Laipelí
Lēsoni 152: Fakahā 2–3


Lēsoni 152

Fakahā 2–3

Talateú

Naʻe tohi ʻa Sione ki he kau ʻāngelo pe kau tamaioʻeiki ʻe toko fitu, ʻo e ngaahi fakatahaʻanga ʻo e Siasí ʻi ʻĒsia Minó mo fakahoko e ngaahi lea fakamālō, fakatonutonu, mo fakatokanga ʻa e ʻEikí ki he Kāingalotú. Naʻe fakakau foki ʻe Sione e ngaahi talaʻofa ʻo e hakeakiʻí kiate kinautolu ʻoku nau ikunaʻí.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Fakahā 2–3

Ko e tohi ʻe Sione e folofola ʻa Sīsū Kalaisi ki he kau taki ʻo e ngaahi siasi ʻe fitú

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa Sisitā Sitinī S. Leinoló, ko ha mēmipa kimuʻa ʻi he kau palesitenisī lahi ʻo e Palaimelí. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he meʻa te nau lava ʻo ako fekauʻaki mo e ʻEikí mei he fakamatala ko ʻení.

ʻĪmisi
Sydney S. Reynolds

“Naʻe nofo ʻa Sisitā Keili Keleki ʻo e kau palesitenisī lahi ʻo e Palaimelí mo hono husepānití ʻi ha ngaahi taʻu lahi ʻi Palāsila. Naʻá ne toki ʻaʻahi pē kimuí ni ki Siapani ʻi heʻene hoko ko ha taki ʻi he Palaimelí. ʻI heʻene ʻalu ki he falelotú he ʻaho Sāpaté, naʻá ne fakatokangaʻi ʻi he lotolotonga ʻo e Kāingalotu Siapaní ha fāmili Palāsila. … Naʻá ne maʻu pē ha miniti ʻe taha ke fakafeʻiloaki kiate kinautolu mo ʻiloʻi naʻe loto vēkeveke ʻaupito ʻa e faʻeé mo e fānaú kae fakatokangaʻi naʻe fakalongolongo ʻa e tamaí. Naʻá ne fakakaukau ʻi hono taki fakavave ia ki he tuʻunga malangá ‘Te u maʻu ha faingamālie ke talanoa mo kinautolu ʻi he ʻosi e fakatahá.’ Naʻá ne fakahoko ʻene pōpoakí ʻi he lea faka-Pilitāniá, ʻa ia naʻe liliu ki he lea faka-Siapaní, pea hili iá naʻá ne ongoʻi mālohi ke fai ʻene fakamoʻoní ʻi he lea faka-Potukalí foki. Naʻá ne kiʻi momou he naʻe ʻikai ha kau liliu lea ki he lea faka-Potukalí, pea he ʻikai mahino ki he peseti ʻe 98 ʻo e kakaí ʻa e meʻa naʻá ne lea ʻakí.

“Hili e fakatahá naʻe haʻu ʻa e tamai Palāsilá kiate ia pea pehē ange, ‘Sisitā, ʻoku kehe ʻaupito ʻa e ngaahi anga fakafonua hení, pea kuó u taʻelata. ʻOku faingataʻa ke u haʻu ki he lotú pea ʻikai mahino ha meʻa ʻe taha. ʻOku ou fifili he taimi ʻe niʻihi pe ʻe lelei ange pē ke u lau pē ʻeku folofolá ʻi ʻapi. Naʻá ku talaange ki hoku uaifí, “Te u toe ʻaliaki pē,” pea naʻá ku haʻu he ʻahó ni ʻi heʻeku fakakaukau ko e fakaʻosí ʻeni. ʻI he taimi naʻá ke fai ai hoʻo fakamoʻoní ʻi he lea faka-Potukalí, naʻe ongo ʻa e Laumālié ki hoku lotó, peá u ʻiloʻi ko e feituʻu ʻeni ke u ʻi aí. ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá ʻoku ou ʻi heni, pea te Ne tokoniʻi au’” (“He Knows Us; He Loves Us,” Ensign pe Liahona, Nov. 2003, 76).

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako fekauʻaki mo e ʻEikí mei he aʻusia ko ʻení?

Hiki ʻa e kupuʻi lea taʻekakato ko ʻení he palakipoé: Koeʻuhí ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí kitautolu takitaha … Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e ngaahi moʻoni ʻi heʻenau ako e Fakahā 2–3 ʻe tokoni ke mahino kiate kinautolu e meʻa ʻe lava ke fai ʻe he ʻEikí maʻanautolu koeʻuhí he ʻokú Ne ʻafioʻi kinautolu.

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻi he Fakahā 2–3 e lekooti ʻa e ʻAposetolo ko Sioné ʻo e ngaahi lea ʻa Sīsū Kalaisi ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻe fitu ʻo e Siasí ʻi ʻĒsia Minó (Toake ʻi onopōní).

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 2:1–3, 6. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne ʻafioʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e Kāingalotu ʻi ʻEfesoó.

  • Ko e hā naʻe ʻafioʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e Kāingalotu ʻi ʻEfesoó? (Fakamatalaʻi ange ʻe lava ke ʻuhinga e foʻi lea Nikolaitani [veesi 6] ki ha kulupu naʻe pehē ʻe hono kau mēmipá te nau mei lava ʻo fai ha ngaahi angahala fakasekisuale taʻe ʻi ai ha tautea koeʻuhí ʻe fakahaofi kinautolu ʻe he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá [vakai, Bible Dictionary, “Nicolaitans”].)

Fakamahinoʻi ange ʻoku lekooti ʻi he ngaahi veesi ko ʻení naʻe fakamālōʻiaʻi pe fakahīkihikiʻi ʻe he ʻEikí, e Kāingalotú ʻi heʻenau ngaahi ngāue leleí. Tānaki atu ki he fakamatala ʻi he palakipoé koeʻuhí ke peheni: Koeʻuhí ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí kitautolu takitaha, te Ne lava ʻo fai mai ha fakamālō fakatāutaha …

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 2:4–5. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e toe meʻa kehe ne ʻafioʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e Kāingalotu ʻi ʻEfesoó.

  • Ko e hā ha toe meʻa kehe naʻe ʻafioʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e Kāingalotu ʻi ʻEfesoó?

Fakamahinoʻi ange naʻe fai ʻe he ʻEikí ha fakatonutonu ki he Kāingalotú koeʻuhi ko ʻenau ngaahi angahalá. Fakakakato ʻa e fakamatala ʻi he palakipoé koeʻuhí ke ne fakahaaʻi e moʻoni ko ʻení: Koeʻuhí ʻoku ʻafioʻi ʻe he ʻEikí kitautolu takitaha, te Ne lava ʻo fai mai ha fakamālō mo ha fakatonutonu fakatāutaha.

  • Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ʻo maʻu ai e fakamālō mo e fakatonutonu fakatāutahá mei he ʻEikí?

  • Ko e hā ha founga ʻe lava ai ke tākiekina e founga ʻoku tau fakahoko ʻaki ʻetau ako folofola mo e lotu fakatāutahá ʻi hono ʻiloʻi ʻe lava ke ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e fakamālō mo e fakatonutonu fakatāutahá? Ko e hā ha founga te ne lava ai ʻo tākiekina e founga ʻoku tau tali ʻaki e faleʻi ʻa hotau kau taki ʻi he Siasí mo e ngaahi mātuʻá?

  • Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau feinga ke maʻu e fakamālō mo e fakatonutonu fakatāutahá mei he ʻEikí?

  • Ko e fē ha taimi kuó ke aʻusia ai hono ʻoatu ʻe he ʻEikí ha fakamālō pe fakatonutonu fakatāutaha? Ko e hā ha founga naʻe tokoni atu ai e aʻusia ko ʻení ke ke ʻiloʻi ʻoku ʻafioʻi fakafoʻituitui koe ʻe he ʻEikí? (Fakatokanga ki he kau akó ke ʻoua ʻe vahevahe e ngaahi aʻusia ʻoku fuʻu toputapu pe fakatāutahá.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto ki he ngaahi ngāue ʻoku nau fakakaukau mahalo ʻe fakamālōʻiaʻi ai kinautolu ʻe he ʻEikí pea pehē ki he ngaahi fakakaukau pe ʻulungaanga mahalo ʻe fakatonutonuʻi ai kinautolu ʻe he ʻEikí. Poupouʻi e kau akó ke fokotuʻu ha taumuʻa ke fakatomala ʻi he taimi ʻoku fakatonutonu ai kinautolu ʻe he ʻEikí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 2:7. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ʻoku ikunaʻi, pe kātaki faivelenga ki he ngataʻangá.

  • Ko e hā naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ʻoku ikunaʻi, pe kātaki ki he ngataʻangá ʻi he māʻoniʻoní?

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke “kai mei he ʻakau ʻo e moʻuí”? (veesi 7).

  • Ko e hā e founga naʻe tokoni ai e fanongo ʻa e Kāingalotu ʻi ʻEfesoó ki he tāpuaki kuo talaʻofa maí hili ʻenau maʻu ha fakatonutonu fakatāutaha?

Fakamanatu ki he kau akó ne lea e ʻEikí ki he ngaahi fakatahaʻanga kehe ʻo e Siasí ʻi ʻĒsia Mino, makehe mei he lea ki he fakatahaʻanga ʻo e Siasí ʻi ʻEfesoó.

Vahevahe ʻa e kalasí ki ha kulupu ʻe nima, pea vahe ki he kulupu takitaha ha taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení:

  1. Fakahā 2:8–11

  2. Fakahā 2:12–17.

  3. Fakahā 2:18–29; (ʻOange ki he kulupu te nau maʻu e fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení ha tatau ʻo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻo e Fakahā 2:26–27: “[Pea te u foaki kiate ia ʻoku ikuná, mo tauhi ʻeku ngaahi fekaú ʻo aʻu ki he ngataʻangá, ʻa e mālohi ki he ngaahi puleʻanga lahi; pea te ne puleʻi kinautolu ʻaki ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá; pea te nau ʻi hono nimá ʻo hangē ko e ngaahi ipu ʻumeá ʻi he nima ʻo e tangata ngaohi ipú; pea te ne puleʻi kinautolu ʻi he tui, mo e taʻe-filifilimānako mo e fakamaau totonu, ʻo hangē ko ia ne u maʻu mei heʻeku Tamaí].”)

  4. Fakahā 3:1–6; (ʻOange ki he kulupu ʻoku nau maʻu e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ʻení ha tatau ʻo e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá ʻo e Fakahā 3:1–2: “[Pea kuo tohi ki he tamaioʻeiki ʻo e siasí ʻi Sātisí; Ko e ngaahi meʻa ni ne lea ʻaki ʻe ia kuó ne maʻu e ngaahi fetuʻu ʻe fitú, ʻa ia ko e kau tamaioʻeiki ʻe toko fitu ʻa e ʻOtuá; ʻoku ou ʻiloʻi ho ngaahi ngāué, ʻoku ʻi ai ho hingoa ʻokú ke moʻui, pea kuó ke pekia. Ko ia, ke ke tokanga, pea fakamālohia ʻa kinautolu ʻoku toé, ʻa ia ʻoku mateuteu ke maté: he kuo teʻeki ke u ʻilo kuo haohaoa ho ngaahi ngāué ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá].”)

  5. Fakahā 3:7–13

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakakulupu e ngaahi veesi ne vahe angé, ʻo kumi e meʻa naʻe faleʻi ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ke fai mo e ngaahi tāpuaki naʻá Ne talaʻofa mai te nau maʻu ʻo kapau naʻa nau fai ia.

Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha mēmipa mei he kulupu takitaha ke lipooti e meʻa naʻe maʻu ʻe heʻene kulupú. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke hiki he palakipoé (ʻi lalo ʻi he ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí mei he Fakahā 2:7) ʻa e tāpuaki kuo talaʻofa mai ne ʻiloʻi ʻe he kulupu takitaha (vakai, Fakahā 2:11, 17, 26; 3:5, 12). Hili e kakato ʻa e lisí, fakamahinoʻi ange ʻoku ʻuhinga e ngaahi talaʻofa takitahá ni ki hono maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí, ʻa ia ʻoku makatuʻunga ʻi heʻetau kātaki faivelenga ki he ngataʻangá.

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi vēsí ni fekauʻaki mo e meʻa kuo pau ke tau fai ke maʻu ai e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí? (Tokoni ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha tefitoʻi moʻoni tatau mo ʻení: Kapau te tau ikuna, te tau lava leva ʻo maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fie maʻu ke tau ikunaʻí ke maʻu ai e ngaahi tāpuaki ʻo e hakeakiʻí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 3:14–17. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ha tūkunga naʻe fie maʻu ke ikunaʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Leotisia kae lava ke maʻu ʻa e hakeakiʻí.

  • Ko e hā e tūkunga ne fie maʻu ke ikunaʻi ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Leotisiá?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga naʻe hoko ai e kāingalotu ko ʻeni ʻo e Siasí ko e kau ākonga māmāfana ʻo Sīsū Kalaisí? (veesi 15). (Mahalo naʻe fakaʻaongaʻi e foʻi lea ko e vela ke fakamatalaʻi ʻaki ha taha ʻoku tukupā kakato ki he ongoongoleleí, pea mahalo ne fakaʻaongaʻi e momokó ke fakamatalaʻi ʻaki ha taha ʻokú ne liʻaki ʻaupito e ngaahi akonaki mo e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí. Ko e ākonga māmāfaná ko ha taha ia ʻoku tui ʻoku moʻoni ʻa e ongoongoleleí ka ʻoku ʻikai tukupā kakato ke moʻui ʻaki ia.)

  • Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻi hoʻo fakakaukaú, ʻe malava ke fai pe ʻikai fai ʻe he kau ākonga māmāfana ʻa Sīsū Kalaisí?

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki he meʻa kuo nau fai ke muimui ai kia Sīsū Kalaisi ʻi he ngaahi ʻaho siʻi kuo hilí pea kapau ko ha ākonga vela, momoko, pe māmāfana kinautolu ʻa Sīsū Kalaisi.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 3:19. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ʻuhinga naʻe pehē ai ʻe he ʻEikí naʻá Ne fakatonutonuʻi ai e kāingalotu ʻi Leotisiá.

  • Fakatefito ʻi he meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Leotisiá, ko e hā ʻokú Ne fakatonutonuʻi ai kitautolú? (Tokoni ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha foʻi moʻoni hangē ko ʻení: Koeʻuhí ʻoku ʻofa ʻa e ʻEikí ʻiate kitautolu, ʻokú Ne fakatonutonuʻi kitautolu kae lava ke tau fakatomala.)

ʻĪmisi
Jesus at the Door

Fakaʻaliʻali e fakatātā Ko Sīsū ʻi he Matapaá (Tohi Fakatātā ʻo e Ongoongoleleí [2009], fika 65; vakai foki LDS.org).

  • Ko e hā ʻoku fai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he fakatātā ko ʻení?

Lau leʻolahi e ngaahi fehuʻi ko ʻení, pea fakaafeʻi e kau akó ke fakalaulauloto fakalongolongo ki heʻenau ngaahi talí:

  • Ko e hā e ngaahi ongo te ke lava maʻu kapau naʻá ke fanongo ki ha tukituki he matapā ʻi ho ʻapí pea ʻiloʻi ko e Fakamoʻuí?

  • Te ke fakaava nai e matapaá?

Fakamahinoʻi ange ʻoku fakatātaaʻi ʻe he fakatātā ko ʻení ʻa e ngaahi lea ʻa e ʻEikí ki he Siasi ʻi Leotisiá. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Fakahā 3:20. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e tāpuaki naʻe foaki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Leotisiá mo e meʻa ne pau ke nau fai ke maʻu ai iá.

  • Ko e hā e tāpuaki naʻe foaki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Leotisiá?

  • Ko e hā naʻe fie maʻu ke nau fai ke maʻu ai e tāpuaki ko iá?

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he veesi 20? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau fakaava e matapaá ki he Fakamoʻuí, te Ne hū mai pea keinanga mo kitautolu.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e ʻuhinga ke keinanga ai mo e Fakamoʻuí, fakamatalaʻi ange ʻi he anga fakafonua ʻo e Fakahahaké ʻi he kuonga muʻá, ko e maʻu meʻatokoni mo ha tahá ko ha fakaʻilonga ia ʻo e fakafeohi. Naʻe fakahaaʻi ai ne ʻi ai ha haʻi ʻo e anga fakakaumeʻá mo e melinó pe naʻe fakahoko ia.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fakafofongaʻi ʻe hono fakaava e matapā ne fakamatala ki ai ʻi he veesi 20?

Fakamatalaʻi ange ko e kakai ʻoku nau fakaava e matapaá ki he Fakamoʻuí mo keinanga fakataha mo Iá ko e niʻihi fakafoʻituitui ia ʻoku nau fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá pea feohi mo Ia mo ʻetau Tamai Hēvaní.

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e meʻa ʻe lava ke fakafofongaʻi ʻe hono fakaava e matapaá, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e fakamatala ko ʻeni ʻa Palesiteni Sipenisā W. Kimipoló:

ʻĪmisi
President Spencer W. Kimball

“ʻI he ʻaho ʻe taha naʻe fakaʻaliʻali ange ai [ʻe ha tokotaha tā valivali ko Holomani Hani] ki hano kaungāmeʻa ʻa ʻene tā valivali ‘Ko Kalaisi ʻOku Tukituki he Matapaá’ pea fakafokifā kuo ofongi ange ʻe hono kaungāmeʻá: ‘ʻOku ʻi ai ha meʻa ʻoku fehalaaki ʻi hoʻo fakatātaá.’

“Naʻe fehuʻi ange ʻe he tangata tā valivalí, ‘Ko e hā?’

“Naʻe tali ange ʻe hono kaumeʻá, ‘ʻOku ʻikai ha meʻa fakaava ia ʻo e matapā ʻoku tukituki ai ʻa Sīsuú.’

“‘ʻIo,’ naʻe tali ange ʻe Misa Hani, ‘ʻoku ʻikai ko ha fehalaaki ia. Ko e matapā eni ia ki he loto ʻo e tangatá. ʻOku toki lava pē ʻo fakaava ia mei loto.’

“ʻOku moʻoni ia. ʻE malava ke tuʻu ʻa Sīsū pea tukituki, ka ʻoku tau takitaha fili pē pe ʻe fakaava pe ʻikai” (The Miracle of Forgiveness [1969], 212).

  • ʻOkú ke pehē ko e hā e founga te tau lava ai ʻo fakaava hotau lotó ki he Fakamoʻuí?

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Fakahā 3:21–22, ʻo kumi e talaʻofa mo e faleʻi e ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Leotisiá.

  • Fakatatau ki he veesi 22, ko e hā e faleʻi naʻe fai ʻe he ʻEikí?

Fakaafeʻi e kau akó ke “fakafanongo … ki he folofola ʻa e Laumālié” (veesi 22) ʻi he fakakaukauloto ki he meʻa kuo nau ako he ʻaho ní. Poupouʻi kinautolu ke ngāueʻi ha faʻahinga ongo pē ʻoku nau maʻu.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Fakahā 2:1–3, 22–27. Ko e ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ki he ngaahi siasi ʻe fitú

Ke maʻu ha fakamatala lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻe fitu ʻo e Siasí, vakai New Testament Student Manual (Church Educational System manual, 2014), 531–32.

Fakahā 2:11. “[Ko e] mate ʻanga uá”

“ʻOku akoʻi ʻe he Fakahā 2:11 ko e kau faivelengá ‘ʻe ʻikai lavea ia ʻi he mate ʻanga uá.’ Ka neongo ia, ko e kau faiangahalá, ‘ko honau tofiʻá ʻoku ʻi he ano ʻoku vela ʻi he afi mo e sulifa: ʻa ia ko e mate ʻanga uá’ (Fakahā 21:8). Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā ʻEli C. Tengei lolotonga ʻene ngāue ʻi he kau Palesitenisī ʻo e Kau Fitungofulú, ‘ko e mate ʻanga uá ʻoku fakalaumālie. Ko e mavahe ia mei he ʻao ʻo e ʻOtuá’” (‘The Great Plan of Happiness,’ Ensign pe Liahona, May 2006, 73).

“ʻI he ʻuhinga ʻe tahá, ʻoku tau aʻusia kotoa ha mate fakalaumālie ʻi heʻetau mavahe mei he ʻao ʻo e ʻOtuá ke haʻu ki he māmaní. Ka neongo ia, ko e ʻuluaki mavahe ko ʻení ʻoku ʻikai ko e ‘mate ʻanga ua’ ia naʻe fakamatala ki ai ʻi he Fakahā 2:11. ʻE ikunaʻi ʻe he fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá e ʻuluaki mate fakalaumālie ko ʻení ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, pea fakafoki mai ki he ʻao ʻo e ʻOtuá ke fakamāuʻi (vakai, Hilamani 14:16–17), hili iá ʻe maʻu ʻe he tokolahi taha ʻo e kakaí ha puleʻanga ʻo e nāunau. ʻE fakahā ha mate fakalaumālie hono ua ʻi he ʻAho ʻo e Fakamāú kiate kinautolu ʻoku fakafisi ke fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá pea ʻoku angatuʻu fakahāhā ki he maama mo e moʻoni ʻo e ongoongoleleí, hangē ko ia naʻe fai ʻe Sētané [vakai, T&F 29:44–45; Fakahinohino ki he Folofolá, ʻMate, Fakalaumālié,’ scriptures.lds.org]. ʻE fakamavaeʻi kinautolu ʻo taʻe ngata mei he ʻOtuá pea hoko ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá (vakai, T&F 76:30–37, 44)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 534).

Fakahā 2:14. “Akonaki ʻa Pēlamí”

“Ko Pēlamí ko ha palōfita ia ʻi he Fuakava Motuʻá, naʻe lekooti ʻene ngaahi ngāué ʻi he Nōmipa 22–24; 31:16. Naʻá ne ʻuluaki hā ke moʻoni ki he ʻEikí mo Hono kakaí, ʻo toutou fakafisingaʻi e kole ʻa Pēlaki ke fakamalaʻiaʻi ʻa ʻIsilelí. Ka neongo ia, ne faifai pea moʻulaloa ʻa Pēlami ki he fokotuʻu ʻa Pēlaki ke ʻoange e ngaahi koloá pea akoʻi kia Pēlaki e founga ke fakavaivaiaʻi ai e kau tau ʻa ʻIsilelí ʻi he angahala fakasekisualé mo e tauhi ʻotua tamapuá (vakai, Nōmipa 25:1–5; 31:13–16). Naʻe kau ʻi he palaní ʻa hono fakataueleʻi ʻe he kau fafine Moapé ʻa e kau tangata ʻo ʻIsilelí mo fakalotoʻi kinautolu ke fai ha ngaahi feilaulau ki he ngaahi ʻotua hītení, pea naʻe pehē hono fakaʻauha fakalaumālie kinautolú” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 534).

Fakahā 2:17. “Mana fufuú” mo e “foʻi maka hinehina”

“Naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻa e mana ke kai ʻe he fānau ʻo ʻIsilelí lolotonga ʻenau fononga ʻi he taʻu ʻe 40 ʻi he feituʻu maomaonganoá (vakai, ʻEkesōtosi 16:15, 35). Hangē pē ko hono tokoniʻi ʻe he maná e moʻui fakamatelié, ko Sīsū Kalaisi ʻa e ‘mā ʻo e moʻuí’ ʻokú ne tokoniʻi e moʻui fakalaumālié (Sione 6:35, 48). ʻOku ʻuhinga e ‘mana fufū’ ne fakamatala ki ai ʻi he Fakahā 2:17 kia Sīsū Kalaisi. ʻOku ‘fufū’ ʻa Sīsū mei he kau angahalá. Ka ʻi Heʻene akoʻi ʻi he Sione 6, ko kinautolu ʻoku kai ʻi he fakataipe ʻa Hono kakanó te nau maʻu e moʻui taʻengatá (vakai, Sione 6:47–58). …

“… Ke maʻu ha ʻilo ki he ʻuhinga ʻo e maka hinehiná, vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:8–11” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 535).

Fakahā 2:28. “Te u foaki kiate ia ʻa e fetuʻu pongipongí”

“‘Ko e fetuʻu pongipongí’ ko ha fakataipe ia ʻo Sīsū Kalaisi (Fakahā 2:28; 22:16). ʻOku foaki ʻa e talaʻofa ʻo e ‘fetuʻu pongipongí’ kiate ia ‘ʻe ikuná, peá ne fai ki heʻeku ngaahi ngāué ʻo aʻu ki he ngataʻangá’ (Fakahā 2:26)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 535).

Fakahā 3:14. “[Ko e] ʻĒmení”

“ʻOku ʻuhinga e foʻi lea ko e ‘ʻēmeni’ ʻi he lea faka-Hepeluú mo faka-Kalisí ki he moʻoni, fakapapau, pe faivelenga. ʻOku fakamatalaʻi ʻi he Fakahā 3:14, ʻa e faivelenga mo e moʻoni ʻa Kalaisí ʻo hangē ko e ‘ʻĒmeni’ lahí ko ha fakafehoanaki ki he ngaahi tōʻonga māmāfana ʻo e kau Leotisiá (vakai foki, Fakahā 3:15–16). ʻI hono lea ʻaki ʻi he fakaʻosinga ʻo ha lotu pe lea, ko e ‘ʻēmení’ ko ha founga ia ʻo hono fakamoʻoniʻi ʻi he loto māluʻia e meʻa kuo lea ʻakí pe ko hono fakahaaʻi e loto lelei ki ai. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻoku fakahaaʻi foki ʻe he hingoa ʻo e Fakamoʻuí ko e ‘ʻĒmení’ ‘ʻoku ʻiate ia pea fakafou ʻiate ia ʻa hono fokotuʻu ʻo e fakapapau fakalangí ʻi he ngaahi talaʻofa kotoa pē ʻa e Tamaí’ (Mormon Doctrine, 2nd ed. [1966], 32)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], 536).