani mo ʻIlaisa ʻi he 2 Ngaahi Tuʻi 5:1–15. Fakamatalaʻi ange te nau fakamatalaʻi fakanounou ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení ʻamui ange ʻi he lēsoní. Kole ange ke nau fakamamafaʻi e meʻa naʻe fai ʻe Neamani mo e fefine uitou ʻo Salifatí ke fakahaaʻi ʻena tuí pea fakamahinoʻi ange ko e ongo Senitaile kinaua (ʻikai ʻo e fale ʻo ʻIsilelí).

Ke kamata e lēsoní, kole ki he kau akó ke tohi ʻi ha laʻipepa kau ki ha taimi ne nau ongoʻi ai ne fakamavaheʻi pe fakamamaʻo kinautolu mei he niʻihi ʻoku nau feohí tupu mei hono moʻui ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo fakafoki maí (fakapapauʻi ʻoku ʻikai hiki he kau akó honau hingoá ʻi heʻenau laʻipepá). Hili ha taimi feʻunga, kole ki he kau akó ke ʻoatu ʻenau laʻipepá. Lau leʻolahi ki he kalasí ha niʻihi ʻo e ngaahi aʻusiá.

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ha moʻoni ʻi heʻenau ako e Luke 3:1–22 te ne lava ʻo fakamatalaʻi e ʻuhinga ʻe lava ke ongoʻi ai ʻe kinautolu ʻoku moʻui ʻaki e ongoongoleleí ʻoku faʻa fakamavaheʻi kinautolu mei he niʻihi kehé.

Fakamatalaʻi ange naʻe hoko ʻa e taulaʻeiki lahí ʻi he malumalu ʻo e fono ʻa Mōsesé ko e ʻōfisa pule ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻEloné mo e taki fakapolitikale ʻo e puleʻanga ʻo ʻIsilelí. Neongo ia, ʻi he taimi ʻo e ngāue ʻa e Fakamoʻuí, kuo uesia ʻa e lakanga ʻo e taulaʻeiki lahí. Naʻe fili ʻa e kau taulaʻeiki lahí ʻe he kau tangata hangē ko Hēlota mo ha kau ʻōfisa Loma kehe kae ʻikai fili ʻe he ʻOtuá (vakai, Bible Dictionary, “High priest”).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Luke 3:2–6. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi pe ko hai naʻe lea ki ai ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ko e kau taulaʻeiki lahí.

  • Ko hai naʻe folofola ki ai e ʻEikí kae ʻikai ko e kau taulaʻeiki lahí? (“Sione ko e foha ʻo Sakaliá,” ʻoku ʻiloa foki ko Sione Papitaiso.)

  • Ko e hā naʻe akoʻi ʻe Sione Papitaisó?

Fakamatalaʻi ange ʻi he kuonga ʻo Sioné naʻe tui e kakai ʻe niʻihi ne nau lelei ange pe naʻe ʻofaʻi lahi ange ʻe he ʻOtuá ʻiate kinautolu ʻoku ʻikai ko e kau ʻIsilelí koeʻuhí ko e hako kinautolu ʻo ʻĒpalahame. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Luke 3:7–9, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe Sione Papitaiso ki he kau Siú naʻe fie maʻu ke nau fai ke fakahōifua ki he ʻOtuá.

  • Ko e hā naʻe akoʻi ʻe Sione ki he kau Siú naʻe fie maʻu ke nau fai ke fakahōifua ki he ʻOtuá? (Fakamatalaʻi ange ko e “fua” ko ha fakaʻilonga ia ʻo e ola ʻo e ngaahi fili ʻoku tau faí.)

  • Fakatatau ki he veesi 9, ko e hā ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku ʻikai ʻomi ha “fua leleí”, pe moʻui angatonú?

Fakamatalaʻi fakanounou e Luke 3:10–15 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe akoʻi ʻe Sione ha ngaahi kulupu pau ʻo e kau Siú ʻi he founga te nau lava ai ʻo ʻomi ha fua leleí. Naʻe mālie ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Sioné, pea naʻe fakakaukau ha niʻihi mahalo ko ia ʻa e Mīsaiá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Luke 3:16–17, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa naʻe pehē ʻe Sione ʻe fai ʻe he Mīsaiá ʻi Heʻene hāʻele maí.

  • Ko e hā naʻe pehē ʻe Sione ʻe fai ʻe he Mīsaia ʻe hāʻele maí?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e kupuʻi lea “papitaiso ʻaki ʻe ia ʻa kimoutolu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo e afi” (veesi 16) ki ola fakahaohaoaʻi mo fakamāʻoniʻoniʻi ʻo hono maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Ke tokoni ke mahino lahi ange ki he kau akó ʻa e veesi 17, fakaʻaliʻali ha falukunga tengaʻi uite pe fanga kiʻi foʻi maka mo e efuefuʻi papa pe fanga kiʻi kongokonga nusipepa. Tuifio fakataha e tengaʻi uité mo e efuefuʻi papá, pea tuku ia ʻi ha laulau.

  • ʻE lava fēfē ha taha ʻo fakamavahevaheʻi ʻa e tengaʻi uité mei he efuefuʻi papá?

Fakamatalaʻi ange hili tā ʻa e uité mo siví (taimi naʻe fakamavaheʻi ai e kēlení mei he toenga ʻo e fuʻu ʻakaú), ʻe fili leva ʻa e kēlení. Ko e siví ko ha founga ia ʻi he kuonga muʻá naʻe ngāue ʻaki ke fakamavaheʻi ʻa e tengaʻi uité mei hono kafukafú (ko e ngeʻesí) mo e kili tuʻá. ʻE fakaʻaongaʻi ʻe ha tokotaha sivi ha fuʻu sāvolo pe huo langa papa (naʻe liliu ʻi he folofolá ko e “ī”) ke lī ʻa e uité kuo filí ki he ʻataá. ʻE puhi leva ʻe he havilí e kafukafu maʻamaʻa, koví, pea ʻe ngangana leva ʻa e tengaʻi uite mamafa angé ʻi ha fokotuʻunga uite he falikí.

Ke fakatātaaʻi ʻa e foʻi fakakaukau ko ʻení, fakaʻaliʻali ha ī toʻotoʻo (te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi ha pepa matolu, pepa fefeka, pe pepa ne peluki kapau ʻe fie maʻu). Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke haʻu ki muʻa he kalasí, pea kole ange ke ne taʻili ʻa e ī ʻi he tengaʻi uité mo e efuefuʻi papá. ʻI he taʻili ʻe he tokotaha akó ʻa e ií, līaki māmālie ʻa e meʻa kuo tuifió kae kamata ke puhi ʻe he havilí ʻa e efuefuʻi papá kae ngangana hifo e tengaʻi uité ki he laulaú. Fakaafeʻi e tokotaha akó ke tangutu.

  • Ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he uité mo e kafukafú? (ʻOku fakafofongaʻi ʻe he uité ʻa e kau māʻoniʻoní, pea fakafofongaʻi ʻe he kafukafú ʻa e kau faiangahalá.)

  • Fakatatau ki he veesi 16–17, ko hai ʻokú ne fakamavaheʻi e kau māʻoniʻoní mei he kau faiangahalá? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e moʻoni ko ʻení he palakipoé: ʻOku fakamavaheʻi ʻe Sīsū Kalaisi e kau māʻoniʻoní mei he kau faiangahalá.)

  • Neongo ʻe fakahoko e fakamavaheʻi fakaʻosi ʻo e kau māʻoniʻoní mei he kau faiangahalá ʻi he ʻAho ʻo e Fakamāú, ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ai ʻe he muimui ʻia Sīsū Kalaisí mo hono moʻui ʻaki ʻEne ongoongoleleí ʻo fakatupu ke mavahe ʻEne kau ākongá mei he niʻihi kehé he taimí ni?

  • Ko e hā ʻoku fie maʻu ai ke mahino kiate kitautolu ʻe lava ʻi he feinga ke muimui ʻia Sīsū Kalaisi pea moʻui ʻaki ʻEne ongoongoleleí ʻo fakatupu ke tau mavahe pe ongoʻi fakamavaheʻi mei he niʻihi kehé?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Luke 3:18–22 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe haʻu ʻa Sīsū ke papitaiso ʻe Sione Papitaiso. Naʻe fakahū pilīsone ʻe Hēlota ʻa Sione kimui ange ai.

Luke 3:23–38

ʻOku fokotuʻu mai ʻa e hako ʻo Sīsuú

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Luke 3:23–38 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe fakakau ʻe Luke ha tohi hohoko ʻo Sīsū mo fakamoʻoni ko Siosefa ʻa e tamai “fakangalingali” (ʻikai totonu) ʻa Sīsuú, ʻa ia ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.

Luke 4:1–13

Ko e ʻahiʻahiʻi ʻe Sētane ʻa Sīsū ʻi he feituʻu maomaonganoá

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻi he Luke 4:1–13 ha fakamatala kau ki he ʻaukai ʻa Sīsū he ʻaho ʻe 40 ʻi he feituʻu maomaonganoá mo hono fakasītuʻaʻi e ngaahi ʻahiʻahi ʻa Sētané.

Luke 4:14–30

Ko e fakahā ʻe Sīsū Ko Ia ʻa e Mīsaiá

Hiki e ngaahi lea maumau, fakavolu, pōpula, masiva,mo e kui ʻi he palakipoé. Kole ki he kau akó ke fakalaulauloto ki ha taimi naʻe fakamatalaʻi ai ʻe ha foʻi lea ʻe taha pe lahi ange ʻi he ngaahi leá ni ʻenau ongoʻi kiate kinautolú. Fakaafeʻi kinautolu ʻi heʻenau ako e Luke 4:14–30 ke kumi ha founga te nau lava ai ʻo maʻu ʻa e fiemālié mei he ngaahi ongo ko ʻení.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Luke 4:14–17 ʻaki hono fakamatalaʻi ange ne hili e foki mai ʻa Sīsū mei he feituʻu maomaonganoá, naʻá Ne kamata ke malanga ʻi he ngaahi falelotu ʻi Kālelí. Taimi nounou pē, naʻá Ne foki ki Hono kolo tupuʻanga ko Nasaletí. Naʻá Ne tuʻu ʻi ha falelotu lahi lolotonga ʻene ʻi aí, pea lau mei he tohi ʻa ʻĪsaiá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Luke 4:18–21, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe ʻĪsaia fekauʻaki mo e misiona fakalangi ʻo e Mīsaiá.

  • Ko e hā naʻe fakamoʻoniʻi ʻe Sīsū ki he kakai ʻo Hono kolo tupuʻanga ko Nāsaletí? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehekehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻilo ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení: Ko Sīsū ʻa e Mīsaia naʻe tuku mai ke fakamoʻui ʻa e loto mafesí pea fakahaofi ʻa kinautolu ʻoku pōpula fakalaumālié.)

  • Ko e hā ha ngaahi aʻusia kuó ke maʻu kuó ne fakahaaʻi atu ʻoku hokohoko atu ʻa Sīsū Kalaisi ke fakamoʻui mo fakahaofi kitautolu ʻi hotau kuongá ni?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Luke 4:22, pea kole ki he kalasí ke kumi e founga ʻa e tali ʻa e kakai ʻi Nasaletí ki hono fakahā loto-toʻa ʻe Sīsū ko Ia ʻa e Mīsaia ne nau tatali fuoloa ki aí.

  • Naʻe tali fēfē ʻa e kakaí ki he fanongonongo ʻa e Fakamoʻuí?

  • Fakatefito ʻi he veesi 22, ʻokú ke pehē ko e hā naʻe faingataʻa ai ki he kakai ʻi Nasaletí ke tui ko Sīsū ʻa e Mīsaiá?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Luke 4:23 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe ʻafioʻi ʻe Sīsū ʻe ʻahiʻahiʻi Ia ʻe he kakai ʻi Nasaletí ke fakamoʻoniʻi ko Ia ʻa e Mīsaiá ʻaki hono toe fakahoko e ngaahi mana naʻá Ne fakahoko ʻi Kāpaneumé.

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakavave fakalongolongo e Luke 4:24–27, ʻo kumi e ongo fakamatala ʻi he Fuakava Motuʻá naʻe ʻuhinga ki ai e Fakamoʻuí ʻi Heʻene tali ki he kakai ʻo Nasaletí. (Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamahinoʻi ʻoku ʻuhinga ʻa e [ʻIlaiasé] kia ʻIlaisiā pea ko e [ʻIlaisiasí] kia ʻIlaisa.) Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau ʻiló.

Kole ki he ongo tamaiki ako naʻá ke fakaafeʻi kimuʻa ke ako ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻení ke fakahoko ʻena fakamatala fakanounoú he taimí ni. Hili iá, fakamatalaʻi ange naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa kinautolu ʻi Nasaletí neongo naʻe ʻi ai ha kau uitou mo e kau kilia ʻIsileli, ʻoku ʻikai ko e ongo ʻIsileli (ongo Senitaile) naʻá na aʻusia e ngaahi maná.

  • Ko e hā ha ngaahi founga naʻe fakahaaʻi ai ʻe Neamani mo e fefine uitou ʻo Salifatí ʻa e tuí?

  • Naʻe kehe fēfē e tui ʻa e uitoú mo Neamaní mei he tui ʻa e kakai ʻi Nasaletí?

Fakamahinoʻi ange naʻe fakahoko ʻe Sīsū ha ngaahi mana siʻisiʻi ʻaupito ʻi Nasaleti koeʻuhí naʻe siʻi e tui ʻa e kakai aí kiate ia (vakai, Mātiu 13:54–58; Maʻake 6:1–6).

  • Ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako fekauʻaki mo e tuí ʻi heʻetau fakafaikehekeheʻi ʻa e kakai ʻi Nasaletí mo e uitoú mo Neamaní? (Tokoni ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení: ʻI heʻetau fakahaaʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo mamata ki he hoko ʻa e ngaahi maná.)

Kole ki he kau akó ke nau haʻu ki he palakipoé pea ʻai ha lisi ʻo ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo fakahaaʻi ʻetau tuí ko Sīsū Kalaisi hotau Fakamoʻuí. Hili hono fakakakato ʻe he kau akó ʻa e lisí, fehuʻi ange:

  • Ko e hā ha ngaahi sīpinga ʻo e ngaahi tāpuaki pe ngaahi mana ʻoku hoko ʻi heʻetau ʻuluaki ngāue ʻi he tuí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Luke 4:28–30, pea kole ki he kalasí ke kumi e anga ʻa e tali ʻa kinautolu ʻi he falelotu lahí kia Sīsuú. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻe he fakamatalá ni e founga ʻe fakamavaheʻi ʻe Sīsū Kalaisi e kau faiangahalá mei he kau māʻoniʻoní? (Vakai,Luke 3:17.)

Luke 4:31–44

Ko e kapusi ki tuʻa ʻe Sīsū ʻa e kau tēvoló mo fakamoʻui ʻa e mahakí

Vahevahe e kau akó ke nau tauhoa. Fakaafeʻi kinautolu ke lau leʻolahi mo honau hoá e Luke 4:31–44 pea kumi e ngaahi tāpuaki naʻe maʻu ʻe he kakai ʻo Kāpaneumé ʻi hono fakafehoanaki ki he ngaahi tāpuaki naʻe maʻu ʻe he kakai ʻi Nasaletí. Hili ʻenau laú, fakaafeʻi kinautolu ke aleaʻi mo honau hoá ʻenau tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení (mahalo te ke fie hiki ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení he palakipoé):

  • Naʻe kehe fēfē e tali ʻa e kakai ʻi Kāpaneumé kia Sīsuú, ʻi hono fakafehoanaki kiate kinautolu ʻi Nāsaletí?

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki naʻe maʻu ʻe he kakai ʻo Kāpaneumé, ʻi hono fakafehoanaki ki he ngaahi tāpuaki naʻe maʻu ʻe he kakai ʻo Nāsaletí?

  • ʻOku fakatātaaʻi fēfē ʻe he ngaahi fakamatalá ni ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ia ʻi heʻetau fakahaaʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo mamata ki he hoko ʻa e ngaahi maná?

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke vahevahe mo e kalasí ʻenau tali ki he ongo fehuʻi fakaʻosí.

Fakaʻosi e lēsoní ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí pea mo e ngaahi tāpuaki kuó ke maʻu ʻi hoʻo fakahaaʻi ʻa e tui kiate Iá. Kole ki he kau akó ke hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá ha ngaahi founga te nau lava ai ʻo fakahaaʻi ʻenau tui kia Sīsū Kalaisí. Fakaafeʻi kinautolu ke fokotuʻu ha taumuʻa ke fai e ngaahi meʻa ne nau hikí.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Luke 3:17. “[Te Ne] tānaki ʻa e uité ki hono feleokó”

Ko e fakaʻuhinga ʻe taha ʻo e feleoko ʻe tānaki ki ai ʻa e uité, pe ko e kau māʻoniʻoní, ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e temipalé. ʻI hono fai ha talanoa fakatātā (vakai, ʻAlamā 26:5) hangē ko ia ʻi he Luke 3:17, naʻe pehē ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

“Ko e ngaahi feleokó ʻa e ngaahi temipale māʻoniʻoní. Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele: ‘ʻOku mahino ʻoku totonu ke fakalaka atu ʻetau sió ʻi he vai faiʻanga papitaisó ki he temipale māʻoniʻoní ʻi he taimi ʻoku tau papitaiso aí. Ko e feleoko lahi ʻoku totonu ke tānaki ki ai e ngaahi haʻingá ni, ko e temipale māʻoniʻoní‘ (ʻi he John L. Hart, ‘Make Calling Focus of Your Mission,’ Church News, Sept. 17, 1994, 4). ʻOku fakamahinoʻi mo fakamamafaʻi ʻe he fakahinohinó ni ʻa hono mahuʻinga ʻo e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu ʻo e temipalé—ke ʻoua naʻa maumau ʻa e ngaahi haʻingá” (“Maʻu ha Hingoa mo ha Ongoongo ʻOku Lelei,” Ensign pe Liahona, Mē 2009, 97).

Luke 4:25–27. Ko Neamani mo e fefine uitou ʻo Salifatí 

Naʻe fai ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo e tui naʻe fakahaaʻi ʻe he fefine uitou ʻo Salifatí mo Neamani ʻi hono fakafehoanaki ki he tui ʻa kinautolu ʻi Nāsaleti ʻi he kuonga ʻo Sīsuú:

“ʻOku ʻi ai e maná, ʻi he ʻi ai ʻa e tuí; kapau ʻoku ʻikai ha tui, ʻoku ʻikai fakahoko ha mana. Pea kapau naʻe ʻalu atu e kau palōfita ʻo e kuonga muʻá mei he lotoʻā sipi ʻo ʻIsilelí ke kumi ʻa e niʻihi ʻoku taau mo ʻenau ngāue fakafaifekaú, pea ʻe ʻalu ʻa Sīsū ʻi tuʻa ʻi Nasaleti ke maʻu ha tali ʻa e ngaahi laumālie te nau tui kiate ia mo maʻu e ngaahi tāpuaki naʻá ne haʻu ke foakí. Kapau ʻoku loto holi ʻa e kakai ʻi Nasaletí ke mamata ki he ngaahi ngāue fakaofo ʻoku fai ʻi he ngaahi feituʻu kehé, tuku ke nau tali Ia naʻe malanga ʻi honau falelotú, pea te nau maʻu leva e ngaahi tāpuaki ʻo e langí” (The Mortal Messiah, 4 vols. [1979–81], 2:26).