Laipelí
Lēsoni 24: Mātiu 21:17–22:14


Lēsoni 24

Mātiu 21:17–22:14

Talateú

Naʻe toe foki ʻa Sīsū ki he temipalé, hili ʻEne nofo he pō ko iá ʻi Petani. ʻI Heʻene fononga atu he halá, naʻá Ne fakamalaʻiaʻi ha fuʻu fiki. Naʻe omi e kau taki ʻo e kau Siú ki he temipalé ʻo fakafehuʻia Hono mafaí. Naʻe valokiʻi kinautolu ʻe Sīsū mo akoʻi ha ngaahi talanoa fakatātā ʻokú ne fakatātaaʻi e ngaahi nunuʻa hono fakasītuʻaʻi pe tali Ia mo ʻEne ongoongoleleí.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Mātiu 21:17–32

Ko e fakamalaʻiaʻi ʻe Sīsū e fuʻu fikí mo valokiʻi e kau taki ʻo e kau Siú

Hiki ʻa e fehuʻi ko ʻení he palakipoé kimuʻa pea kamata e kalasí: Ko e hā ha ngaahi taimi ʻokú ke ʻilo ai ʻoku ʻikai lelei ha meʻa ʻo hangē ko ʻene hā maí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ʻe taha pe lahi ange ke vahevahe ʻenau ngaahi tali ki he fehuʻi ʻi he palakipoé.

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻomai ʻe he Mātiu 21 ha fakamatala ki ha taimi ne fehangahangai ai ʻa Sīsū Kalaisi mo e meʻa ne ʻikai ke lelei ʻo hangē ko ʻene ʻasí. Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ki he ngaahi moʻoni ʻi he Mātiu 21 te ne lava ʻo tataki kitautolu ke ʻikai ngata pē ʻi heʻetau hā māʻoniʻoni ki he niʻihi kehé ka ke tau moʻui māʻoniʻoni foki.

Ke ʻomai e ʻuhinga ʻo e Mātiu 21, fakamatalaʻi ange hili hono fakahoko ʻe Sīsū ʻEne hū ikuna ki Selusalemá mo e fakamaʻa ʻo e temipalé, naʻá Ne ʻafio ʻi Pētani, ko ha kiʻi kolo siʻisiʻi ne ofi ki Selusalema. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 21:18–22. Kole ki he kalasí ke muimui ʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa ne fai ʻe he Fakamoʻuí he ʻaho hokó ʻi Heʻene fononga mei Pētani ki he temipale ʻi Selusalemá.

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ki he fuʻu fikí?

ʻĪmisi
fig tree

Fuʻu fikí

© Jose Ramiro Laguna/Shutterstock.com

Fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻo ha fuʻu fiki mo hano lau. Fakamatalaʻi ange ʻoku angamaheni ʻaki hono fakahaaʻi ʻe he lau ʻo e fikí ʻoku ʻi ai hono fua. ʻI he faʻahitaʻu failaú (ʻi he taimi ne ʻilo ai ʻe he Fakamoʻuí ʻoku ʻikai ha fua ʻo e fuʻu fikí), ʻoku faʻa tō muʻa e fua ʻa e fikí. Kapau ʻoku ʻikai ke nau fua, ʻoku ʻuhinga ia he ʻikai te nau fua kinautolu lolotonga e taʻu ko iá. ʻOku maʻu ʻe he fuʻu ʻakau ʻoku fakamatalaʻi atu ʻi he fakamatala ko ʻení ʻa e fōtunga ʻo ha fuʻu ʻakau ʻoku totonu ke fua, ka naʻe teʻeki ʻi ai hano fua ʻoʻona. Ko e ʻuhinga ʻe taha hono fakamalaʻiaʻi ʻe he Fakamoʻuí e fuʻu fikí ke akoʻi ʻEne kau ākongá fekauʻaki mo e kau taki fakalotu faihala ʻo e kau Siú.

  • Fakatatau ki he ngaahi meʻa kuó ke ako fekauʻaki mo e kau taki fakalotu ʻo e kau Siú ʻi he kuonga ʻo e Fakamoʻuí, naʻe anga fēfē ʻa e hangē honau tokolahi ko e fuʻu fiki ʻoku fakamatalaʻi ʻi he fakamatala ko ʻení? (Naʻa nau fakafōtunga mai ʻoku nau muimui ki he ʻOtuá kae ʻikai lava ke ʻomi ha ngaahi fua moʻoni, pe ngāue, ʻo e māʻoniʻoní.)

Fakamatalaʻi fakanounou e Mātiu 21:23–27 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe faka ofi atu ha niʻihi ʻo e kau taki faka-Siú ki he Fakamoʻuí ʻi he temipalé ʻo fakafehuʻia ʻa e mafai ʻa ia kuó Ne fakahoko ʻaki ʻEne hū ikuna ki Selusalemá mo e fakamaʻa ʻo e temipalé. Naʻe tali e Fakamoʻuí ʻaki hono fehuʻi ange pe naʻe fakamafaiʻi e papitaiso (pe ko e ngāue fakafaifekau) ʻa Sione Papitaiso ʻe he ʻOtuá pe ko e tangatá. Naʻe ʻikai lava ʻo tali ʻe he kau takí ni e fehuʻi ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻenau manavahē telia naʻa fakahalaiaʻi kinautolu pe fakaʻitaʻi e kakai ne nau tali ʻa Sione ko ha palōfita. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí he ʻikai ke Ne tali ʻenau ngaahi fehuʻí peá ne fakahoko leva ʻa e ngaahi talanoa fakatātā ʻe tolu ʻokú ne fakatātaaʻi ʻa e ngaahi faihala ʻa e kau taki ʻo e kau Siú. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he talanoa fakatātā ʻuluakí ʻa e founga kehekehe ʻo e tali e ongo fohá ki heʻena tamaí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 21:28–30. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi pe ko e foha fē naʻe hangē ko e kau taki faka-Siú.

  • Ko fē ʻi he ongo fohá ne tatau mo e kau taki faka-Siú? ʻO founga fēfē?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 21:31-32. Kole ki he kalasí ke muimui ʻi hono laú, pea kumi e meʻa ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ki he kau taki faka-Siu faihalá ʻi he talanoa fakatātā ko ʻení. (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ko e kau popilikaní (publicans) ko e kau tānaki tukuhau pea ko e kau faʻa feʻauakí ko e kau paʻumutú ia. Naʻe taʻe-tokaʻi ʻe he kau taki faka-Siú ʻa e ongo kulupú ni fakatouʻosi, ʻo lau kinautolu ko e kau fai angahala.)

  • Ko e hā e founga ne tatau ai ʻa e kau tānaki tukuhaú mo e kau faʻa feʻauakí mo e ʻuluaki fohá?

  • Ko e hā ha moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí fekauʻaki mo ia ʻe hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá? (ʻE ala fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ka ʻoku totonu ke ʻilo e moʻoni ko ʻení. Kuo pau ke tau talangofua ki heʻetau Tamai Hēvaní mo fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá ka tau toki hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻo ʻikai ke lea pe fakangalingali pē ʻoku tau talangofua kiate Ia.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e ʻaonga ʻo e moʻoni ko ʻení, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fokotuʻutuʻu ko ʻení:

Ko ha talavou ʻokú ne faʻa talaange ki heʻene ongomātuʻá ʻoku ʻalu ki he ngaahi ʻekitivitī ʻa e Siasí ka ʻoku ʻalu ia ki he ʻapi ʻo hono kaungāmeʻá. Ko e taimi ʻokú ne feohi ai mo e kau taki mo e kau faiako ʻo e Siasí, ʻokú ne talanoa mo ngāue ʻo hangē ʻokú ne tauhi e ngaahi fekau ʻa e Tamai Hēvaní, ka ʻi heʻene mavahe mei he ngaahi ʻātakai ko iá, ʻokú ne maumauʻi ʻi he ʻiloʻilopau ʻa e ngaahi fekau lahi.

  • ʻE lava fēfē ke taʻofi ʻe he ngaahi fili ʻa e talavou ko ʻeni ia mei heʻene hū ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá?

  • Kapau ko e kaungāmeʻa koe ʻo e talavou ko ʻení, ko ha nai te ke talaange ki ai ke tokoni ke liliu hono ʻulungāngá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ʻe taha ke lau leʻolahi ʻa e fokotuʻutuʻu ko ʻení:

Ko ha finemui ʻokú ne lauʻi mo hono kaungāmeʻá ha tamaiki fefine ʻi hono ʻapiakó ka ʻoku fakangalingali ʻoku anga fakakaumeʻa ki he kau finemuí ni ʻi heʻenau feohí. ʻOkú ne faʻa ʻalu maʻu pē ki he lotú mo maʻu ʻa e sakalamēnití, ka ʻokú ne faʻa tohi ʻi he telefonó (text) ʻo fakaangaʻi ʻa kinautolu ʻoku nau feohí ki hono kaungāmeʻá lolotonga e ngaahi houalotú.

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku fakangalingali ai pē ʻa e finemuí ni ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e Tamai Hēvaní?

  • Makehe mei he ngaahi sīpinga ʻo e ngaahi fokotuʻutuʻu ko ʻení, ko e hā ha ngaahi founga kehe ʻe lava ke ʻahiʻahiʻi ai kitautolu ke fakangalingali ʻoku tau talangofua ki he Tamai Hēvaní kae ʻikai ke talangofua moʻoni ki ai?

Fakaafeʻi e kau akó ʻi heʻenau ako ʻa e Mātiu 21 ke kumi e meʻa te nau lava ʻo fai ke fakaʻehiʻehi ai mei heʻenau hangē ko e fuʻu fiki naʻe ʻikai fuá.

Mātiu 21:33–22:14

Naʻá ne fakahoko e talanoa fakatātā ʻo e kau tauhi ngoue fai angahalá pea mo e taʻane ʻa e ʻalo ʻo e tuʻí

Vahevahe e kau akó ke tautau toko ua. Kapau ʻe lava, ʻoange ha tatau ʻo e saati ko ʻení ki he ngaahi hoá takitaha. Fakaafeʻi e kau akó ke lau leʻolahi fakataha ʻa e Mātiu 21:33–41, mo honau ngaahi hoá pea fakakakato ʻa e saatí ʻaki ʻenau hiki e meʻa ʻoku nau pehē ʻoku fakataipe ʻe he ngaahi fakaʻilonga fakaʻosi ʻe tolú.

ʻĪmisi
handout, Parable of the Wicked Husbandmen

Ko e Talanoa Fakatātā ʻo e Kau Tangata Tauhi Ngoué

Tohi Lēsoni ʻo e Fuakava Foʻoú maʻá e Faiako Seminelí—Lēsoni 24

Mātiu 21:33–41

Fakataipé

ʻUhingá

ʻEiki ʻo e fale

Tamai Hēvaní

Kau tauhi ngoue

Kau tamaioʻeikí

Ko e foha ʻo e ʻeiki ʻo e falé

Hili hono fakakakato ʻe he kau akó ʻa e ʻekitivitī ko ʻení, fakaafeʻi ha ngaahi hoa ke lipooti e meʻa ne nau tohí. ʻO ka fie maʻu, fakamahino ange ko e kau tauhi ngoué ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e kau taki kovi ʻo ʻIsilelí, ʻoku fakafofongaʻi ʻe he kau tamaioʻeilí ʻa e kau palōfita ʻa e ʻOtuá, pea ko e foha ʻo e ʻeiki e falé ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa Sīsū Kalaisi.

  • Ko e hā naʻe fakatātaaʻi ʻe Sīsū ʻi he talanoa fakatātā ko ʻení? (ʻI he ngaahi senituli kuo hilí ne fakafīsingaʻi ʻe ha niʻihi ʻo e kau taki ʻo ʻIsileí ʻa e kau palōfita ʻo e Fuakava Motuʻá, pea feinga e kau taki lolotonga ʻo e kakai Siú ke tamateʻi ʻa Sīsū [vakai ki he New Testament Student Manual (Church Educational System manual, 2014), [00]65]).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 21:43. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi pe ko hai ʻe foaki ki ai ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá (ʻuhinga ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí mo e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí) hili hono fakafīsingaʻi ia ʻe he kau taki faka-Siú.

  • Ko hai ʻe foaki ki ai e puleʻanga ʻo e ʻOtuá?

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻiloʻi ʻi he Liliu ʻa Siosefa Sāmita, Mātiu 21:53, ko e kau Senitailé fonua ʻe foaki ki ai ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻe lava ke ʻuhinga e foʻi lea Senitailé ki he “kakai ʻoku ʻikai tupu mei he kau ʻIsilelí… [pe] kakai naʻe ʻikai tupu mei he kau Siú” (Fakahinohino ki he Folofolá, “Kau Senitailé,” scriptures.lds.org) pe ngaahi puleʻanga ʻoku ʻikai te nau maʻu e kakato ʻo e mafai e ʻOtuá, ngaahi ouaú, ngaahi fonó, mo e ngaahi akonakí. Naʻe kamata hono feʻaveʻaki e puleʻangá ʻo e kau Senitailé ʻi he taimi ne fuofua ʻave ai ʻe ongoongoleleí ki he kau Senitailé ʻe he Kau ʻAposetoló hili e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí (vakai, Ngāue 10–11; vakai foki, Mātiu 20:16). Kuo hokohoko atu ia ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ʻi hono Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻa ia naʻe nofo ʻi ha puleʻanga Senitaile. ʻI heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku tau ʻi he lotolotonga ʻo kinautolu ne foaki ki ai ʻe he ʻOtuá Hono puleʻangá.

  • Fakatatau ki he veesi 43, ko e hā ʻoku tau fatongia ʻaki ʻi heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí? (Fakapapauʻi ʻoku ʻilo ʻe he kau akó ha meʻa ʻoku meimei tatau mo e moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau hoko ko e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, ʻoku tau fatogniaʻaki hono ʻomi ʻa e ngaahi fua ʻoku māʻoniʻoní. ʻI hono fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻa e kau akó, tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi e kau akó ke nau omi ki he palakipoé pea tā ha ngaahi fakatātā ʻo ha fuaʻi ʻakau ʻi he fuʻu fikí. Kole ange ke nau fakahingoa e fuaʻi ʻakaú ʻaki ha ngaahi lea ʻokú nau fakamatalaʻi ʻa e ngaahi meʻa māʻoniʻoni ʻoku totonu ke tau fai ʻi heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. Fakaafeʻi e kau akó ke fakamatalaʻi e meʻa ne nau tohí ʻaki hono ʻeke ange:

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke tau ʻomi e ngaahi fua ko iá?

  • Kuo tāpuekina fēfē koe ʻi haʻo feinga ke ʻomi ha taha ʻo e ngaahi fua ko ʻeni ʻo e māʻoniʻoní?

Fakamatalaʻi fakanounou e Mātiu 21:45–46 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe hoko ʻo ʻita ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo e kau Fālesí ʻi heʻenau ʻilo ʻoku fakafofongaʻi ʻe he kau tauhi ngoue faiangahala ʻi he talanoa fakatātaá ʻa kinautolu. Ka neongo iá, naʻa nau fakaʻehiʻehi mei hono tauteaʻi e Fakamoʻuí koeʻuhí he naʻa nau ilifia ki he meʻa ʻe fai ʻe he kakaí ʻo kapau te nau fai ia.

Fakamatalaʻi ange ʻoku tau lau ʻi he Mātiu 22:1–10 hono fakahoko ʻe Sīsū ha talanoa fakatātā ʻa ia naʻá ne fakafehoanaki ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí ki ha kātoanga kai ne fakahoko ʻe he tuʻí ki hono fohá. Ne fakafisi e kakai ne fuofua fakaafeʻi ki he kātoangá (ʻa ia ʻoku nau fakafofongaʻi e tokolahi ʻo e kau Siú, kau ai e kau takí) ke nau omi. Ne fili ʻa kinautolu ne fakaafeʻi hokó (ʻa ia ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e kau Senitailé) ke nau omi ki he kātoangá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e Mātiu 22:11–14. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ki he meʻa naʻe hoko ʻi he kātoanga taʻané.

  • Ko e hā naʻe lī ai ki tuʻa ʻa e tangata ko ʻení mei he kātoangá?

Fakamatalaʻi ange naʻe fakahoko ʻe he tuʻí ʻa e anga fakafonua ʻi he kuonga muʻá ʻaki ʻene ʻoange ki heʻene kau fakaafé ha vala maʻa mo feʻunga ke tui ʻi he taʻané. Ka neongo iá, naʻe fili e tangatá ni ke ʻoua te ne tui e vala naʻe ʻomi ʻe he tuʻí.

  • ʻI he talanoa fakatātā ko ʻení, ko hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ngaahi kofu taʻane ko ʻení? (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku faʻa fakafofongaʻi ʻe he vala maʻá mo e ngaahi kofu tōtōlofá ʻa e māʻoniʻoni mo e haohaoa ʻa kinautolu kuo nau hoko ʻo maʻa ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí [vakai, New Testament Student Manual (Church Educational System manual, 2014), [00]66; vakai foki, 3 Nīfai 27:19].)

Fakamahinoʻi ange ʻoku tānaki mai ʻe he Liliu ʻa Siosefa Sāmita ki he Mātiu 22:14 he ʻikai tui ʻe he tokotaha kotoa pē ʻi he kātoangá ʻa e vala taʻané. ʻI hono fakalea ʻe tahá, he ʻikai mateuteu pea taau ʻa e taha kotoa ʻokú ne fakalāngilangiʻi ʻa e Fakamoʻuí, pea tali ʻa e fakaafe ke hoko ko e konga ʻo e puleʻangá ke nofo taʻengata mo Ia mo e Tamai Hēvaní. ʻE fakataʻeʻaongaʻi ʻe ha niʻihi kinautolu mei ha ngaahi tāpuaki lahi koeʻuhí ʻoku ʻikai ke nau tui ʻa e kofu ʻo e māʻoniʻoní.

  • ʻOku anga fēfē hano toe fakalahi ange ʻe he talanoa fakatātā ko ʻení ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻoku hiki ʻi he palakipoé?

Fakamoʻoni ki hono mahuʻinga ʻo e ngaahi tāpuaki taʻengata kuo fakaafeʻi kitautolu ke tau maʻú? Kole ki he kau akó ke nau fakalaulauloto ki he meʻa ʻoku nau lolotonga fai ke tali e fakaafe ʻa e Tamai Hēvaní ke tau maʻu kotoa e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí. Poupouʻi kinautolu ke moʻui ʻaki ʻa ia kuo nau akó ʻaki hono teuteuʻi kinautolu ke nau maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ko ʻení.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Mātiu 21:19–22. Ko e hono fakamalaʻiaʻi ʻo e fuʻu fikí

Naʻe akoʻi ʻe hono fakamalaʻiaʻi ʻo e fuʻu ʻakau fikí ʻe he Fakamoʻuí ha ngaahi lēsoni mahuʻinga lahi. Naʻe lava ke hoko e fuʻu ʻaku fikí ko ha fakafofonga ʻo e kau taki fakalotu kovi ʻo e kau Siú, ʻa ia ne nau fakaʻaliʻali ʻa e anga fakalotú ki tuʻa ka ʻoku nau masiva he māʻoniʻoni moʻoní. ʻI he founga ko ʻení, ʻoku akoʻi ʻe he meʻa ne hokó kuo pau ke tau feinga kotoa ke moʻui ʻi ha founga ʻoku fenāpasi mo e meʻa ʻoku tau tui ki ai mo akoʻí. ʻOku ʻomi foki ʻe he fakamalaʻiaʻi ʻo e fuʻu fikí ha fakatātā mahino ʻo e lēsoni ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he konga kimuʻa ʻo ʻEne ngāué ʻi he talanoa fakatātā ʻo e fuʻu fikí (vakai, Luke 13:6–9): kuo pau ke fakatomala ʻa e tokotaha kotoa pe ʻauha. Hili hono fakamoʻoniʻi e tali ʻa e kau ākongá’ ki he fakamalaʻiaʻi ʻo e fuʻu ʻakau fikí, naʻe ngāue ʻaki foki ʻe he Fakamoʻuí e taimi ko ʻení ke akoʻi kinautolu fekauʻaki mo e mālohi ʻo e tui ki hono fakahoko ʻo ha mana ʻoku lahi ange ʻi he meʻa ko ia ne nau toki fakamoʻoniʻí.

Mātiu 21:42–44. “Ko e maka ko ia naʻe liʻaki ʻe he kau tufungá”

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e “maka ko ia naʻe liʻaki ʻe he kau tufungá” (Mātiu 21:42) pea hoko ko e makatuliki ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní (vakai, Ngāue 4:11; ʻEfesō 2:19–20). ʻOku ʻuhinga ʻa e fakahinohino ʻa e Fakamoʻuí fekauʻaki mo kinautolu ʻoku tō ʻi he maka kuo maumaú ki he foʻi moʻoni ko ia ʻe sai ange ʻi heʻenau langa hake ʻenau moʻuí ʻi he maka ko ʻení (vakai, Hilamani 5:12), ʻa e tūkia ai ʻa e kau Siú ʻo tō ai (vakai, ʻĪsaia 8:14; 1 Kolinitō 1:23). Te nau maumau, pe ʻauha, ʻi he ʻikai ke tali ʻa Sīsū ko e Mīsaia mo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá mo e ʻikai ke nau tali ʻEne ongoongoleleí. ʻOku ʻuhinga e maka ʻoku tō ʻi he niʻihi kehé ki hono fakaʻauha ʻe he Fakamoʻuí ʻa kinautolu te nau fakafīsingaʻi Iá. (Vakai, Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Mātiu 21:47–56 [ʻi he Fakahinohino ki he Folofolá].)