Laipelí
Lēsoni 7: Mātiu 3


Lēsoni 7

Mātiu 3

Talateú

Naʻe malanga mo e fai papitaiso ʻa Sione Papitaiso ʻi Siutea. Naʻe fononga ʻa Sīsū Kalaisi mei Kāleli ki he Vaitafe Soataní, ʻo papitaiso ai Ia ʻe Sioné. Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he ʻOtua ko e Tamaí ko Sīsū ʻa Hono ʻAlo ʻOfaʻangá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Mātiu 3:1–12

Ko e malanga ʻa Sione Papitaiso ʻi Siuteá

Kole ki he kalasí ke nau fakakaukauloto pe te nau ongoʻi fēfē kapau ʻe tuʻu hake ha taha ʻi he kau akó ʻo kamata ʻave ha ngaahi meʻa fakatāutaha ʻoku ʻa e fānau ako kehé. Kole ange leva ke nau fakakaukauloto ʻoku kole fakamolemole ange ʻa e tokotahá hili ʻene toʻo ʻa e ngaahi meʻá ka ʻoku hokohoko atu pē ʻene ʻave ʻa e ngaahi meʻa mei he kau ako kehé. Fehuʻi:

  • Ko e hā haʻo fakakaukau ki he kole fakamolemole ʻa e tokotaha ako ko ʻení?

  • ʻOku tatau fēfē nai ʻa e ngaahi ngāue ʻa e tokotaha ako ko ʻení mo e ʻikai feinga fakamātoato ke fakatomalá?

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ʻi heʻenau ako ʻa e Mātiu 3 ke kumi ʻa e ngaahi moʻoni ʻoku tokoni ke mahino kiate kitautolu ʻa e meʻa kuo pau ke tau fai ke fakatomala moʻoní.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 3:1–4. Kole ki he kalasí ke kumi ʻa e meʻa ne hoko ʻe lava ke tokoni ki hono teuteuʻi ʻa e kakaí ki he ngāue ʻa e Fakamoʻuí.

  • Ko hai ʻa Sione Papitaiso? (Ko e foha ʻo Sakalia mo ʻIlisapeti, ko e kāinga ʻo Mele. Naʻá ne maʻu ʻa e kī ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné [vakai, T&F 13; 84:27–28].)

  • Ko e hā naʻe fai ʻe Sioné?

  • Ko e hā naʻe enginaki ʻe Sione ki heʻene kau fanongó ke nau faí?

Fakamatalaʻi ange naʻe ʻosi kikiteʻi ʻe ʻĪsaia mo e kau palōfita kehé ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Sioné (vakai, ʻĪsaia 40:3; Malakai 3:1; 1 Nīfai 10:7–10). Naʻe teuteu ʻe Sione ʻa e halá maʻá e Mīsaiá (Sīsū Kalaisi) ʻaki hono malanga ʻaki ʻa e fakatomalá mo papitaiso ʻaki ʻa e vaí.

  • ʻOkú ke pehē naʻe tokoni fēfē hono malanga ʻaki ʻa e fakatomalá mo e papitaiso ʻaki ʻa e vaí ki hono teuteu e hala ʻo e ʻEikí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 3:5–6. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, pea kumi e founga ne tali ʻaki ʻe he kakaí ʻa e pōpoaki ʻa Sioné.

  • Naʻe tali fēfē ʻe he kakaí ʻa e pōpoaki ʻa Sioné? (Naʻa nau vete ʻenau ngaahi angahalá pea papitaiso. Fakamatalaʻi ange ʻoku fie maʻu ki he fakamolemolé ha loto fiemālie ke vete e ngaahi angahala ʻa ha taha ki he Tamai Hēvaní pea ki he lakanga fakataulaʻeiki kuo vaheʻí, ʻi he taimi ʻoku fie maʻu aí [vakai, Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko Ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí (2004), 53].)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 3:7. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ʻa e tokotaha ne lea ki ai ʻa Sioné.

  • Fakatatau ki he veesi ko ení, ko hai naʻe lea ki ai ʻa Sioné?

Fakamatalaʻi ange ko e kau Fālesí ko ha kulupu fakalotu ia ʻo ha kau Siu ʻa ia ʻoku fokotuʻu mai ʻe honau hingoá ʻoku makehe pe mavahe pē kinautolu ia. Naʻa nau polepole ʻi heʻenau tauhi pau ki he fono ʻa Mōsesé mo tui ʻoku mahuʻinga tatau pē ʻa e ngaahi fakalahi ʻoku fai ʻe he tangatá, ʻoku ʻiloa ko e fono ʻoku ʻikai tohí, mo e fono ʻa Mōsesé (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Kau Fālesí”). Ko e kau Sātusí ko ha kulupu fakapolitikale tokosiʻi kae mālohi lahi ʻaupito ʻi he kau Siú ʻa ia ne nau tui ki he talangofua ki he mataʻitohi ʻo e fono ʻa Mōsesé. Naʻe ʻikai ke nau tui ki he tokāteline ʻo e toetuʻú pe moʻui taʻengatá (vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Kau Sātusí”).

  • Ko e hā naʻe ui ʻaki ʻe Sione ʻa e kau Fālesí mo e kau Sātusí?

ʻĪmisi
Palestinian viper

Ngata Fekai Palesitaine

© taviphoto/Shutterstock.com

Kapau ʻe lava, fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻo ha ngata fekai Palesitaine pea fakamatalaʻi ange ko e ngata angamaheni huhu kona taha ʻena ʻi ʻIsilelí. ʻOku mālohi ʻa e ngata fekaí ʻi he poʻulí pea ʻoku nau faʻa kumi kai ʻaki ʻenau toitoi pea ʻohofi leva ʻa e meʻa tenau fakapoó. ʻI he taimi ʻoku nau ongoʻi ʻoku fakamanamanaʻi kinautolú, ʻe takatakai ʻe he ngata fekai hono sinó, sisī, pea ʻohofi hono filí.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ne fakatauhoa ai ʻe Sione ʻa e kau Fālesí mo e kau Sātusí ki he ngata fekaí? (Te ke lava ʻo fakamahinoʻi ange naʻe ilifia ʻa e kau Fālesí mo e kau Sātusí ʻia Sione, ʻi heʻene tohoakiʻi ha fuʻu kakai tokolahi mei heʻenau ivi tākiekina koví mo e ngaahi akonaki halá.)

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ha toe ngaahi lea ʻa Sione ki he kau Fālesí mo e kau Sātusí. Kole ki he kau akó ke nau kumi ki he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Mātiu 3:34–36 (ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá). (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ko e ngaahi veesi ko ʻení ko e liliu ia ʻo e Mātiu 3:8–9.) Kole ange ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e ngaahi veesi ko ʻení.

  • Fakatatau kia Sione, kapau he ʻikai tali ʻe he kau Fālesí mo e kau Sātusí ʻene malangá, ko hai foki te nau toe fakafisingaʻí?

  • ʻE fēfē nai haʻo fakamatala fakanounouʻi ʻa e pōpōaki ʻa Sioné kiate kinautolu?

Tohiʻi ʻa e kupuʻi lea Fakahā ʻa e ngaahi fua ʻoku ngali mo e fakatomalá ʻi he palakipoé.

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e kupuʻi lea ko ʻení, fakamahinoʻi ange ʻoku ʻi ai e taimi ʻe niʻihi ʻi he folofolá ʻoku faʻa fakafofongaʻi ʻa e kakaí ki ha ʻakau ʻokú ne ʻomi ha fua ʻoku lelei pe kovi. Fakaʻaliʻali pe tā ha konga ʻo ha fuaʻi ʻakau pea fakamatalaʻi ange ʻokú ne fakafofongaʻi ʻetau ngaahi holí mo e ngāué. Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ʻoku ngali” ki he “taau mo e.”

Fakamanatu ki he kalasí ʻa e tūkunga naʻá ke kole ange ke nau fakakaukauloto ki ai ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní (ko ha tokotaha ako ʻokú ne toʻo ha ngaahi meʻa fakatāutaha mei he fānau ako kehé pea hokohoko hono fai iá, neongo ne ʻosi kole fakamolemolé).

  • Naʻe fakatātaaʻi lelei nai ʻe he tokotaha akó ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá ʻi heʻene ngaahi holí mo e ngāué? Ko e hā hono ʻuhingá? (Naʻe hokohoko atu hono toʻo ʻe he tokotaha akó ha ngaahi meʻa mei he fānau ako kehé neongo ne ʻosi kole fakamolemolé.)

  • Te ke fakamatalaʻi fakanounou fēfē ʻa e ʻuhinga ʻo e “fakahā … ngaahi fua ʻoku taau mo e fakatomalá”? (Mātiu 3:8). (ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke ʻilo ʻa e moʻoni ko ʻení: ʻOku tau fakahaaʻi ʻa e fakatomala moʻoní ki he ʻEikí ʻi heʻetau liliu ʻetau ngaahi holí mo e tōʻongá ʻo muimui ki Heʻene ngaahi akonakí.)

  • Ko e hā ʻa e ngaahi holi mo e ngaahi ngāue ʻokú ne fakahā kuo tau fakatomalaʻi moʻoni ʻetau ngaahi angahalá?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení, hiki ʻa e ngaahi sīpinga ko ʻení ʻi he palakipoé: kākā ʻi he akó, anga taʻe-ʻofa ki he ngaahi tokouá mo e tuongaʻané, taʻeʻofa pe houtamaki ki he kau ako kehé, fakaʻaongaʻi ʻa e lea koví, mo e sio ponokalafí. Kole ki he kau akó ke nau fakamatalaʻi ʻa e fakakaukau mo e ngāue ʻa ha tokotaha kuó ne fakatomala mei he ngaahi angahala ko ʻení.

Lau leʻolahi ʻa e Mātiu 3:10. Fakaafeʻi e kau akó ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e nunuʻa ʻo e ʻikai ke fakatomala moʻoní. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú. Fakamatalaʻi ange ʻoku fakafofongaʻi ʻe hono “tā hifo ia, pea laku ki he afí” ʻoku mole mei he niʻihi fakafoʻituitui ʻoku ʻikai fakatomalá ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá pea ʻe iku ʻo mole ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e puleʻanga fakasilesitialé.

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakalaulauloto ki ha ngaahi holi pe tōʻonga ʻoku fie maʻu ke nau liliu kae lava ke nau fakatomala moʻoni. Poupouʻi kinautolu ke fakahaaʻi ʻa e fakatomala moʻoní ʻaki hono liliu ha faʻahinga holi pe tōʻonga ʻoku ʻikai taau mo e ngaahi akonaki ʻa e ʻOtuá.

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke lau fakalongolongo ʻa e Mātiu 3:11, pea kumi e meʻa naʻe pehē ʻe Sione ʻe fai ʻe he Fakamoʻuí.

  • Fakatatau ki he veesi 11, ko e hā ʻe fai ʻe Sīsū he ʻikai lava ʻe Sione ʻo fai? (ʻE fai papitaiso ʻa Sīsū “ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, mo e afi.” Fakamatalaʻi ange naʻe ʻuhinga ʻa Sione ki hono maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ko e konga hono ua ʻo e fuakava mo e ouau ʻo e papitaisó. ʻOku fakamāʻoniʻoniʻi mo fakaleleiʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní hotau laumālié ʻo hangē naʻe fai ia ʻaki ʻa e afí [vakai, 2 Nīfai 31:13–14,17].)

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e veesi 12 ʻaki hano fakamatalaʻi ange ʻokú ne fakataipe ʻa e meʻa ʻe hoko ki he kau angatonu ʻoku nau tali ʻa Sīsū Kalaisí (ko e uité) mo e kau angahala ʻoku nau fakafisingaʻi Iá (ko e kafukafú).

Mātiu 3:13–17

Ko e papitaiso ʻa Sīsū Kalaisí, pea fakahā ʻe he Tamaí ko Hono ʻAlo ʻOfaʻangá Ia

Kole ki he kau ako kuo ʻosi papitaisó ke nau fakakaukau ki heʻenau papitaisó. Fakaafeʻi hanau niʻihi ke vahevahe e meʻa ʻoku nau manatuʻí.

Fakamatalaʻi ange ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Mātiu 3:13–17 hono papitaiso ʻo e Fakamoʻuí. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau kumi e ngaahi meʻa ʻoku faitatau ai honau papitaisó mo ia ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻenau ako ʻa e ngaahi veesi ko ʻení.

Hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé:

ʻE hai?

ʻO founga fēfē?

Ko e hā hono ʻuhingá?

Vahevahe tautau toko ua e kau akó. Kole ki he ngaahi hoá ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Mātiu 3:13–17, ʻo kumi e ngaahi tali ki he fehuʻi ʻe tolu ko ʻení. Hili ha taimi feʻunga, fehuʻi ange:

  • Ko hai naʻá ne papitaiso ʻa Sīsuú? (Hiki ʻa e Sione Papitaisó ʻi he palakipoé ofi ki he ʻE hai?)

  • Ko e hā naʻe fononga ai ʻa Sīsū Kalaisi mei Kāleli ki he Vaitafe Soataní ke papitaiso ʻe Sione Papitaisó? (Fakamanatu ki he kau akó naʻe maʻu ʻe Sione ʻa e ngaahi kī ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pea ko ia pē ʻa e tangata he taimi ko iá naʻá ne maʻu e mafai ke fakahoko ʻa e ouau ʻo e papitaisó. Hiki ʻa e Mafai totonu ʻi he palakipoé ofi ki he Sione Papitaisó.)

  • Ko e hā e kupuʻi lea ʻi he veesi 16 ʻokú ne fakahaaʻi mai ʻa e founga ne papitaiso ai ʻa Sīsuú? (Fakapapauʻi ʻoku mahino ki he kau akó ʻoku fakahaaʻi ʻe he “ʻalu hake mei he vaí” ʻa Sīsuú hono papitaiso Ia ʻi he fakauku—ʻo ʻuhingá naʻá Ne pulia kakato ʻi he vaí. Hiki e ʻI he fakauku ʻi he palakipoé ofi ki he ʻO founga fēfē?)

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau fakakaukauloto ne nau ʻi he Vaitafe Soataní ʻi he haʻu ʻa Sīsū ke papitaisó.

  • Ko e hā naʻe momou ai ʻa Sione ke papitaiso ʻa e Fakamoʻuí? (Naʻá ne ʻiloʻi naʻe lahi ange ʻa e tuʻunga mo e mafai ʻo Sīsuú ʻiate ia.)

  • Fakatatau ki he veesi 15, ko e hā naʻe pehē ʻe Sīsū naʻe fie maʻu ke papitaiso Iá? (“Ke fakahoko e māʻoniʻoni kotoa pē.” Hiki ʻa e kupuʻi lea ko ʻení ʻi he palakipoé ofi ki he Ko e hā hono ʻuhingá?)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea ko ʻení?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e “fakahoko ʻa e māʻoniʻoni kotoa pē” ki hono fai e ngaahi meʻa kotoa ʻoku finangalo e Tamai Hēvaní ke tau faí koeʻuhí ke tau toe nofo fakataha mo Ia. ʻOku kau heni hono maʻu e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí, ʻa ia ʻoku fie maʻu ʻe he ʻOtuá mei he kotoa ʻo ʻEne fānaú, kau ai ʻa Sīsū. Naʻe tā ʻe Sīsū ʻa e sīpinga haohaoa ke tau muimui aí ʻi Heʻene papitaiso, fakahaaʻi e loto-fakatōkilalo, talangofua ki he ngaahi fekau ʻa ʻEne Tamaí, pea fakahoko ha ouau ʻoku fie maʻu ke aʻusia ai e moʻui taʻengatá (vakai, 2 Nīfai 31:4–11).

Kole ki he kau akó ke fakaʻaongaʻi e ngaahi tali ki he ngaahi fehuʻi ʻe tolu ʻi he palakipoé ke ʻiloʻi ha tokāteline ʻe lava ke tau ako mei he Mātiu 3:13–17. ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke ʻilo ʻa e tokāteline ko ʻení: ʻOku mahuʻinga ki he fakamoʻuí ʻa e papitaiso ʻi he fakauku ʻe ha tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e mafaí.

  • ʻOku tatau fēfē ho papitaisó mo e sīpinga ne tā ʻe he Fakamoʻuí maʻatautolú?

Fakamatalaʻi ange ʻoku tokoniʻi foki kitautolu ʻe he Mātiu 3:16–17 ke ako ʻa e tokāteline fekauʻaki mo e Toluʻi ʻOtuá. Fakaafeʻi e kau akó ke toe lau fakalongolongo ʻa e ngaahi veesi ko ʻení, pea kumi e meʻa ʻoku nau akoʻi fekauʻaki mo e Tamaí, ko e ʻAló, mo e Laumālie Māʻoniʻoní.

  • Naʻe ʻi fē ʻa e mēmipa takitaha ʻo e Toluʻi ʻOtuá lolotonga hono papitaiso ʻo e Fakamoʻuí? (Naʻe ʻi he Vaitafe Soataní ʻa Sīsū Kalaisi, naʻe hifo ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate Ia ʻo hangē ha lupé, pea folofola hifo ʻa e Tamai Hēvaní mei he langí. Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai liliu moʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha lupe. Ka naʻe hoko ʻa e lupé ko ha fakaʻilonga pe fakataipe ia naʻe hifo ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kia Sīsū.)

  • Ko e hā ha tokāteline ʻoku akoʻi mai ʻe he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e Toluʻi ʻOtuá? (ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke ʻiloʻi ʻa e tokāteline ko ʻení: Ko ha niʻihi kehekehe mo māvahevahe ʻe tolu ʻa e Tamaí, ʻAló, mo e Laumālie Māʻoniʻoní.)

Fakamahinoʻi ange ʻoku ʻikai maʻu ʻe ha kakai tokolahi ha ʻilo tonu pe kakato fekauʻaki mo e Toluʻi ʻOtuá. Ko e lahi ange ʻa e mahino ʻoku tau maʻu ki he natula moʻoni ʻo e Toluʻi ʻOtuá, ko e lahi ange ia ʻa e ʻofa ʻoku tau ongoʻi kiate Kinautolú pea tau mateuteu lelei ange ai ke akoʻi mo fakamoʻoniʻi Kinautolu ki he niʻihi kehé.

Ke tokoni ke mahino lelei ange ki he kau akó ʻa e tuʻunga ʻo e mēmipa takitaha ʻo e Toluʻi ʻOtuá, vahevahe kinautolu ki ha kulupu tautau toko tolu pea kole ange ke nau kumi ʻa e “ʻOtuá” ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá. Vahe ki he tokotaha ako takitaha ʻi he kulupú ha mēmipa ʻo e Toluʻi ʻOtuá. Fakaafeʻi e kau akó ke lau ʻa e konga ko iá, ʻo kumi ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e mēmipa kuo vahe ange kiate kinautolú. Hili ha taimi feʻunga, kole ki he kau akó ke nau akoʻi ʻa e meʻa ne nau akó ki heʻenau kulupú pea fakamatalaʻi e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai ke tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi moʻoni ko iá.

Fakakaukau ke fakaafeʻi ha kau ako ke vahevahe mo e kalasí ʻenau fakamoʻoni ki he Tamaí, ko e ʻAló, pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní ke fakaʻosi ʻaki e lēsoní.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Mātiu 3:11. “Pea ʻe papitaiso ʻe ia ʻa kimoutolu ʻaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoni, mo e afi”

Naʻe aleaʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá hono ʻuhinga ʻo e “papitaiso ʻi he afí”:

“ʻOku fekauʻi mo fakahinohinoʻi kitautolu ke tau moʻui ʻi ha founga ʻe lava ke liliu ai hotau natula hingá ʻo fakafou ʻi he mālohi fakamāʻoniʻoniʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Melioni G. Lomenī ʻo pehē ko e papitaiso ʻi he afí ʻaki e Laumālie Māʻoniʻoní ʻokú ne ‘fakatafoki [kitautolu] mei he anga fakaekakanó ki he fakalaumālié. ʻOkú ne fufulu, fakamoʻui mo fakamaʻa ʻa e laumālié. … ʻOku fie maʻu kotoa e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, fakatomalá, mo e papitaiso ʻi he vaí kimuʻa, ka ko e [papitaiso ʻi he afí] ʻa hono aofangatukú. Ke maʻu ʻa e [papitaiso ʻi he afi ko ʻení, kuo pau ke fō e kofu ʻo e tokotahá ʻi he taʻataʻa fakalelei ʻo Sīsū Kalaisí’ (Learning for the Eternities, comp. George J. Romney [1977], 133); vakai foki, 3 Nīfai 27:19–20).

“Ko ia, ʻi hono toe fanauʻi foʻou kitautolú pea tau feinga ke maʻu maʻu pē ʻa Hono laumālié, ʻe fakamāʻoniʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní hotau laumālié ʻo hangē ʻoku fai ʻaki ʻa e afí (vakai, 2 Nīfai 31:13–14, 17). Te tau toki tuʻu taʻe-ha-mele ai ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá” (“Nima Maʻa mo ha Loto Māʻoniʻoni,” Ensign pe Liahona, Nōvema. 2007, 82–83).

Mātiu 3:12. “Ko e ī ʻo hai ʻi Hono Toʻukupú”

“Ko e ‘ī’ ʻoku ʻuhinga ki ai ʻi he Mātiu 3:12 ko ha meʻa sivi ia naʻe faʻa ngāue ʻaki ke puhi e uité ki he ʻeá. Naʻe lava heni ke fakamavaheʻi ʻa e uité mei he kafukafú. ʻE ngangana ʻa e uité ki he kelekelé kae puhiʻi ʻa e kafukafu naʻe maʻamaʻa angé ke mamaʻo. Naʻe fakatahatahaʻi leva ʻa e uité ki ha fale tukuʻanga uite pe feleoko, pea tutu leva ʻa e kafukafú ʻaki ʻa e afi. Naʻe akoʻi ʻe Sione Papitaiso, ʻe hoko mai ʻa e Fakamoʻuí ʻiate ia, pea ʻe fakamavaheʻi ʻa e kau tuí mei he kau taʻe tuí ʻi he founga tatau naʻe fakamavaheʻi ʻaki ʻa e uité mei he kafukafú (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00] 17).

Mātiu 3:16. Ko e fakaʻilonga ʻo e lupé

Naʻe fakamatala ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá naʻe ʻikai hā ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha lupe hili hono papitaiso ʻa Sīsū Kalaisí. Ka, naʻe fakafofongaʻi ʻe he lupe ne maliu hifó ne ʻi ai e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he taimi ko iá. Naʻe akoʻi ʻe Siosefa Sāmita:

“Naʻe fokotuʻu ʻa e fakaʻilonga ʻo e lupé kimuʻa ʻoku teʻeki ngaohi ʻa e māmaní, ko ha fakamoʻoni ki he Laumālie Māʻoniʻoní, pea he ʻikai lava ʻa e tēvoló ia ke fotu mai ʻi he faka-ʻiolonga ʻo e lupé. Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha tokotaha, ʻoku ʻi he fōtunga ʻo ha taha. ʻOku ʻikai ke ne fakangatangata ia ki he fōtunga ʻo e lupé, ka ʻi he fakaʻilonga ʻo e lupé. He ʻikai lava ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ia ʻo liliu ke hoko ko ha lupe; ka naʻe foaki ʻa e fakaʻilonga ʻo e lupé kia Sione ke fakahaaʻi hono moʻoni ʻo e ngāue ko iá, he ko e lupé ko e fakataipe pe ko e fakaʻilonga ia ʻo e moʻoní mo e haohaoá” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 93–94).

Mātiu 3:13–17. Ko e Tamaí, ʻAló mo e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha toko tolu kehekehe mo mavahevahe

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ‘Eletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ‘o e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e founga ʻoku taha ai ʻa e kau mēmipaʻ o e Toluʻi ʻOtuá ka ʻoku Nau hoko foki ko ha niʻihi mavahevahe.

“ʻOku tau tui ʻoku hoko e toko tolu fakalangi ko ʻení ko e Toko Toluʻi ʻOtua ia ʻoku nau taha ʻi he taumuʻá, founga, fakamoʻoni pea mo e misiona. … ʻOku ou tui ʻe totonu ke u pehē ʻoku tau tui ʻoku Nau taha ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku mahuʻinga mo taʻengatá tuku kehe pē ʻoku ʻikai ke tau tui ʻoku sino pē ʻe taha ʻa e toko tolú ni, ʻa ia ko ha fakakaukau ʻoku maʻu ʻe kinautolu ʻoku tui ki he Toko Tolu Tapú ka kuo teʻeki ai fakahā mai ia ʻi he folofolá he ʻoku ʻikai moʻoni” (“Ko e ʻOtua Moʻoni Pē Tahá mo Sīsū Kalaisi ʻa Ia Naʻá Ne Fekaú,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2007, 40).

Naʻe toe fakamatala lahi ange ʻa ʻEletā Hōlani ko e taha ʻo e ngaahi ʻuhinga ʻo e puputuʻu fekauʻaki mo e natula ʻo e Toluʻi ʻOtuá naʻe tupu ia lolotonga ʻo e Hē Lahi mei he Moʻoní, naʻe tālangaʻi ʻe he “kau tangata lotú, kau filōsefá, mo e kau taki” pea iku ʻo nau loto ʻikai ʻiloa mo taʻe mahino ʻa e ʻOtuá (vakai, “Ko e ʻOtua Moʻoni Pē Tahá mo Sīsū Kalaisi ʻa Ia Naʻá Ne Fekaú,” 40–41).