Laipelí
Lēsoni 150: Sute


Lēsoni 150

Sute

Talateú

Naʻe naʻinaʻi ʻa Sute ki he kāingalotu ʻo e Siasí ke maluʻi faivelenga ʻa e tuí mei he kau akonaki loí. Naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e kau akonaki loí mo faleʻi e Kāingalotú ke langa hake ʻenau moʻuí ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku pehē ko Suté ko e tokoua ia ʻo Sīsū Kalaisi (vakai, Mātiu 13:55). Ko hono moʻoní naʻe hoko ʻa Sute ko ha mēmipa mālohi he Siasí pea fakaʻapaʻapaʻi ʻi Selusalema.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Sute 1:1–19

Ko e naʻinaʻi ʻa Sute ki he kāingalotu ʻo e Siasí ke maluʻi faivelenga ʻa e tuí mei he kau akonaki loí

Lau leʻolahi ʻa e ngaahi tūkunga ko ʻení, pea fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki he founga te nau tali ʻakí:

  1. ʻOku tohi ʻe ha kaungāmeʻa ʻi he mītia fakasōsialé ha fakamatala ʻo fakaangaʻi e tuʻunga ʻo e Siasí ʻi he mali ʻa e tangata mo e tangatá pe fefine mo e fefiné.

  2. ʻOku ʻilo ʻe ha kaungāʻapi ko ha mēmipa koe ʻo e Siasí. ʻOkú ne talaatu kuó ne lau e Tohi ʻa Molomoná pea ongoʻi ko ha tohi langaki moʻui ka ʻoku ʻikai ko e folofola ʻa e ʻOtuá.

  3. Lolotonga ha fealēleaʻaki fakakalasi ʻi he akó, ʻoku fakafekiki ha kaungā-ako ʻoku ʻikai fakatuʻutāmaki ʻa hono mamataʻi ʻo e ponokalafí pea ʻoku totonu ke ʻoua ʻe fakasiʻisiʻi ia.

  • Ko e hā ha ngaahi founga kehekehe ʻe lava ke tali ʻaki ʻe ha taha ʻa e ngaahi tūkunga ko ʻení?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sute 1:3–4. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fakatokanga ki ai ʻa Sute ki he kāingalotú.

  • Fakatatau ki he veesi 4, ko e hā naʻe fakatokanga ki ai ʻa Sute ki he kāingalotú?

Tokoni ke mahino ki he kau akó naʻe faʻa hū fakaoloolo e “kau tangata taʻelotú” ko ha mēmipa ʻo e Siasí mo ha ngaahi taumuʻa kovi. Naʻe poupouʻi ʻe he kāingalotu ko ʻeni ʻo e Siasí ʻa e ngaahi founga kovi, angaʻulí ʻaki hono akoʻi naʻe fakaʻatā kakato ʻe he tokāteline ʻo e ʻaloʻofá ʻa e faiangahalá, koeʻuhí ʻe fakamolemoleʻi ia ʻe he ʻOtuá ʻi he ʻaloʻofa. Naʻa nau fakafisingaʻi foki ha ngaahi moʻoni pau fekauʻaki mo e Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi. ʻOku ʻuhinga e kupuʻi lea “ʻa kinautolu naʻe tohi ʻi muʻa ki he malaʻiá ni” (veesi 4) kuo tohi ʻa e fakamalaʻiaʻi ʻo e kakai peheé ʻi he kuonga muʻá.

  • ʻI hono ʻilo e ngaahi akonaki hala mo e ngaahi founga kovi naʻe fakamafola ʻe he kakai ko ʻení, ko e hā naʻe naʻinaʻi ʻe Sute ki he kāingalotu faivelenga ʻo e Siasí ke faí? (“Fekuki fakamātoato koeʻuhi ko e tuí” [veesi 3].)

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e “tui naʻe ʻatu ʻi muʻa ki he kāinga māʻoniʻoní” (veesi 3) ki he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí—ko e ngaahi moʻoni, ngaahi fono mo e ngaahi ouau naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí mo ʻEne kau ʻAposetoló.

  • Ko e hā ha moʻoni te tau lava ʻo ako kau ki he fatongia ʻo e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí ʻi he fehangahangai mo e ngaahi akonaki halá mo e ngaahi founga koví? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ʻenau lea pē ʻanautolu ke ʻiloʻi e moʻoni ko ʻení: ʻOku totonu ke maluʻi faivelenga ʻe he kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mei he ngaahi akonaki halá mo e ngaahi founga koví.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke maluʻi faivelenga ʻa e ongoongoleleí? (ʻOku totonu ke tau akoʻi mo fakamoʻoniʻi loto-toʻa ki he ongoongoleleí. Ka neongo iá, ʻoku ʻikai totonu ke tau taʻeʻofa, fielahi, pe fakakikihi ʻi heʻetau fai iá [vakai, ʻAlamā 38:12; 3 Nīfai 11:29].)

  • Ko e hā e founga te tau lava ʻo maluʻi ʻaki e ongoongoleleí kae ʻikai fakakikihí?

Fakamanatu ange ki he kau akó ʻa e ngaahi tūkunga naʻe fakamatalaʻi kimuʻa ʻi he lēsoní.

  • Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ʻo maluʻi ai e ongoongoleleí mei he ngaahi akonaki halá mo e ngaahi founga koví ʻi he ngaahi meʻá ni mo e ngaahi tūkunga tatau mo iá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he founga naʻe maluʻi ʻaki ʻe he finemuí ʻa e ongoongoleleí.

ʻĪmisi
Elder Neil L. Andersen

“Ne u toki talanoa kimuí ni mo ha Loumaile mei he ʻIunaiteti Siteití. Te u toʻo hangatonu mei heʻene ʻimeilí:

“ʻI he taʻu kuohilí ne kamata tohi ʻe ha niʻihi hoku kaungāmeʻá ʻenau fakakaukau ki he nofomalí ʻi he Facebook. Naʻe poupouʻi ʻe ha tokolahi ʻa e mali pē ʻa e tangata mo e tangatá pe fefine mo e fefiné, pea fakahaaʻi ʻe ha toʻu tupu Siasi ʻe niʻihi ʻa ʻenau “saiʻia” ʻi he ngaahi fakamatalá. Naʻe ʻikai ke u lea.

“‘Naʻá ku fakakaukau ke u fakahaaʻi ʻeku tui ki he nofomali totonú ʻi ha founga fakakaukau lelei.

“Naʻá ku tānaki fakataha hoku taá, mo e fakalea, ‘ʻOku ou tui ki he mali ʻi he vā ʻo ha tangata mo ha fefine.’ Naʻe ʻikai hano toe taimi kuó u kamata maʻu ha ngaahi tohi. “ʻOkú ke siokita.” “ʻOkú ke fakamaau.” Naʻe fakafehoanaki au ʻe ha niʻihi ki ha taha ʻoku ʻi ai haʻane taha pōpula. Pea ne u maʻu e tohi ko ʻení mei ha kaungāmeʻa lelei ko ha mēmipa mālohi ʻo e Siasí, “ʻOku fie maʻu ke ke ngaʻunu mo e taimí. ʻOku liliu e ngaahi meʻá pea ʻoku totonu ke pehē mo koe.”

“Naʻá ne pehē, ʻNe ʻikai ke u fakafetau ka naʻe ʻikai ke u toʻo ʻeku fakamatalá.’

“Naʻá ne fakaʻosi ʻo pehē: ʻHangē ko e lea ʻa Palesiteni Monisoní, “Ko e taimi ʻe niʻihi, kuo pau ke ke tuʻu tokotaha ai.” Fakatauange pē, te tau tuʻu fakataha ko e toʻu tupu ʻi he mateakiʻi ʻo e ʻOtuá pea mo e ngaahi akonaki ʻa ʻEne kau palōfita moʻuí’” (“Ngaahi Faingataʻa Fakalaumālié,” Ensign pe Liahona, Mē 2014, 19–20).

  • Naʻe maluʻi fēfē ʻe he finemui ko ʻení ʻa e ongoongoleleí?

  • Ko e fē ha taimi kuó ke maluʻi ai pe ko ha taha ʻokú ke ʻiloʻi ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí? Ko e hā naʻá ke ako ʻi he aʻusia ko iá?

Kole ki he kau akó ke fakalaulauloto ki he founga te nau lava ʻo maluʻi faivelenga ai e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Poupouʻi ke nau muimui ʻi ha faʻahinga ueʻi pē te nau maʻu.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sute 1:5–7 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fakafehoanaki ʻe Sute e kāingalotu angatuʻu ko ʻení ki he kakai ʻi he ngaahi taimi ʻo e Fuakava Motuʻá naʻa nau angatuʻu ki he ʻOtuá pea mamahi ʻi Heʻene ngaahi fakamāú. Naʻe kau ʻi he kakai ko ʻení ha tokolahi ʻo e fānau ʻa ʻIsilelí ʻa ia naʻe fakaʻauha ʻi he feituʻu maomaonganoá mo e kakai ʻo Sōtoma mo Komolá, naʻe fakaʻauha ʻi he afí. Naʻe fakafehoanaki foki ʻe Sute e kāingalotu angatuʻu ʻo e Siasí kiate kinautolu naʻe angatuʻu ki he ʻOtuá ʻi “honau muʻaki ʻalungá,” pe ʻi he maama fakalaumālié, pea naʻe kapusi ki tuʻa mei Hono ʻaó (Sute 1:6; vakai foki, ʻĒpalahame 3:22–26).

Hiki ʻa e ʻuluʻi fakamatala ko ʻení ʻi he palakipoé: Ngaahi ʻUlungaanga ʻo e Kau Akonaki Loí.

Fakamatalaʻi ange ʻoku tau lau ʻi he Sute 1:8–16, ʻa e fakamatala ʻa Sute ki he ngaahi ʻulungaanga lahi ʻe tokoni ke fakatokangaʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa kinautolu ne nau fakamafola e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi founga kovi ʻi he Siasí. Ke fakatātaaʻi ʻa e fakakaukau ko ʻení, fakamahinoʻi ange ʻa e ngaahi kupuʻi lea “ngaahi ʻao taʻe ai ha vai,” mo e “ngaahi ʻakau fua mate, taʻefua” ʻi he Sute 1:12.

  • ʻOku hoko fēfē nai ʻa e kau akonaki loí ʻo hangē ko e ngaahi ʻao taʻe ʻi ai ha vai mo e ngaahi ʻakau fua taʻefuá?

Vahevahe e kalasí ki ha ngaahi kulupu tautau toko tolu pe fā. Fakahinohinoʻi e kau akó ke lau mo e kau mēmipa honau kulupú e Sute 1:8, 10, 14–19 ʻo kumi ha toe ngaahi ʻulungaanga kehe ʻo e kau akonaki loí. Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ke fakaʻilongaʻi e meʻa ʻoku nau maʻú. Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e “kuonga kimuí” (veesi 18) ki he vahaʻataimi naʻe moʻui ai ʻa Suté pea pehē ki he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻoku tau moʻui aí.

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kau akó ke haʻu ki he palakipoé pea hiki ha ʻulungaanga ʻo e kau akonaki loí naʻa nau maʻu. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi ʻulungaanga ʻe hiki ʻe he kau akó ʻa e meʻá ni (mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakaʻaongaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi fakamatala ko ʻení ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e meʻa ʻoku nau laú):

Ngaahi ʻUlungaanga ʻo e Kau Akonaki Loí

ʻUliʻi honau sinó ʻi he angaʻulí (veesi 8)

Manukiʻi e kau maʻu mafaí mo lauʻikoviʻi e kau pulé (veesi 8)

Lea kovi ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai mahino kiate kinautolu (veesi 10)

ʻUliʻi kinautolu ʻi hono moʻui ʻaki e ʻilo fakakakano ʻoku nau maʻú (veesi 10)

Ngāue ʻi ha ngaahi founga ʻoku ʻikai faka-ʻOtua (veesi 15)

Lea ʻaki ha ngaahi lea fefeka ki he ʻOtuá (veesi 15)

Lāunga mo hanu (veesi 16)

Muimui pea ngāue ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi holi fakakakanó (veesi 16)

Pōlepole (veesi 16)

Fakahaaʻi e fakaʻapaʻapa ki he niʻihi kehé koeʻuhi ko e lelei fakatāutahá (veesi 16)

Manukiʻi e Siasi ʻo e ʻEikí mo hono ngaahi tuʻunga moʻuí (veesi 18)

Fakamavaheʻi kinautolu mei he kakai tuí (veesi 19)

Fakakaukau mo ngāue ʻi ha ngaahi founga fakakakano (veesi 19)

ʻIkai ke nau maʻu ʻa e Laumālié (veesi 19)

  • Ko e hā e founga ʻoku iku ai e ʻikai maʻu ʻa e Laumālié ki hono fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga ʻoku hiki he palakipoé?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fakatokangaʻi e ngaahi ʻulungaanga ʻo e kau akonaki loí?

Tokoni ke mahino ki he kau akó ʻoku ʻikai pehē ko e tokotaha kotoa pē ʻokú ne maʻu ha taha pe lahi ange ʻo e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení pe akoʻi ha meʻa hala ko ha akonaki loi ia ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe Suté. ʻE malava pē ke hala e maʻu ʻa ha taha pehē ki ha kaveinga taʻe te ne fakatokangaʻi. Ka neongo ia, ʻoku lava ke tokoni mai e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení ke tau fakatokangaʻi ʻa e kau akonaki loi ʻa ia ko ʻenau taumuʻá ke fakavaivaiʻi ʻa e tui mo e talangofua ʻa e niʻihi kehé ʻaki hono kākaaʻi kinautolu mo fakaʻaiʻai ʻa e koví.

Fakaafeʻi e kau akó ke toe fakamanatu fakalongolongo e Sute 1:17–18.

  • Ko hai naʻe ʻosi fakatokanga kimuʻa ki he kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e kau akonaki loí?

  • Ko e hā ha moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke tokoni mai ai e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá ʻi heʻetau ngaahi feinga ke fehangahangai mo e kau akonaki loí? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ʻenau lea pē ʻanautolu ka ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ha moʻoni hangē ko ʻení: ʻOku fakatokanga mai ʻa e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá kiate kitautolu mo tokoni ke tau fakatokangaʻi ʻa kinautolu ʻoku feinga ke fakavaivaiʻi ʻetau tuí mo e talangofuá. Tohi ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he founga ʻoku fakahaaʻi ai ʻe heʻene fakamatalá ʻa e moʻoni ko ʻení.

ʻĪmisi
Elder M. Russell Ballard

“ʻOku mau fakatokanga atu kiate kimoutolu he ʻahó ni ʻoku ʻi ai ha kau palōfita loi mo ha kau akonaki loi kuo tuʻu hake; pea kapau he ʻikai ke tau tokanga, naʻa mo kinautolu ʻoku ʻi he lotolotonga ʻo e kāingalotu faivelenga ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní te nau moʻulaloa ki heʻenau kākaá” (“Beware of False Prophets and False Teachers,” Ensign, Nov. 1999, 62).

  • ʻI he fakakaukau ki he moʻoni ko ʻení, ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke ako e ngaahi lea ʻa e kau ʻaposetoló mo e kau palōfitá?

  • Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi akonaki hala kuo fakatokanga mai ki ai ʻa e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻo onopōní?

Sute 1:20–25

Ko e faleʻi ʻa Sute ki he Kāingalotú ke langa hake ʻenau moʻuí ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea tokoni ke fakahaofi e niʻihi kehé

Hiki ʻa e fakamatala taʻekakato ko ʻení ʻi he palakipoé: Te tau lava ʻo kei tuʻu maʻu ʻi he tuí ʻaki …

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sute 1:20–21. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe faleʻi ʻe Sute e Kāingalotú ke nau fai ke kei tuʻu maʻu ai ʻi he tuí. Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e “lotu ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní” ke lotu ʻi he tokoni ʻo e ueʻi fakalaumālie mei he Laumālie Māʻoniʻoní.

  • Fakatatau ki he veesi 20–21, te ke fakakakato fēfeeʻi ʻa e fakamatala ʻi he palakipoé? (Ko e founga ʻeni ʻe taha ʻe lava ke fakakakato ʻaki ʻe he kau akó e fakamatalá: Te tau lava ʻo kei tuʻu maʻu ʻi he tuí ʻaki hono langa ʻetau moʻuí ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.)

  • Ko e hā e founga ʻe lava ke tokoni mai ai e muimui ki he fakahinohino ʻa Sute ne toe tānaki mai ʻi he veesi 20–21 ke tau langa ʻetau moʻuí ʻi he ongoongoleleí?

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai e feinga ke kei tuʻu maʻu ʻi he tuí?

  • Kuo tokoni fēfē hono moʻui ʻaki e faleʻi ʻa Suté ke ke kei tuʻu maʻu pe ko ha niʻihi kehe ʻokú ke ʻiloʻi, ʻi he tuí?

Fakaafeʻi e kau akó ke hiki ʻi heʻenau tohinoa ako folofolá pe pepa ki he kalasí ha founga ʻe taha te nau lava ʻo fakaleleiʻi ʻi he muimui ki he faleʻi ʻa Suté. Poupouʻi kinautolu ke fakaʻaongaʻi e meʻa ne nau hikí.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sute 1:22–25 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe faleʻi ʻe Sute e kāingalotu faivelenga ʻo e Siasí ke tokoni ki he niʻihi kehe naʻe fefaʻuhi fakalaumālié, mahalo koeʻuhí ko e ivi tākiekina ʻo e kau akonaki loí, pea naʻá ne fai ʻa e fakafetaʻi ki he ʻOtuá.

Fakaʻosi ʻaki haʻo fai ange hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni naʻe aleaʻi ʻi he lēsoni ko ʻení.

ʻĪmisi
scripture mastery icon
Fakamanatu ʻo e Fakataukei Folofolá

Vahe ki he tokotaha ako takitaha ha veesi fakataukei folofola kehe. Fakahinohinoʻi e kau akó ke hiki ha tūkunga moʻoni ʻo e moʻuí ʻi ha laʻipepa ʻa ia ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻi heʻenau veesi fakataukei folofola ne vahe angé. Hili e ʻosi e tohi ʻa e kau akó, tānaki ʻenau ngaahi tūkungá. Lau ha ngaahi tūkunga siʻi, pea fakaafeʻi e kau akó ke vahevahe e founga ʻe lava ke ngāue ʻaki mo fakaʻaongaʻi ai e ngaahi tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi he ngaahi veesi fakataukei folofolá ʻi he tūkunga takitaha. Te ke lava ʻo fakamatalaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi tūkungá ʻi he kamataʻanga pe fakaʻosinga ʻo e ngaahi lēsoní lolotonga e uike hoko maí.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Sute 1:3. “Fekuki fakamātoato koeʻuhí ko e tuí”

Naʻe ako ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá fekauʻaki mo hono maluʻi e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí mei he ngaahi akonaki halá mo e ngaahi tōʻonga koví.

“ʻI he taimi ʻoku fie maʻu ai ʻe he koví ke fakaʻauha mo veuki e uhouhonga ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻokú ne ʻohofi ʻa e fāmilí. ʻOku hoko ia ʻi he feinga ke siʻaki e fono ʻo e angamaʻá, ke fetoʻoaki e tuʻunga tangata pe fefiné, ke poupouʻi e koví, ke ʻai e ngaahi lea taʻefeʻungá mo e lea fie ʻOtuá ko ha lea angamaheni, pea ke ʻai e angaʻulí mo e ʻulungaanga taʻemaʻá ke hangē ko e lao kae ʻikai ko e tuʻunga totonú.

“ʻOku fie maʻu ke tau manatuʻi e fakamatala ʻa ʻEtimani Pēkí: ‘Ko e meʻa pē ʻoku fie maʻu ki hono ikunaʻi e koví ke ʻoua ʻe fai ʻe he kau tangata leleí ha meʻa ʻe taha’ [attributed in John Bartlett, comp., Familiar Quotations, 15th ed. (1980), ix]. ʻOku fie maʻu ke fakahaaaʻi ʻetau hohaʻá mo e kakai loto hohaʻa kehe ʻi he funga ʻo e māmaní ke fakafepaki ki he ngaahi ākenga lolotongá” (“Let Our Voices Be Heard,” Ensign pe Liahona, Nov. 2003, 18).

Kuo fakahinohinoʻi ʻe he kau ʻAposetolo ʻo Onopōní ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he founga ke maluʻi e ongoongoleleí ʻo ʻikai fakafekikí. Ki ha fakatātā, vakai, Elder Robert D. Hales, “Lototoʻa Faka-Kalaisí: Ko e Fie Maʻu Kae Hoko ko e Ākongá,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2008, 72–75; Elder Jeffrey R. Holland, “Ko e Mahuʻinga—mo e Tāpuaki—ʻo e Tuʻunga Faka-ākongá,” Ensign pe Liahona, Mē 2014, 6–9; mo e Elder Dallin H. Oaks, “Ko e ʻOfa mo Feohi mo e Niʻihi Kehé Neongo e Faikehekehé,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 25–28.

Sute 1:9, 14–15. Ngaahi tohi ʻApokelefá

Mahalo naʻe fakamatala ʻa Sute ki he ngaahi tohi ʻapokelefá ko e Fakakaukau ʻa Mōsesé (Assumption of Moses) (vakai, veesi 9) mo e Tohi ʻa ʻĪnoké (vakai, veesi 14–15). Naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻoku tonu ʻa e ngaahi meʻa lahi naʻe ʻi he ngaahi tohi ʻapokelefá, pea ʻe lava ke ʻaonga kiate kinautolu ʻoku fakamāmaʻi ʻe he Laumālié ʻa hono lau kinautolú. Ka neongo ia, ʻoku ʻi he niʻihi ʻo e ngaahi tohí ha fakalahi ʻokú ne maumauʻi ʻa e fakamatala totonú (vakai, T&F 91). Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e ʻApokelefá, vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “ʻApokelefá.”