Laipelí
Lēsoni 86: Ngāue 6–7


Lēsoni 86

Ngāue 6–7

Talateú

Naʻe fakanofo ʻe he Kau ʻAposetoló ʻa e kau ākonga ʻe toko fitu ke tokoni ki he ngāue ʻa e ʻEikí. Ko e taha ʻiate kinautolu naʻe filí, ko Sitīveni, naʻá ne fakahoko ha ngaahi mana. Naʻe tukuakiʻi ia ʻe he kau Siu ʻe niʻihi naʻá ne lea fie-ʻOtua pea ʻomi ia ki he Sanitaliné ʻa ia naʻe liliu ai ia. Hili pē hono valokiʻi ʻo e kau Siú ʻi hono fakafisingaʻi ʻa e Fakamoʻuí, naʻe mamata ʻa Sitīveni ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi. Naʻe kapusi leva ia ki tuʻa mei he koló pea tolomakaʻi ke mate.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Ngāue 6:1–8

Ko e fili ʻa e kau ākonga ʻe toko fitu ke tokoni ki he Kau ʻAposetoló ʻi he ngāué

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki ha taha ʻi honau fāmilí, uōtí, pe koló ʻoku faingataʻaʻia fakaesino pe ʻoku ʻi ai haʻane fie maʻu pau.

  • ʻOkú ke ongoʻi fēfē ʻi he taimi ʻokú ke fakakaukau ai ki he tokotahá ni mo e tūkunga ʻokú ne ʻi aí?

  • Ko e hā nai e finangalo ‘o e Tamai Hēvaní kau kiate kinautolú?

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ʻi heʻenau ako e Ngāue 6:1–8 ʻa e founga kuo ʻomi ʻe he ʻEikí ke feau ai e ngaahi fie maʻu ʻo ʻEne fānaú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 6:1–2 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe hohaʻa ki ai ʻa e kau Kalisí ne nau ʻomi ki he tokanga ʻa e Kau ʻAposetoló. Ko e kau Kalisí ko e “Kau Siu naʻe lea faka-Kalisi naʻa nau hoko ʻo faka-Kalisitiane,” pea ko e kau Hepeluú ko e “Kau Siu mei Pālesitaine naʻa nau hoko ʻo faka-Kalisitiane” (New Testament Student Manual 00 [Church Educational System manual, 2014], 288).

  • Ko e hā naʻe loto-hohaʻa ki ai ʻa e Kāingalotu Kalisí?

Fakamatalaʻi ange ko e taimi ko ení naʻe vave ʻa e tupu ʻa e Siasí pea pehē foki ki he ngaahi fie maʻu fakatuʻasino ʻa e kakai tokolahi, kau ai e kau uītoú. Koeʻuhí naʻe fatongia ʻaki ʻe he Kau ʻAposetoló ʻa hono malanga ʻaki ʻo e ongoongoleleí ki he “puleʻanga kotoa pē” (Mātiu 28:19), naʻe ʻikai te nau faʻa malava ke taliangi fakataautaha ki he fie maʻu fakafoʻituitui ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí.

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Ngāue 6:3–6. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e founga naʻe fakaleleiʻi ʻaki ʻe he Kau ʻAposetoló e palopalema ko ení. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā ha ngaahi tuʻunga ʻulungaanga naʻe fie maʻu ke maʻu ʻe kinautolu naʻe fili ke tokoni ki he ngaahi fie maʻu ʻa e Siasí kae lava ke taau ke nau maʻu ʻe uiuiʻí ni? (Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó e ngaahi kupuʻi lea ʻi he veesi 3 mo e 5 ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ko ʻení.)

  • ʻOku tatau fēfē ʻa e founga ko ení mo e meʻa ʻoku fakahoko ʻe he ʻEikí ʻi Hono Siasí he ʻaho ní ke fakapapauʻi ʻoku feau e fie maʻu ʻa e kāingalotú? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e moʻoni ko ení he palakipoé: ʻOku uiuiʻi e kāingalotu taau ʻo e Siasí ke nau tokoni ki hono tokangaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé.)

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke nau hiki he palakipoé ʻa e ngaahi uiuiʻi ʻi he Siasí. ʻI he niʻihi ʻo e ngaahi uiuiʻi naʻa nau hikí, fehuʻi ange:

  • Ko e ngaahi fie maʻu ʻa hai ʻoku tokangaʻi ʻe he kakai ʻoku fua faivelenga e uiuiʻi ko ení?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke maʻu ʻe he kakai ʻoku uiuiʻi ke tokoni ki hono tokangaʻi e ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga ʻoku fakamatala ki ai ʻa e veesi 3 mo e 5?

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke lau fakalongolongo ʻa e Ngāue 6:7–8. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke nau fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi ola lelei naʻe hoko ʻi hono uiuiʻi ʻo e kau ākonga ko eni ʻe toko fitú ke tokangaʻi e niʻihi kehé. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Ngāue 6:9–7:53

Ko hono ʻomai ʻa Sitīveni ki he Sanitaliné peá ne fakamoʻoni ai kuo nau fakafisingaʻi ʻa e Mīsaiá

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke nau tuʻu ʻo fakatātaaʻi ʻa e tuʻunga ʻe ʻi ai kapau naʻa nau feinga ke taʻofi ʻa e tokoni ʻo ha tokotaha kehe ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení, neongo ʻoku nau fie maʻu tokoni ʻi hono: fai e ngāue fakaako mei ʻapí, feimeʻatokoní, fakaleleiʻi ha palopalema lahi ʻi heʻenau moʻuí.

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻoku tau taʻofi ai e tokoni ʻa e niʻihi kehé ʻi he taimi ʻe niʻihi?

  • Ko e hā ha ngaahi nunuʻa ʻe lava hoko ʻi hono taʻofi e tokoni ʻa e niʻihi kehé?

Fakamahinoʻi ange ko e founga ʻe taha ʻoku tokoni mai ai e Tamai Hēvaní ʻoku fakafou mai ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ʻi heʻenau ako e Ngāue 6:9–7:53 ki he ngaahi nunuʻa ʻo hono taʻofi e Laumālie Māʻoniʻoní.

Fakamatala ange naʻe lekooti ʻi he Ngāue 6:9, naʻe fakakikihi ʻa e kakai tokolahi ne ʻikai tui kia Sīsū Kalaisí mo Sitīveni ʻi heʻene akoʻi e ongoongoleleí. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 6:10–11. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e ʻuhinga naʻe uesia ai ʻa kinautolu naʻe fakakikihi mo Sitīvení. Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e foʻi lea fakalotoʻi ʻi he veesi 11 ke totongiʻi fakafūfū.

  • Naʻe uesia fēfē ʻe he ngaahi akonaki ʻa Sitīvení ʻa e kakai naʻe fakakikihi mo iá?

  • Ko e hā naʻe tukuakiʻi ki ai ʻa Sitīvení?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Ngāue 6:12–14 ʻaki hono fakamatalaʻi naʻe ʻomi ʻa Sitīveni ki he kau fakamaau pule ʻa e Kau Siú, naʻe ui ko e Sanitaliné.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 6:15 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe hā ngali kehe ʻi he fōtunga ʻo Sitīvení ʻi heʻene tuʻu ʻi he ʻao ʻo e kau fakamāú.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā naʻe maʻu ʻe Sitīveni ʻa e “mata ʻo ha ʻangelo”? (veesi 15). (Naʻe liliu ʻa Sitīveni. Ko e liliu māʻoniʻoni ko ení ko ha founga ia ʻe taha naʻe fakahā ai ʻe he ʻOtuá ki he kakaí naʻá Ne tali ʻa Sitīveni mo ʻene pōpoakí. [Vakai, Bruce R. McConkie, Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. (1965–73), 2:67.])

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Ngāue 7:1–50 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe tali ʻe Sitīveni ʻa e ngaahi tukuakiʻi kiate iá ʻaki ʻene fakalau ha niʻihi ʻo e ngaahi hisitōlia ʻo ʻIsilelí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 7:35–39 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe Sitīveni kau ki he tōʻonga ʻo e kau ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá ki he palōfita ko Mōsesé.

  • Fakatatau ki he veesi 35, naʻe fēfē hono tali ʻe he fānau ʻo ʻIsilelí ʻa Mōsese ʻi heʻene haʻu ke tataki kinautolu mei ʻIsipité?

  • Naʻe fēfē ʻenau tali kia Mōsese ʻi he hili hono fakahaofi kinautolú (vakai, veesi 39)?

Fakamanatu ki he kau akó ko Sīsū Kalaisi ʻa e palōfita naʻe kikiteʻi ʻe Mōsesé (vakai, veesi 37).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 7:51–53. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e founga naʻe fakafehoanaki ʻaki ʻe Sitīveni ʻa e kau taki ʻo e kau Siu ʻo hono kuongá ki he kau ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá naʻá ne fakamatalaʻí.

  • Fakatatau ki he veesi 51, naʻe faitatau fēfē ʻa e kau taki ʻo e Kau Siú ʻi he kuonga ʻo Sitīvení mo e Kau ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá naʻá ne fakamatalaʻí? (Naʻa nau fakatou taʻofi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Fakamatala ange ʻoku ʻuhinga ʻa e “kia kekeva, pea taʻekamu ʻi he lotó” ki he hīkisia mo e loto ʻuli ʻa e kau Siú.)

  • Fakatatau ki he veesi 52, ko hai naʻe fakasītuʻaʻi mo fakatangaʻi ʻe he kau Siu ʻo e kuonga muʻá ʻi heʻenau fakasītuʻaʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní? (Ko e kau palōfitá ʻo kau ai ʻa Mōsese.)

  • Ko hai naʻe pehē ʻe Sitīveni naʻe fakafisingaʻi ʻe he kau fakamaau ʻo e kau Siú? (Ko e “Toko Taha Angatonú” [veesi 52], ʻuhinga ki he Fakamoʻuí.)

Fakamatalaʻi ange naʻe fakatātaaʻi ʻe Sitīvení naʻe tatau pē hono fakafisingaʻi ʻe ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá ʻa e palōfita ko Mōsesé mo hono fakafisingaʻi ʻe he kau taki ʻo e Kau Siú ʻi he taimi ʻo Sitīvení ʻa e Fakamoʻuí.

  • Ko e hā ha moʻoni te tau lava ʻo ako mei hono taʻofi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe ka ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ha moʻoni hangē ko ʻení: ʻE lava ke tataki ʻa e taʻofi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ki hono fakafisingaʻi ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau palōfitá.)

  • ʻOku tataki fēfē ʻe he taʻofi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke tau fakafisingaʻi ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau palōfitá? (ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa Sīsū Kalaisi mo e moʻoni ʻo ʻEne ngaahi leá mo e ngaahi lea ʻo ʻEne kau palōfitá. Ko ia ai, ko hono taʻofi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní te ne fakavaivaiʻi ai e fakamoʻoni ʻo ha tokotaha mo ʻene fakapapau ke muimui ʻi he Fakamoʻuí mo ʻEne kau palōfitá.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakamatalaʻi e founga ʻe lava ke ʻahiʻahiʻi ai ha tokotaha ke ne taʻofi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ngaahi tūkunga ko ení: (1) fili e fakafiefiá mo e mītiá, (2) fili pe ʻe muimui ki he ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá kau ki he teití, mo (3) fifili pe ʻe fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá ʻa ia kuo akoʻi mai ʻe Sīsū Kalaisi mo ʻEne kau palōfitá.

  • Ko e hā te tau lava ʻo fai ke talitali lelei ai kae ʻoua ʻe taʻofi ʻa e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau pe kuo tataki fēfē kinautolu ʻi hono tali e ivi tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ke nau tali ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau palōfitá pea moʻui ʻaki ʻenau ngaahi akonakí.

Poupouʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki ha meʻa ʻe taha te nau lava ʻo fai ʻi he uike ka hoko maí ke fakaafeʻi fiefia ai e tākiekina ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ki heʻenau moʻuí. Fakaafeʻi ke nau hiki ʻa e taumuʻa ko ení ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá, pea poupouʻi ke nau fakahoko ʻa e taumuʻa ko iá.

Ngāue 7:54–60

Ko hono tolomakaʻi ʻa Sitīveni ʻo pekiá

Tohiʻi ʻa e foʻi lea ko e ʻahiʻahi ʻi he palakipoé, pea fehuʻi ki he kau akó pe ʻoku nau pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā. Hili ʻenau talí, hiki ʻa e fakaʻuhinga ko ení ʻi he tafaʻaki ʻo e foʻi leá: ko ha fakatupunga ʻo e faingataʻa pe mamahi lahi.

  • Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau ʻamanaki ki he ʻahiʻahí ʻi heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Sīsū Kalaisí?

Poupouʻi e kau akó ke kumi ʻi heʻenau ako e Ngāue 7:54–60 ha tefitoʻi moʻoni ʻe ala tokoni mai ʻi heʻetau aʻusia e ʻahiʻahí.

Fakamatalaʻi ange naʻe hili pē hono valokiʻi ʻe Sitīveni e kau taki angakovi ʻo e kau Siú, naʻe “tekelili honau lotó” (veese 54) ʻi he ʻitá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Ngāue 7:55–56. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe aʻusia ʻe Sitīveni ʻi he taimi ko eni ʻo e fakatangá.

  • Ko e hā naʻá ne tākiekina ʻa Sitīvení.

  • Ko hai naʻe mamata ki ai ʻa Sitīvení?

ʻĪmisi
Stephen Sees Jesus on the Right Hand of God

Fakaʻaliʻali ʻa e fakatātā Ko e Mamata ʻa Sitīveni kia Sīsū ʻi he Nima Toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 63; vakai foki, LDS.org).

  • Ko e hā ha tefitoʻi tokāteline kau ki he Toluʻi ʻOtuá te tau lava ʻo ako mei he fakamatala ki he meʻa-hā-mai ʻa Sitīvení? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi e tokāteline ko ʻení: Ko e ʻOtua ko e Tamaí, Sīsū Kalaisi, mo e Laumālie Māʻoniʻoní ko e sino mavahevahe ia ʻe tolu ʻoku nau kehekehe pē. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke hiki ʻe he kau akó ʻa e tokāteline ko ʻení ʻi he tafaʻaki ʻo ʻenau folofolá ofi ki he Ngāue 7:55–56.)

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke taufetongi hono lau leʻolahi e Ngāue 7:57–60. Kole ki he kalasí ke nau muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe fai ʻe he kakaí kia Sitīvení. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā ʻokú ke mālieʻia ai fekauʻaki mo e lotu ʻa Sitīvení?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe fakamatalaʻi ai ʻe Luke ʻa e mate fakamamahi ʻa Sitīvení ʻaki e kupuʻi lea “pea mohe”? (veesi 60). (Fakamatalaʻi ange ʻe lava ke ʻuhinga e kupuʻi lea ko ení ki he mālōlō ʻo ha laumālie angatonu mei he ngaahi faingataʻa ʻo e moʻui matelié mo e nonga ʻoku hiki mo e tokotaha ko iá mei he moʻuí ni ki he moʻui ka hokó [vakai, T&F 42:46].)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukauloto ki he aʻusia ʻa Sitīveni kimuʻa pea ʻave ia ʻo tāmateʻí (vakai, Ngāue 7:55–56).

  • Naʻe fakamālohia fēfē he ʻOtuá ʻa Sitīveni ʻi he kotoa ʻo ʻene ngaahi aʻusia mo e Sanitaliné? (Naʻe fakafonu ʻaki ʻa Sitīveni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní peá ne mamata ki he Fakamoʻuí ʻoku tuʻu ʻi he nima toʻomataʻu ʻo e ʻOtuá.)

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he aʻusia ʻa Sitīvení ʻe lava ʻo tokoni ke tau kei faivelenga ai pē kia Sīsū Kalaisi lolotonga ʻa e ngaahi ʻahiʻahí? (Mahalo ʻe ʻilo ʻe he kau akó ha ngaahi tefitoʻi moʻoni kehekehe, kae fakapapauʻi ʻoku mahino kiate kinautolu e tefitoʻi moʻoni ko ení: Kapau te tau nofo faivelenga kia Sīsū Kalaisi lolotonga ʻa e ngaahi ʻahiʻahí, te Ne ʻafio mo kitautolu.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke ʻafio ai e ʻEikí mo kitautolu ʻi heʻetau fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahí?

  • Neongo naʻe mole e moʻui ʻa Sitīvení, ko e hā e meʻa naʻá ne maʻú?

Fakamatalaʻi ange naʻe pehē ko Sitīveni ʻa e fuofua Kalisitiane naʻe fakapoongi koeʻuhí ko ʻene tuí. ʻIkai ngata aí, ʻe lava ke tau fakakaukau kiate ia ko ha fakataipe ʻo Kalaisi, he naʻá ne fakatou tuʻu mo e Fakamoʻuí ʻi ha ʻao ʻo ha kau fakamaau ke fakamāuʻi kinaua, naʻá na fakahā e moʻoní ʻi heʻena fehangahangai mo hona ngaahi filí, fokotuʻu ha taumuʻa angatonu ki heʻena moʻuí, pea lea ʻaki ʻa e ngaahi lea tatau ʻi heʻena pekiá (vakai, Luke 23:33–34, 46). Mahalo te ke fie fakamahinoʻi ki he kau akó ha talavou ko Saula—ʻa ia naʻe hoko kimui ko e ʻAposetolo ko Paulá— naʻá ne ʻi he hopó pea sio tonu ki hono fakapoongi ʻo Sitīvení (vakai, veeesi 58).

Fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni kuo akoʻi ʻi he lēsoni ko ení.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Ngāue 6:1–6. Ko kinautolu naʻe uiuiʻi ke tokoni ki he Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he ngaahi ngāue fakatuʻasinó

Hangē pē ko hono uiuiʻi ʻe he ʻEikí ha kau tangata moʻui taau ʻe toko fitu ke tokoni ki he Toko Hongofulu Mā Uá ʻi hono feau e ngaahi fie maʻu fakatuʻasino ʻo e Siasí ʻo hangē ko ia ʻoku lekooti ʻi he tohi ʻa Ngāué, kuo ui ʻe he ʻEikí ʻa e Kau Pīsope Pulé ke tokoni ki he Toko Hongofulu Ma Uá ʻi hono feau e ngaahi fie maʻu fakatuʻasino ʻo e Siasí he ʻaho ní. ʻOku ngāue ʻa e Pīsope Pulé mo hono ongo tokoní ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí ke tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻasino ʻo e Siasí. Ko e foaki ʻaukaí ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e polokalama ko ení pea ʻokú ne ʻomi ʻa e tokoni fakataimi ki he moʻuí maʻá e masiva kotoa pē ʻi he māmaní. (Ki ha toe ngaahi fakamatala, vakai ki he tefito ko e “Presiding Bishopric” ʻi he mormonnewsroom.org.)

Ngāue 6:15. Ko e liliu ʻa Sitīvení

Naʻe fakamatala ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kolomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he ʻuhinga naʻe hā ai e fofonga ʻo Sitīvení ʻo hangē ha “mata ʻo ha ʻangelo” (Ngāue 6:15):

“Naʻe liliu ʻa Sitīveni ʻi honau ʻaó, ko ha fakamoʻoni ia ke fakahā mahino naʻe ʻiate ia ʻa e ʻOtuá. Naʻe aʻusia ʻe Sitīveni ʻa e liliu tatau mo ia naʻe aʻusia ʻe Mōsesé, ka ʻi ha tuʻunga siʻisiʻi ange, naʻe [ulo] ʻa hono matá ʻi he hili ʻene fefolofolai mo e ʻEikí ʻi he moʻungá ʻi ha ʻaho ʻe fāngofulu. ( ʻEkesōtosi 34:29–35.)” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. (1965–73), 2:67).

“ʻI heʻenau fakafepakiʻi ʻa Sitīveni mo ʻene fakamoʻoní, naʻe fakafepakiʻi foki ʻe he kau taki ʻo e Kau Siú ʻa e ʻOtuá, ʻa ia kuó Ne ʻomi ha fakaʻilonga mahino ke fakahaaʻi ʻEne fakamafaiʻi ʻa Sitīvení” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], (00) 289).

Ngāue 7:56. “Foha ʻo e tangatá”

“ʻOku laka ʻi he toko 80 ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ki he ‘Foha ʻo e tangatá’ ʻi he Kosipeli ʻe faá. ʻI he meimei taimi kotoa pē, naʻe ʻuhinga ʻa Sīsū kiate Ia pē ʻaki ʻa e hingoa ko ení. Mahalo ko e ʻuhinga ia naʻe lea pehē ai ʻa Sitīveni ki he Fakamoʻuí ʻi he founga ko ení—naʻá ne fie maʻu ʻene kau fanongó ke nau ʻilo fakamātoato ʻa Sīsū Kalaisi. Ki ha toe ngaahi fakaikiiki ki he hingoa ko e ‘Foha ʻo e Tangatá,’ vakai, Mōsese 6:57 pea mo e ngaahi fakamatala ʻi he Mātiu 8:20; 9:6; 10:23; 11:19; 12:8, 32, 40 pea mo Maʻake 14:53–65” (New Testament Student Manual [Church educational System manual 2014], 291).