Laipelí
Lēsoni 78: Sione 18–19


Lēsoni 78

Sione 18–19

Talateú

Hili hono puke pōpula mo fakafehuʻi ʻe he kau taki ʻo e Kau Siú ʻa Sīsuú, ne nau tuku Ia kia Pailato ke fakamaauʻi mo fakahalaʻiaʻi. Naʻe loto ʻa Pailato ke Tutuki ʻa Sīsū, neongo naʻá ne ʻilo ʻa e taʻe halaia ʻa Sīsuú. Lolotonga ʻEne ʻi he kolosí, naʻe tuku ʻe he Fakamoʻuí ʻEne faʻeé ke tokangaʻi ʻe he ʻAposetolo ko Sioné. Hili hono tutuki ʻo Sīsuú, naʻe tuku hono sinó ki ha fonualoto.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Sione 18:1–32

Ko e puke pōpula mo fakafehuʻi ʻa Sīsū ʻe he kau taki faka-Siú, ʻa ia ne nau ʻomi Ia ki he ʻao ʻo Pailató

Hiki ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé:

Ko fē nai e taimi ʻoku faingataʻa taha ai ke te tokanga ki he tuʻunga lelei ʻa e niʻihi kehé?

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke fakamatalaʻi ʻenau founga tali ki he fehuʻi ʻi he palakipoé.

Fakamatalaʻi ange naʻe fili ʻa Sīsū Kalaisi pea mo e kōvana Loma ko Pailató ke fakamuʻomuʻa, pe fakamahuʻingaʻi, e ngaahi meʻa kehekehe lolotonga e ngaahi meʻa naʻe hoko ne fakamatalaʻi ʻi he Sione 18–19. Hiki ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e palakipoé ʻa e ngaahi hohaʻa ʻa Sīsū Kalaisí mo e ngaahi hohaʻa ʻa Pailató. Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ha moʻoni ʻi heʻenau ako ʻa e Sione 18–19, ʻe lava ke tokoni ke nau ʻilo ʻa e ngaahi hohaʻa ʻoku totonu ke fakamuʻomuʻa ʻi heʻenau moʻuí.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sione 18:1–3, ʻaki hano fakamatalaʻi ange hili e mamahi ʻa Sīsū ʻi he Ngoue ko Ketisemaní, naʻe aʻu mai ʻa Siutasi ʻIsikaliote mo ha kau ʻōfisa mei he kau taulaʻeiki lahí mo e kau Fālesí ke puke pōpula ʻa Sīsū.

  • Kapau naʻá ke ʻilo ʻoku fakaofi mai ha kau tangata ke puke pōpula koe pea iku ʻo tāmateʻi, ko e hā nai te ke faí?

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke taufetongi he lau leʻolahi mei he Sione 18:4–11 mo e Luke 22:50–51. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e founga tali ʻa Sisuú ʻi he aʻu mai ʻa e kulupu ko ʻení.

  • Ko e hā naʻe folofola ʻaki ʻe Sīsū kiate kinautolu ne omi ke puke pōpula Iá? (Te ke lava ʻo fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea nií ʻi he Sione 18:8 pea mo e kinautolu ʻi he Sione 18:9 ki he Kau ʻAposetolo ne nau ʻi ai mo Sīsuú.)

  • Fakatatau ki he ngaahi veesi ko ʻení, ko e hā naʻe tokanga ki ai ʻa Sīsū Kalaisí? Hiki ʻa e ngaahi kupuʻi lea ko ʻení ʻi he palakipoé ʻi lalo ʻi he “Ngaahi hohaʻa ʻa Sīsuú” lolotonga e tali ʻa e kau akó. ko hono maluʻi ʻo ʻEne Kau ʻAposetoló; fakamoʻui e telinga ʻo e tamaioʻeiki; ko hono fakahoko e finangalo ʻo e Tamai Hēvaní.)

Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala fakanounou ʻo e Sione18:12–32:

Naʻe fakangofua pē ʻe Sīsū ʻa e kau ʻōfisá ke nau puke pōpula Ia. Ne nau ʻave Ia kia ʻĀnasi, ko ha taha ʻo e kau taki ʻo e kau Siú, pea toki hoko kia Kaiafasi, ko e taulaʻeiki lahá naʻe feinga ke fakahalaiaʻi ʻa Sīsū ki he maté. Naʻe muimui ʻa Pita mo ha ākonga ʻe taha ʻia Sīsū. ʻI hono ʻeke ange ʻe ha kakai kehekehe ʻe tolu kia Pita pe ko ha taha ia ʻo e kau ākonga ʻa Sīsuú, naʻe fakafisingaʻi ʻe Pita ʻene ʻilo Iá he taimi takitaha. Hili hono fakafehuʻi ʻe Kaiafasi ʻa Sīsuú, naʻe ʻave Ia ʻe he kau taki ʻo e kau Siú ʻa Sīsū kia Pailato, ko e kōvana Loma fakafeituʻu ʻo Siuteá, ke fakamāuʻi mo tautea ai. Ko e kau Lomá pē ne nau maʻu e mafai ke foaki ha tautea mate ʻi Selusalema.

Fakamatalaʻi ange mahalo naʻe hoko ʻa e hopo ko ʻení ʻi ha feituʻu ʻi he Kolotau ʻAnitoniá ofi ki he temipalé. (Mahalo te ke fakakaukau ke fakaafeʻi e kau akó ke nau kumi ki he Mape fika 12, “Ko Selusalema ʻi he Taimi ʻo Sīsuú,” ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá pea kumi e Kolotau ʻAnitoniá [fika 3 ʻi he mapé.]

Sione 18:33–19:16

Ko e fakamaauʻi ʻa Sīsū ʻi he ʻao ʻo Pailató

Fakaafeʻi ha ongo tamaiki ako ke na lau leʻolahi ʻa e ngaahi lea ʻa e Fakamoʻui mo Pailató takitaha, ʻoku lekooti ʻi he Sione 18:33–37. (Mahalo te ke fie fakaafeʻi ʻa e kau ako ko ʻení kimuʻa pea kamata e kalasí ke nau kumi e ngaahi meʻa te nau laú.) Fakakaukau ke ke hoko ko e tokotaha fakamatalá, pe fakaafeʻi ha tokotaha ako ʻe taha ke hoko ko e tokotaha fakamatalá. Lolotonga hono lau ʻe he kau akó ni ʻenau ngaahi kongá, kole ki he kalasí ke nau muimui ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fie maʻu ʻe Pailato ke ne ʻilo fekauʻaki mo Sīsuú.

  • Fakatatau ki he Sione 18:33, ko e hā naʻe fie maʻu ʻe Pailato ke ʻilo fekauʻaki mo Sīsuú?

Fakamatalaʻi ange naʻe talatalaakiʻi ʻe he kau taki ʻo e kau Siú ʻa Sīsū ʻokú Ne tala ko Ia ʻa e tuʻi ʻo e kau Siú koeʻuhí kapau ʻoku pehē ʻe Sīsū ko e Tuʻí Ia, ʻe lava pē ke moʻua Ia ʻi he angatuʻú, pe talisone, ki he puleʻanga ʻo Lomá (vakai, Sione 19:12), ko ha hia naʻe ala tautea mate pē.

  • Ko e hā naʻe fakamatala ʻe Sīsū kia Pailato? (Naʻe “ʻikai ʻo māmaní” Hono puleʻangá [Sione 18:36], pea naʻá Ne haʻu ki he māmaní ke “fakamoʻoni ki he moʻoní” [Sione 18:37].)

Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Sione 18:38–40, ʻo kumi e meʻa naʻe aofangatuku ʻaki ʻe Pailato fekauʻaki mo Sīsuú.

  • Ko e hā naʻe aofangatuku ʻaki ʻe Pailato fekauʻaki mo Sīsuú? (Naʻá ne pehē “ʻoku ʻikai te u ʻilo ʻe au ha kovi ʻiate ia” [veesi 38].)

  • Fakatatau ki he veesi 39, ko e hā naʻe fai ʻe Pailato ke feinga ke tukuange ʻa Sīsuú?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sione 19:1-5, ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fakamamahiʻi mo manukiʻi ʻe he kau sōtia Lomá ʻa Sīsū. Naʻe fakahā leva ʻe Pailato ʻa Sīsū ʻi he ʻao ʻo e kakaí.

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Sione 19:4, 6, ʻo kumi e meʻa naʻe toutou lea ʻaki ʻe Pailato ki he kau Siú (“ʻOku ʻikai te u ʻilo ʻe au ha kovi ʻiate ia”).

  • Fakatefito ʻi hono ʻilo ʻe Pailato ʻoku ʻikai ha kovi ʻia Sīsuú, ko e hā naʻe meimei tui ʻa Pailato ko e meʻa totonu ke faí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Sione 19:7. Kole ange ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe tala ange ʻe he kau taki ʻo e kau Siú kia Pailato fekauʻaki mo Sīsuú.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau ʻa e ngaahi lea ʻa Pailató, Sīsuú, pea ke hoko atu ʻe he tokotaha fakamatalá honau ngaahi fatongiá mo lau leʻolahi mei he Sione 19:8–11. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo fekumi ki he tali ʻa Pailato ʻi heʻene ʻilo naʻe pehē ʻe Sīsū ko e ʻAlo Ia ʻo e ʻOtuá.

  • Naʻe fēfē e tali ʻa Pailató hili hono tala ange ʻe he kau taki ʻo e kau Siú kiate ia naʻe pehē ʻe Sīsū ko Ia ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtuá?

  • Kapau naʻá ke ʻi he tuʻunga ʻo Pailató, naʻá ke mei ongoʻi fēfē nai hili haʻo fanongo ki he meʻa naʻe folofola ʻaki ʻe Sīsū fekauʻaki mo ho mālohi ko e kōvaná? Ko e hā hono ʻuhingá?

Fakamatalaʻi ange ʻoku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ʻa Sīsū ʻoku lekooti ʻi he veesi 11, fekauʻaki mo e maʻu ʻe he kau taki faka-Siú ʻa e “lahi hake ʻene angahalá” kapau ʻe moʻulaloa ʻa Pailato ki he kole ʻa e kakaí pea fekau ke kalusefai ʻa Sīsū, ʻe halaia ʻa Pailato ʻi he faiangahalá, ka he ʻikai mamafa tatau ia mo kinautolu ne feinga mālohi ke tāmateʻi ʻa Sīsuú.

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Mātiu 27:19, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe faleʻi ʻe he mali ʻo Pailató ke ne faí. Kole ki he kau akó ke nau līpooti e meʻa ne nau maʻú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Sione 19:12–15. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe feinga ʻa Pailate ke fai kia Sīsuú mo e tali ʻa e kau Siú.

  • Fakatatau ki he veesi 12, ko e hā feinga ʻa Pailato ke fai?

  • Ko e hā naʻe lea ʻaki ʻe he kau taki ʻo e kau Siú kia Pailato ʻi heʻenau ʻilo naʻá ne loto ke tukuaange ʻa Sīsuú?

Fakamanatu ki he kau akó ko Sisa ʻa e ʻemipola Loma naʻá ne foaki kia Pailato hono tuʻunga ko e kōvana ʻo Siuteá. ʻI he ngaahi taimi ki muʻá, naʻe fekau atu ʻe Pailato ha kau sōtia Loma ke tāmateʻi ʻa e kau Siú, pea naʻá ne ʻuliʻi ha niʻihi ʻo ʻenau ngaahi tukufakaholo fakalotu toputapú. Naʻe ʻosi lipooti ʻa e ngaahi tōʻonga ʻa Pailató kia Sisa, pea naʻe valokiʻi ʻe Sisa ʻa Pailato (vakai vahe. 34, note 7, in James E. Talmage, Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 648–49).

  • Ko e hā nai naʻe mei hoko kia Pailato kapau naʻe lipooti ʻe he kau Siú naʻe ʻikai ko ha “kaungāmeʻá” ia ʻo Sisa (veesi 12)? (Kapau naʻe mahaloʻi ʻe Sisa ʻoku anga-lavaki ange ʻa Pailato ki ai, mahalo naʻe mei toʻo ʻe Sisa meia Pailato hono tuʻungá mo e mālohi ko e kōvaná.)

Fakamahinoʻi ange naʻe pau ke fili ʻa Pailato ʻi hono maluʻi e ngaahi meʻa ʻoku tokanga ki aí mo e tukuange o e Fakamoʻuí, ʻa ia naʻá ne ʻilo ʻoku tonuhiá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Sione 19:16. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fili ʻe Pailato ke ne faí.

  • Ko e hā naʻe fili ʻe Pailato ke ne fai?

  • Ko e hā ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he fili ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa naʻe tokanga lahi ange ki ai ʻa Pailató? (Hiki ʻa e ngaahi kupuʻi lea ko ʻení ʻi he palakipé ʻi lalo he “Ngaahi meʻa naʻe tokanga ki ai ʻa Pailató”: ko ia pē; ko hono tuʻungá mo e mālohí.)

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni ʻe lava ke tau ako mei he fili ʻa Pailato ke fakamuʻamuʻa e meʻa ʻoku tokanga ki aí ʻi hono tukuange ʻo e Fakamoʻuí, ʻa ia naʻá ne ʻilo ʻoku taʻehalaiá? Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení he palakipoé ʻE iku ke tau faiangahala ʻi heʻetau fakamuʻomuʻa ʻetau ngaahi fie maʻú ʻi he meʻa ʻoku totonu ke tau faí.)

  • Ko e hā ha ngaahi tūkunga ʻe lava ke ʻahiʻahiʻi ai kitautolu ke fakamuʻomuʻa ʻetau ngaahi fie maʻú ʻi he meʻa ʻoku totonú?

  • Ko e hā ʻe lava ke tau fai ke ikunaʻi e ʻahiʻahi ʻo e fakamuʻomuʻa ʻetau ngaahi fie maʻú ʻi he meʻa ʻoku totonú?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau kumi e meʻa ʻe lava ke nau ako fekauʻaki mo e ʻulungāanga ʻo Kalaisí ʻo fakafehoanaki ki he ʻulungaanga ʻo Pailató ʻi heʻenau ako ʻa e ngaahi momeniti fakaʻosi ʻo e moʻui fakamatelie ʻa Sīsū Kalaisí.

Sione 19:17–42

Naʻe tutuki ʻa Sīsū, pea ʻoku tuku ʻa Hono sinó ʻi ha fonualoto.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sione 19:17–24, ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fua ʻe Sīsū Hono kolosí ki Kolokota, ʻa ia naʻe tutuki ai Iá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Sione 19:25–27. Kole ange ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi pe ko hai ʻi ai hono tutuki ʻa Sīsuú.

  • Ko hai naʻe tuʻu ʻi he veʻe kolosí ʻi hono tutuki ʻo Sīsuú? (Hili e tali ʻa e kau akó, fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ākonga ko ia … naá Ne [Sīsuú] ʻofa aí” [veesi 26] ki he ʻAposetolo ko Sione, ʻoku ʻiloa foki ko Sione ko e ʻOfeina.)

  • Fakatatau ki he veesi 26–27, ko hai naʻe tokanga ki ai ʻa Sīsū ʻi Heʻene tautau he kolosí? Ko e hā naʻá Ne fakahinohinoʻi ʻa Sione ke ne faí? (Ke ne tokangaʻi ʻEne faʻé ʻo hangē pe ko ha faʻē moʻoni ʻa Sione. Tohi ʻi he palakipoé ʻi lalo he “Ngaahi meʻa naʻe tokanga ki ai ʻa Sīsū Kalaisí” ko e tuʻunga lelei ʻa ʻEne faʻeé.)

Kapau ʻe lava, ʻoange ki he kau akó ha ngaahi tatau ʻo e lea ko ʻeni naʻe fai ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatalá.

ʻĪmisi
Elder David A. Bednar

“ʻOku fakahaaʻi ʻa e ʻulungāangá … ʻi he mālohi ke ʻiloʻi e faingataʻaʻia ʻa e kakai kehé ʻi he taimi ʻoku tau faingataʻaʻia aí; ʻi he mālohi ke ʻiloʻi ʻa e fiekaia ʻa e niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku tau fiekaia aí; pea ʻi he mālohi ke ala atu mo manavaʻofa ki he mamahi fakalaumālie ʻa e niʻihi kehé ʻi he taimi ʻoku tau ʻi he lotolotonga ko ia ʻo hotau faingataʻaʻia fakalaumālié. Ko ia ai, ʻoku fakahaaʻi ʻa e ʻulungaangá ʻi he mamata mo ala atu kituʻa ʻi he taimi ʻoku pehē mai ʻa e tali angamaheni mo fakaenatulá ke ke siokita mo fakamāfutofuta. Kapau ko e tuʻunga peheé ʻa e lelei taupotu taha ʻo e ʻulungāangá, ko e Fakamoʻui leva ʻo e Māmaní ʻa e sīpinga haohaoa ʻo e faʻahinga ʻulungaanga tatau mo ʻofa faka-kalaisi peheé” (“The Character of Christ” [Brigham Young University–Idaho Religion Symposium, Jan. 25, 2003], 2–3).

  • Makatuʻunga ʻi he meʻa ne tau ako mei he Sione 18–19, fekauʻaki mo e ʻulungaanga ʻo e Fakamoʻuí, ko e hā ʻe lava ke tau fai ke muimui ʻi Heʻene sīpingá? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e moʻoni ko ʻení he palakipoé: Te tau lava ʻo muimui ʻi he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻetau fili ke tokoniʻi e niʻihi kehé neongo ʻoku tau fie maʻu tokoni mo kitautolu.)

  • ʻE founga fēfē nai haʻatau ikunaʻi ʻa e holi ke tokanga taha pē kiate kitautolu mo fili ke tokoni ki he niʻihi kehé ʻo aʻu ki he taimi ʻoku tau fie maʻu tokoni ai mo kitautolu?

  • Ko fē nai ha taimi kuó ke mamata ai ki ha taha ʻoku muimui he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí ʻaki ʻene fili ke tokoniʻi ʻa e niʻihí neongo naʻe fie maʻu tokoni pē mo ia?

Mahalo te ke fie vahevahe hoʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí pea mo e sīpinga haohaoa naʻá Ne fokotuʻu ʻi Heʻene fakamuʻomuʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé ʻi Haʻaná. Fakaafeʻi e kau akó ke nau hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá ʻa e meʻa te nau fai ke muimui ʻi he sīpinga ʻa e Fakamoʻuí.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sione 19:28–42, ʻaki hano fakamatalaʻi ange hili e mate ʻa Sīsuú naʻe kole ange ʻe Siosefa ʻo ʻAlemateá kia Pailate Hono sinó. Naʻe teuteuʻi leva ʻe Siosefa mo Nikotīmasi ʻa e sino ʻo e Fakamoʻuí pea tuku ia ki ha fonualoto, ʻa ia naʻe foaki ʻe Siosefa.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Sione 18:5–8. “Ko au ia”

“ʻOku liliu ʻa e ngaahi lea[‘ko au iá’] mei he foʻi kupuʻi lea faka-Kalisi egō eimi,, ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi feituʻu lahi ʻia Sione ʻi he fakafekauʻaki mo e faka-ʻOtua ʻo Sīsū Kalaisí. … Hili hono folofola ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi leá ni, ʻnaʻa nau holomui ʻo tō ki he kelekelé’ (Sione 18:6), ‘ʻo hā mai ʻa e taʻe malava ke ngāue ʻaki ha mālohi kia Sīsū taʻe maʻu ha mafai ke fai ia’ (Bruce R. McConkie, Doctrinal New Testament Commentary, 1:780). ‘Naʻe fakamoʻoniʻi mai ʻe he anga fakaʻeiʻeiki mo angavaivai faingofua kae mālohi ʻo Kalaisí ha ngaahi mahafu tau mo ha ngaahi meʻa tau naʻe lahi fau hono mālohí ki he fakamoveuveú’ (James E. Talmage, Jesus the Christ,3rd ed. [1916], 615). ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he fakaikiiki ko ʻení naʻe maʻu ʻe he Fakamoʻuí ha mālohi ke ikunaʻi ʻa hono kau puke pōpulá ʻaki ʻEne tukulolo ke puke pōpula mo tutuki Ia” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00]).

Sione 19:12, 16. Ko e hā naʻe fai ai ʻe Pailato ha fili naʻá ne ʻilo naʻe hala?

Naʻe ʻomi ʻe ʻEletā Sēmisi E. Talamesi ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ha ʻilo ki he ʻuhinga naʻe fai ai ʻe Pailato ha fili naʻá ne ʻilo naʻe hala:

“Ko hā nai e tupuʻanga ʻo e ngaahi vaivai ʻa Pailató? Ko e fakafofonga ia ʻo e ʻemipolá, ko e pule fakaʻemipaea mo e mālohi ke tutuki pe fakahaofí; ko ha hau fakalao ia. He ʻikai toe fakafehuʻia ʻene tui ʻoku ʻikai halaia ʻa Sīsuú mo ʻene loto ke fakahaofi Ia mei he kolosí. Ko e hā naʻe toe veiveiua, momou, lotolotoua, pea faifai ʻo tukulolo ʻo fakafepakiʻi hono konisēnisí mo hono lotó? Koeʻuhí, hili ko iá, naʻe pōpula ange ia ʻi ha tangata tauʻatāina. Naʻá ne hopoate ki hono kuohilí. Naʻá ne ʻilo kapau naʻe fakahoko hono laungaʻi ia ʻi Lomá, ʻe tukuakiʻi kotoa mai ki ai ʻene ngaahi faihalá mo e angakoví, ʻene ngaahi fakamālohí mo e fakapō taʻe ala fakatonuhiaʻi naʻá ne fakatupú. Ko e pule Lomá ia, ka naʻe fiefia ʻa e kakai naʻe pule fakalao ki aí he sio ʻoku fakahekeheke ange ʻi heʻenau ngaohi kovia ia ʻo fakamanamanaʻi ʻaki hono lipooti ki hono takí, Taipiliusi” (Jesus the Christ, 3rd ed. [1916], 641).

Naʻe toe foki ʻe ʻEletā Talamesi “Naʻe ʻiloʻi pē ʻe Pailato ʻa e meʻa totonu ke faí ka naʻe masiva ʻi he loto-toʻa ke fai ia” (vahe 34, note 7 ʻi he Jesus the Christ, 648).

Sione 19:31–36. “Naʻe kole ʻa e kakai Siú … kia Pailato ke fesiʻi honau vaʻé”

Naʻe faʻa mamahi ʻa kinautolu naʻe tutukí ʻi ha ngaahi ʻaho lahi kimuʻa pea nau toki maté. Hili e pekia ʻa kinautolu naʻe tutukí, naʻe faʻa tuku ʻe he kau Lomá ʻa e ngaahi sinó ʻi he kolosí ke taʻofi ʻa e kau faihia kehé. Neongo iá, naʻe taʻofi ʻe he fono ʻa Mōsesé hono tatau e ngaahi sino ʻo e kau faihiá ʻi ha fuʻu ʻakau ʻi he poó ʻo ʻaho (vakai, Teutalōnome 21:22–23). ʻIkai ngata aí, ʻi hono tutuki ʻo Sīsuú ko e ʻaho hokó ko ha ʻaho Sāpate ia. Ko ia ai ʻi he fie maʻu ʻe he kau taki ʻo e kau Siú ke toʻo mei he kolosí ʻa e ngaahi sinó kimuʻa pea kamata ʻa e Sāpaté ʻi he pale ʻa e laʻaá, ne nau feinga ai ke fakavaveʻi e mate ʻa e kau tangata ʻe tolu ʻi he kolosí ʻaki ʻenau kole ke tuʻusi honau vaʻé. ʻE fakatupu heni haʻanau mamahi he langa honau fatafatá mo e nounou ʻenau mānavá koeʻuhí ko e ʻikai ke toe lava ʻe he vaʻé ʻo poupouʻi honau mamafá. Hili hono tuʻusi e vaʻe ʻo e ongo tangata kehe ʻe ua naʻe tutukí, naʻe ʻilo ʻe he kau sōtia Lomá kuo pekia ʻa Sīsū pea naʻe ʻikai toe fie maʻu ia ke tuʻusi Hono ongo vaʻé.

Naʻe fakahoko ʻe he momeniti mahuʻinga ko ʻeni ʻi he funga kolosí ha kikite ʻi he Fuakava Motuʻá: “ʻOkú ne tauhi hono ngaahi hui kotoa pē: ʻe ʻikai mafesi ha taha” (Saame 34: 20). ʻIkai ngata aí, naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻIsilelí ke ʻoua naʻa fesiʻi ha hui ʻo e fanga lami ki he Lakaatú, ʻa ia naʻá ne tomuʻa fakahā mai e feilaulau ʻa Sīsū ko e Lami ʻa e ʻOtuá (vakai, ʻEkesōtosi 12:46).