Laipelí
Lēsoni 138: Hepelū 11


Lēsoni 138

Hepelū 11

Talateú

Naʻe akoʻi ʻe Paula e kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e tuí. Naʻá ne lea ʻaki ha ngaahi sīpinga ʻo e kau tangata mo e kau fafine angatonu mei he Fuakava Motuʻá naʻa nau ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí pea fakahoko ha ngaahi mana, kātekina e ngaahi faingataʻá, pea maʻu ha ngaahi tāpuaki lahi.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Hepelū 11:1–6.

Ko e akoʻi ʻe Paula e kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e tuí

Lau ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻo ha finemui mei he ʻotu motu Filipainí. Fakaafeʻi e kau akó ke fakafanongo ki he founga ne ngāue ʻaki ai ʻe he finemuí ʻa e tuí.

Makehe mei hono lau ʻo e fakamatalá, te ke lava ʻo hulu ʻa e vitiō “Tui Haohaoa mo Faingofua” (5:22), ʻa ia ʻoku toʻo mei ai e fakamatala ko ʻení. ʻOku maʻu ʻa e vitiō ko ʻení ʻi he LDS.org. Taʻofi e vitioó hili hono maʻu ʻe he finemuí ha ongo ke fakatau e ngaahi meʻa naʻá ne fie maʻú (taimi 2:36).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ha finemui mei he ʻotu Filipainí naʻe ʻi ai ha faʻahitaʻu māfana ʻe taha naʻe pau ke ʻalu ai ʻene tamaí ʻo ngāue. ʻI he taimi naʻá ne maʻu ai ʻene vahé te ne ʻave ia ki ʻapi ki hono fāmilí. ʻI he Tokonaki ʻe taha, naʻe ngāue ʻaki ʻe he fāmilí e paʻangá kotoa tuku kehe ha ongo paʻanga naʻe taki peso ʻe 20. ʻI he vakai ʻa e finemuí ki he lisi ʻo e ngaahi meʻa naʻe fie maʻu ʻe hono fāmilí, naʻá ne ʻiloʻi he ʻikai te nau maʻu ha paʻanga feʻunga ke fakatau mai e ngaahi meʻa kotoa pē mo totongi ʻenau fononga mo hono fāmilí ki he lotú he ʻaho hono hokó. Naʻá ne fehuʻi ki heʻene faʻeé e meʻa ʻoku totonu ke ne faí. Naʻe talaange ʻe heʻene faʻeé ke fakatau mai e ngaahi meʻá pea ʻe ʻomi ʻe he ʻOtuá ha tokoni ki he totongí.

Naʻe lotua ʻe he finemuí ke ne lava ʻo fakatau mai e ngaahi meʻa he lisí pea kei ʻi ai ha paʻanga feʻunga ke totongi ʻa e fefonongaʻaki ki he lotú he ʻaho hono hokó. Naʻe pau ke ne ʻuluaki fakatau mai ʻa e malalá koeʻuhí ke maʻu ʻe hono fāmilí ha lolo ki he feimeʻatokoní. Naʻá ne ʻohovale ʻi heʻene ʻilo ne hiki e totongi ʻo e tangai malalá mei he peso ʻe 5 ki he peso ʻe 10. ʻI heʻene ʻiloʻi naʻe fie maʻu ʻe hono fāmilí ʻa e loló ke ngaohi ʻenau meʻakaí, naʻá ne fakatau mai ha tangai malala ʻe ua naʻe peso fakakātoa ʻe 20. Naʻe lotu fakamātoato ange e finemui ko ʻení ke kei lava pē hono fāmilí ʻo ʻalu ki he lotú. ʻI heʻene lotú, ne ongo ange ha fanafana: “ʻAlu ʻo fakatau mai e ngaahi meʻa ʻoku mou fie maʻú. ʻOku sai pē ia.” Ko ia ai naʻe hoko atu ʻene fakataú mo ha paʻanga pē ʻe 20. (Toʻo mei he vitiō “Tui Haohaoa mo Faingofuá,” LDS.org.)

  • Ko e hā e founga ne ngāue ʻaki ai ʻe he finemuí ni ʻa e tuí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hepelū 11:1 kae pehē ki he Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Hepelū 11:1 (ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá ). Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe Paula fekauʻaki mo e tuí.

  • Fakatatau ki he veesi 1, ko e hā ʻa e tui? (ʻE lava ke fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha fakalea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Ko e tuí ko e fakapapauʻi ia ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanaki lelei ki ai, ko ha fakamoʻoni ʻo ha meʻa ʻoku ʻikai hā mai.

Fakamatalaʻi ange naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e Hepelū 11:1 kae pehē ki ha ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ( ʻAlamā 32:21; Lectures on Faith) ke fakamatalaʻi ʻaki e ngaahi ʻelemēniti mahuʻinga ʻe tolu ʻo e tui kia Sīsū Kalaisí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Petinaá.

ʻĪmisi
Elder David A. Bednar

“ʻOku fakamahino mai ʻe he ngaahi akonakí ni ha ngaahi ʻelemēniti mahuʻinga ʻe tolu ʻo e tuí: (1) ko e tuí ʻo hangē ko hano fakapapauʻi ʻo ha ngaahi meʻa ʻoku fai ha ʻamanaki ki ai ʻoku nau moʻoni, (2) tuí ʻo hangē ha fakamoʻoni ki ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai hā mai, pea mo e (3) tuí ʻi heʻene hoko ko ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ngāué ʻi he taha maʻu ʻatamai kotoa pē. ʻOku ou lau ʻa e ngaahi kupu ko ʻeni ʻe tolu ʻo e tui ki he Fakamoʻuí ko ha sio maʻu pē ki he kahaʻú, vakai ki he kuo hilí, mo kamataʻi ha ngāue ʻi he lolotongá” (“Fekumi ki he ʻIló ʻi he Tui,” Liahona, Sepitema, 2007, 18).

Hiki ʻa e meʻa ko ʻení ʻi he palakipoé: Fakapapauʻi—fehangahangai mo e kahaʻú; Fakamoʻoni—vakai ki he kuohilí; Ngāue—kamataʻi ha ngāue ʻi he lolotongá. Fakamatalaʻi ange naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Petinā ʻoku ngāue fakataha e ngaahi ʻelemēniti ʻe tolu ko ʻeni ʻo e tuí—fakapapauʻi, fakamoʻoni, mo e ngāué—ʻi heʻetau fehangahangai mo e kahaʻú, vakai ki he kuohilí, mo ngāue ʻi he lolotongá.

  • ʻOku kehe fēfē hono ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí mei he tui pē kiate Iá?

  • ʻOku fakatātaaʻi fēfē ʻe he fakamatala ʻo e finemui mei he ʻotu Filipainí ʻa e ngaahi ʻelemēniti ʻe tolu ʻo e tuí naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Petinaá?

  • Ko e hā ʻe lava ke hoko ʻi heʻetau ngāue ʻaki e tui kia Kalaisí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hepelū 11:2–5. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ngaahi sīpinga naʻe fakaʻaongaʻi ʻe Paula ke fakatātaaʻi ʻaki e meʻa ʻe lava ke hoko ʻi hono ngāue ʻaki ʻe he kakaí e tui kia Sīsū Kalaisí.

  • Ko e hā naʻe hoko koeʻuhí ko hono ngāue ʻaki ʻe he kakaí ni e tui kia Sīsū Kalaisí?

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Hepelū 11:6, ʻo kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe Paula fekauʻaki mo e tuí.

  • Ko e hā naʻe akoʻi ʻe Paula fekauʻaki mo e tuí?

  • Fakatefito ʻi he meʻa naʻe akoʻi ʻe Paulá, ko e hā kuo pau ke tau fai ke fakahōifua ki he ʻOtuá? (Mahalo ʻe ngāue ʻaki ʻe he kau akó ha ngaahi fakalea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku mahino kuo pau ke tau ngāue ʻaki ʻetau tuí ke fakahōifua ki he ʻOtuá, ʻaki ʻetau haʻu kiate Ia, tui kiate Ia, mo tui ʻokú Ne fakapaleʻi ʻa kinautolu ʻoku fekumi fakamātoato kiate Iá. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi he veesi 6.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e konga fakaʻosi ʻo e fakamatala ʻa e finemui Filipainí. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he meʻa naʻe hoko koeʻuhí naʻe ngāue ʻaki ʻe he finemuí ʻene tui kia Sīsū Kalaisí.

Kapau naʻá ke fili ke huluʻi e foʻi vitioó pea hulu e tonga ʻo e “Tui Haohaoa mo Faingofuá” (taimi 2:36 ki he ʻosi).

ʻI he ʻalu ʻa e finemuí ke totongi e ngaahi meʻa kehé, naʻá ne ala hifo ki hono kató ʻo fā ki ha laʻipepa lahi. ʻI heʻene fakaava iá naʻá ne maʻu ai ha ngaahi laʻi paʻanga ʻe nima kehe, naʻe taki peso ʻe 20 honau mahuʻingá, ne takatakai ʻi heʻene laʻi paʻanga peso ʻe 20 ne toé. Naʻá ne ʻiloʻi he momeniti ko iá naʻá ne maʻu ha paʻanga feʻunga ke fakatau mai e ngaahi meʻa naʻe fie maʻu ʻe hono fāmilí mo totongi ʻa hono fāmilí ke ʻalu ki he lotú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe he finemui ko ʻení naʻá ne ongoʻi lolotonga e aʻusia ko ʻení e tokoni mo e ʻofa ʻa e ʻOtuá kiate iá. ʻI heʻene aʻu ki ʻapí naʻá ne fakamālo ki he Tamai Hēvaní he mana naʻe hokó. (Toʻo mei he “Tui Haohaoa mo Faingofuá,” LDS.org.)

  • Ko e hā naʻe hoko koeʻuhí naʻe ngāue ʻaki ʻe he finemuí ni e tui kia Sīsū Kalaisí?

  • Naʻe mei tokoni fēfē nai ʻa e aʻusia ko ʻení ke ngāue ʻaki ʻe he finemuí ʻa e tuí ʻi he kahaʻú? (Koeʻuhí naʻá ne ʻiloʻi e fakamoʻoni naʻe tokoniʻi ia ʻe he ʻOtuá lolotonga e aʻusia ko ʻení, ʻe lava pē ke ne fakapapauʻi ʻe toe tokoniʻi ia ʻe he ʻOtuá ʻi he kahaʻú. Koeʻuhí ko e fakamoʻoni mo e fakapapau naʻá ne maʻú, naʻá ne maʻu ai ha tui ke fai ha ngāue ʻi he lolotongá. Kapau ʻe hokohoko atu ke ngāue, ʻe hokohoko atu leva ʻa e founga ngāue ko ʻení pea ʻe tupulaki ʻo mālohi ange ʻene tuí.)

Kole ki he kau akó ke fakakaukau ki ha taimi ne nau ngāue ʻaki ai e tuí. Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá.

  • Naʻe ʻoatu fēfē ʻe he aʻusia ko iá ha fakamoʻoni ʻe tokoniʻi koe ʻe he ʻOtuá ʻi he kahaʻú?

Hepelū 11:7–40

Ko e lea ʻaki ʻe Paula ha ngaahi sīpinga ʻo e kakai māʻoniʻoni mei he Fuakava Motuʻá ne nau ngāue ʻaki e tuí

  • Ko e hā ha ngaahi tūkunga ʻokú ke fehangahangai mo ia he taimí ni pe te ke fehangahangai mo ia he kahaʻú ʻe fie maʻu ke ke ngāue ʻaki ai e tui kia Sīsū Kalaisí?

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e ngaahi moʻoni ʻi heʻenau ako e Hepelū 11:7–40 ʻe lava ʻo tokoni ke nau ʻiloʻi e ngaahi tāpuaki te nau lava ʻo maʻu ʻi heʻenau ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí.

Hiki e ngaahi lea ko e tuí mo e ʻi he tuí ʻi he palakipoé, pea fakamatalaʻi ange naʻe lea ʻaki ʻe Paula e ngaahi sīpinga ʻo e kakai māʻoniʻoni ʻi he Fuakava Motuʻá ne nau ngāue ʻaki e tuí ke fakapapauʻi ki he kau laukongá ʻe tāpuekina foki mo kinautolu ʻi hono ngāue ʻaki e tuí. Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakavave e Hepelū 11, ʻo kumi ʻa e kupuʻi lea “ko e tuí” mo e “ʻi he tuí.” Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e ngaahi kupuʻi leá ni.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hepelū 11:7. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e founga naʻe ngāue ʻaki ai ʻe Noa e tui ki he ʻOtuá. (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e kupuʻi lea “naʻe manavahē ai ia” naʻe ngāue ʻa Noa ʻi he ʻamanaki lelei mo e loto fakapapau ʻo fakatefito ʻi he fakahinohino ʻa e ʻOtuá.)

  • Naʻe ngāue ʻaki fēfē ʻe Noa e tui ki he ʻOtuá?

  • Ko e fē e ngaahi ʻelemēniti ʻo e tuí naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Petinaá (fakapapauʻi, fakamoʻoni, mo e ngāué) ʻoku fakahaaʻi ʻi he fakamatala ko ʻeni kia Noá?

  • Ko e hā e ngaahi founga ʻoku fakahaaʻi ai kinautolú?

Hiki ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení ʻi he palakipoé: Hepelū 11:8–10, 11–12, 17–19, 20–22, 23–28, 29–31. Vahevahe ʻa e kalasí ki ha kulupu ʻe ono, pea vahe ki he kulupu takitaha ha taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofolá. (Kapau ʻoku tokosiʻi hoʻo kalasí, vahe ki he tokotaha ako takitaha ha taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofolá, pe vahevahe ʻa e kau akó ke tauhoa pea vahe ki he hoa takitaha ha fakamoʻoni fakafolofola ʻe taha pe lahi ange.) Fakaafeʻi e kulupu takitaha ke lau fakataha ʻa e fakamoʻoni fakafolofola ne vahe angé, ʻo kumi e tali ki he ngaahi fehuʻi ko ʻení (mahalo te ke fie hiki e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé):

Ko hai naʻá ne ngāue ʻaki e tuí?

Ko e hā e ngaahi founga naʻe fakahaaʻi ai e ngaahi ʻelemēniti ʻe tolu ʻo e tuí (fakapapauʻí, fakamoʻoni, mo e ngāué)?

Ko e hā ha ngaahi tūkunga ʻoku tau fehangahangai mo ia he ʻahó ni ʻoku fie maʻu ki ai ʻa e tui tatau?

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha tokotaha ako mei he kulupu takitaha ke lipooti ʻenau talí ki he kalasí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Hepelū 11:13–16. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa te tau lava ʻo ako mei he ngaahi sīpinga ʻa ʻĒpalahame, Sela, mo e niʻihi kehé fekauʻaki mo hono ngāue ʻaki e tuí. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e “fonua lelei lahi” ʻi he (veesi 16) ki he moʻui taʻengatá.

  • Fakatatau ki he veesi 13, ko e hā naʻe hoko kia ʻĒpalahame mo hono uaifi ko Selá kae pehē ki he kakai faivelenga kehé?

  • Ko e hā ne nau kei faivelenga ai neongo naʻe ʻikai ke nau maʻu e ngaahi talaʻofa kotoa ʻa e ʻOtuá ʻi he moʻui ní? (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e vakai ki he ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa mai ʻoku “mamaʻo atú” ke maʻu e ʻamanaki lelei mo e loto falala ke maʻu e ngaahi tāpuaki hili ʻenau maté.)

  • ʻE lava fēfē ʻenau ngaahi sīpingá ʻo tokoniʻi kitautolu ke kei tui faivelenga?

Hiki e kupuʻi lea ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI heʻetau ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo … Fakaafeʻi e kau akó ke hiki e kupuʻi leá ni ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá.

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Hepelū 11:32–40. Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke nau taufetongi he lau leʻo lahi mei he Hepelū 11:32–40, pea fakamatalaʻi ange ʻoku liliu ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e veesi 35 ʻa e “toetuʻu leleí” ki he “ʻuluaki toetuʻú.” Fakamatalaʻi ange ʻoku fakalea peheni ʻa e Liliu ʻa Siosefa Sāmita ki he veesi 40, “Naʻe foaki ange ʻe he ʻEikí ha ngaahi meʻa lelei ange ʻo fakafou ʻi heʻenau faingataʻaʻiá, he ka naʻe ʻikai ʻa e faingataʻaʻiá he ʻikai te nau haohaoa.” Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e founga te nau lava ʻo fakakakato ʻaki e kupuʻi lea ne nau hikí. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻoku makehé ʻi heʻenau folofolá.

Kole ki he kau akó ke fakakakato e kupuʻi leá ʻo fakatefito ʻi he veesi 32–40. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ʻoku loto fiemālie ke lipooti e meʻa ne nau hikí. Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e ngaahi tali ʻa e kau akó ʻaki hono tohi e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻI heʻetau ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo kātekina e faingataʻaʻiá, fakahoko ha ngaahi mana, maʻu e ngaahi talaʻofa fakalangí, fakamālohia ʻetau fakamoʻoni kiate Iá pea laka ki muʻa ki he haohaoá.

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe niʻihi te tau lava ʻo ngāue ʻaki ai e tui kia Sīsū Kalaisí?

  • Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke mamata ʻoku maʻu ʻe ha taha koeʻuhí ko ʻene ngāue ʻaki e tuí?

Fakaafeʻi e kau akó ke toe fakakaukau ki ha ngaahi tūkunga ʻoku fie maʻu pe ʻe fie maʻu ai ke nau ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí.

Poupouʻi kinautolu ke fokotuʻu ha taumuʻa ke ngāue ʻaki e tui ki he ʻEikí ʻi he ngaahi tūkunga ko iá. Fakaafeʻi e kau akó ke hiki hifo ʻa e taumuʻá ʻaki hono fakakakato e kupuʻi lea “ʻI he tuí te u …”

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Hepelū 11:1. “Ko e tuí ko e tuʻunga ia ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanaki lelei ki ai, ko e fakamoʻoni ʻo e ngaahi meʻa taʻe hā mai”

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinā ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e ngaahi ʻelemēniti mahuʻinga ʻe tolu ʻo e tuí:

Ne fakamatalaʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻa e tuí ko ha ‘tuʻunga ia ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanaki lelei ki ai, [mo e] fakamoʻoni ʻo ha ngaahi meʻa taʻe hā mai’ (Hepelū 11:1). Naʻe tala ʻe ʻAlamā ʻoku ʻikai ko e tuí ʻa e maʻu ha ʻilo haohaoá; ka, kapau ʻoku tau tui, ʻoku tau ‘ʻamanaki lelei ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mamata ki ai, [ka] ʻoku moʻoni’ ( ʻAlamā 32:21). ʻIkai ngata aí, ʻoku tau ʻilo ʻi he Lectures on Faith ko e tuí ko e ‘ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ia ʻi he tui fakalotu kuo fakahā maí, pea mo e fakavaʻe ʻo e māʻoniʻoni kotoa pē’ pea ʻoku toe hoko foki ia ko e ‘ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ngāué ʻi he taha maʻu ʻatamai kotoa pē’ [Lectures on Faith(1985), 1].

“ʻOku fakamahino mai ʻe he ngaahi akonakí ni ha ʻelemēniti mahuʻinga ʻe tolu ʻo e tuí: (1) ko e tuí ʻo hangē ko hano fakapapauʻi ʻo ha ngaahi meʻa ʻoku fai ha ʻamanaki ki ai ʻoku nau moʻoni, (2) tuí ʻo hangē ha fakamoʻoni ki ha ngaahi meʻa ʻoku ʻikai hā mai, pea mo e (3) tuí ʻi heʻene hoko ko ha tefitoʻi moʻoni ʻo e ngāué ʻi he taha maʻu ʻatamai kotoa pē. ʻOku ou lau ʻa e ngaahi kupu ko ʻeni ʻe tolu ʻo e tui ki he Fakamoʻuí ko ha sio maʻu pē ki he kahaʻú, vakai ki he kuo hilí, mo kamataʻi ha ngāue ʻi he lolotongá.

“ʻOku tuʻu ki he kahaʻú ʻa e tuí, ʻi hono tuʻunga ko ia ko ha fakapapauʻi ʻo ha ngaahi meʻa ʻoku ʻamanaki ki aí. …

“Ko e tui kia Kalaisí ʻoku haʻi taʻe toe lava ke fakamavaheʻi, pea iku ai ʻo maʻu ha ʻamanaki lelei kia Kalaisi ʻi hotau huhuʻí mo e hākeakiʻí. Pea ʻoku fakaʻatā ʻe he fakapapaú mo e ʻamanakí ke tau laka atu ki he ngataʻanga ʻo e māmá pea toe manga atu ki he fakapoʻulí—ʻo ʻamanaki pea mo falala ki he māmá ke ne ueʻi mo fakamaama e halá [vakai, Boyd K. Packer, “The Candle of the Lord,” Ensign, Jan. 1983, 54]. ʻOku fakatupu ʻe hono fakatahaʻi ʻo e fakapapaú mo e ʻamanakí ha ngāue ʻi he lolotongá.

“Ko e tuí ʻi heʻene hoko ko ha fakamoʻoni ki ha ngaahi meʻa taʻe hā maí, ʻoku vakai ia ki he kuo hilí mo fakapapauʻi ʻetau falala ki he ʻOtuá pea mo ʻetau falala ki he moʻoni ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fai ha mamata ki aí. ʻOku tau manga atu ai ki he fakapoʻulí ʻi he fakapapau mo e ʻamanaki lelei, pea ko hono moʻoní ʻoku tau maʻu ha fakamoʻoni mo ha fakapapau pea ʻokú ne ʻomi ʻa e maama ʻoku tau fie maʻú. Ko e fakamoʻoni ko ia ʻoku tau maʻu ʻi he hili hono siviʻi ʻo ʻetau tuí (vakai, ʻEta 12:6), ko ha fakamoʻoni ia ʻokú ne fakalahi mo fakaivia ʻetau fakapapauʻí.

“ʻOku fetokoniʻaki ʻa e fakapapaú, ngāué, mo e fakamoʻoní ʻi ha founga ʻoku ʻikai toe ngata” (“Fekumi ki he ʻIló ʻi he Tui,” Liahona, Sepitema, 2007, 17–19).

Hepelū 11:4. “Naʻe ʻatu ai ʻe ʻĒpeli ki he ʻOtuá ʻa e feilaulau lelei hake”

“Naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e ʻuhinga naʻe tali ai ʻa e feilaulau ʻa ʻĒpelí ʻe he ʻOtuá kae ʻikai tali e feilaulau ʻa Keiní: ‘Ko e tui ki he fakalelei ko ʻení pe ko e palani ʻo e huhuʻí, naʻe ʻoatu ai ʻe ʻĒpeli ha feilaulau ki he ʻOtuá ʻa ia naʻe tali, ʻa ia ko e veloaki ʻo e tākangá. Naʻe ʻoatu ʻe Keini ʻa e fua ʻo e kelekelé, pea naʻe ʻikai ke tali, koeʻuhí he naʻe ʻikai ke ne fakahoko ia ʻi he tui; naʻe ʻikai ke ne lava ʻo maʻu ha tui, pe lava ʻo fakaʻaongaʻi ʻa e tuí ʻo fehangahangai mo e palani ʻo e langí. Kuo pau ke lilingi ʻa e taʻataʻa ʻo e ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú ko e fakalelei ʻo e tangatá, he ko e palani ʻeni ʻo e huhuʻí, pea kapau he ʻikai lilingi ʻa e totó he ʻikai ha fakamolemole ʻo e angahalá. Pea ʻi hono fokotuʻu ʻo e feilaulaú ko ha fakataipe ke ʻilo ai ʻe he tangatá ʻa e Feilaulau maʻongoʻonga naʻe teuteu ʻe he ʻOtuá, pea ke fai ha feilaulau ʻo fehangahangai mo ia, he ʻikai ke lava ʻo ngāue ʻaki ha tui, koeʻuhí he naʻe ʻikai fakatau ʻa e fakaleleí ʻi he founga ko iá; ko hono olá naʻe ʻikai ke lava ai ʻa Keini ʻo maʻu ha tui’ (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 55–56)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00]486).