Laipelí
Lēsoni 36: Maʻake 4–5


Lēsoni 36

Maʻake 4–5

Talateú

Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻEne kau ākongá ʻi he matāfanga ʻo e Tahi Kālelí ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi talanoa fakatātaá. Naʻe fakanonga ʻe he Fakamoʻuí ha matangi mālohi lolotonga ʻEne ʻi he tahí. Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻEne māʻolunga ange ʻi he fanga tēvoló ʻi hono kapusi kinautolu mei ha tangata. Lolotonga ʻEne ngāue ʻi Kāpaneumé, naʻá Ne fakamoʻui ha fefine naʻe ʻau toto mo fokotuʻu e ʻofefine ʻo Sailosí mei he maté.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Maʻake 4

Ko e fakaʻaongaʻi ʻe Sīsū ʻa e ngaahi talanoa fakatātaá ke akonaki fekauʻaki mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo lolomi ha matangi mālohi

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau ki he matangi mālohi taha kuo nau ʻi aí. Kole ki ha kau ako tokosiʻi ke nau fakamatalaʻi nounou ʻenau aʻusiá.

  • ʻOku tatau fēfē ʻa e ngaahi faingataʻa ʻo e moʻuí mo ha matangi mālohi?

Hiki ʻa e ngaahi foʻi lea ko ʻení ʻi he palakipoé (fakaʻatā ha foʻi laine ʻi lalo ʻi he foʻi lea takitaha): Fakatuʻasino, Fakalaumālie, Fakaʻatamai, Fakasosiale. Fakahoko ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi heʻene kaunga ki he foʻi lea takitaha ʻi he palakipoé:

  • Ko e hā ha sīpinga ʻo e ngaahi matangi mālohi fakatuʻasinó (pe fakalaumālie, fakaʻatamai pe fakasōsiale) ʻoku aʻusia ʻe he toʻu tupú? (Hiki e ngaahi tali ʻa e kau akó ʻi lalo ʻi he ngaahi foʻi lea ʻoku ʻuhinga ki ai ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi e kau akó ʻi heʻenau ako e Maʻake 4–5 ke nau kumi e ngaahi tefitoʻi moʻoni te ne lava ʻo tokoniʻi kinautolu ʻi heʻenau foua e ngaahi matangi mālohi ʻo e moʻuí.

Fakamatalaʻi fakanounou e Maʻake 4:1–34 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí lolotonga ʻEne ʻi he ngaahi matātahi ʻo e Tahi Kālelí, ha ngaahi talanoa fakatātā ki ha kakai tokolahi.

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke nau taufetongi he lau leʻolahi mei he Maʻake 4:35–38. Kole ki he kalasí ke muimui ai, ʻo kumi ʻa e faingataʻa naʻe aʻusia ʻe he kau ākongá ʻi heʻenau kolosi ʻi he Tahi Kālelí.

  • Ko e hā e palopalema naʻe hoko lolotonga e kolosi ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne kau ākongá he Tahi Kālelí?

Fakamatalaʻi ange ʻoku fute ʻe 700 ʻa e loloto ʻo e Tahi Kālelí pea ʻoku takatakai ʻa e ngaahi moʻungá ʻi he tafaʻaki ʻe tolu. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku hifo mai e matangi mokomoko mo mōmoá mei he ngaahi moʻungá ʻo fepaki mo e ʻea māfana mo hauhau ʻi he Tahi Kālelí, ʻo tupu fakafokifā ai ha ngaahi matangi mālohi—taimi ʻe niʻihi ʻoku faʻa hoko ʻi ha lau miniti siʻi pē—mo ha ngaahi peau lalahi ʻi he kiʻi potu tahi siʻisiʻi ko ʻení.

ʻĪmisi
Sea of Galilee and Mount Arbel

Ko e Tahi Kālelí mo e Moʻunga ʻĀpelí

  • Ko e hā e nunuʻa ʻo e matangí ʻi he vaká?

  • Kapau naʻá ke ʻi ha vaka ʻi he ngaahi tūkunga ko ʻení, ko e hā e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo te ke maʻu?

  • Ko hai naʻe kumi tokoni mei ai e kau ākongá ʻi he taimi fakamanavahē ko ʻení? Ko e hā naʻa nau kole ki he Fakamoʻuí?

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke ʻahiʻahiʻi ai kitautolu ke tali ʻo hangē ko e kau ākonga ʻa Sīsuú lolotonga hotau ngaahi matangi mālohi ʻi he moʻuí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 4:39. Kole ki he kalasí ke muimui ai, ʻo kumi e founga tali ʻa e Fakamoʻuí ki he kole tokoni ʻa e kau ākongá. Kole ange ke nau lipooti ʻa e meʻa ʻoku nau maʻú. Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó e ngaahi kupuʻi lea “Fiemālie, pea ke toka lelei” mo e “matuʻaki tofukī” (veesi 39).

  • Kapau te tau fekumi ki he tokoni ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi taimi faingataʻá pe manavaheé, ko e hā te Ne lava ʻo fai maʻatautolú? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení he palakipoé: Kapau te tau fekumi ki he tokoni ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi taimi faingataʻá pe manavaheé, te Ne lava ʻo ʻomi ʻa e nongá.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo fekumi ki he tokoni ʻa e ʻEikí ʻi he ngaahi taimi faingataʻá pe fakamanavaheé? (Te tau lava ʻo lotu ki he Tamai Hēvaní ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí. Mahalo he ʻikai tali mai ʻetau lotú ʻi he ngaahi founga ʻoku tau ʻamanaki ki aí. Ka neongo iá, ʻe tāpuakiʻi ʻaki kitautolu ʻa e nongá ʻi heʻetau fekumi ki he tokoni ʻa e ʻEikí.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 4:40–41. Kole ange ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fehuʻi ʻe he kau ākongá fekauʻaki mo Sīsuú.

  • Kapau naʻá ke ʻi ai mo e kau ākongá, naʻá ke mei tali fēfē nai ʻenau fehuʻi ʻi he veesi 41?

  • ʻE lava fēfē ha mahino “ko hai ʻa e tangatá ni” (veesi 41) ʻa Sīsuú ʻo fakamālohia ʻetau tuí mo ueʻi kitautolu ke fekumi ki Heʻene tokoní ʻi he ngaahi taimi faingataʻá pe fakamanavaheé?

Kapau ʻe lava, fakaafeʻi e kau akó ke lau ʻa e ngaahi lea ʻo e himí “Naʻe Tala pē ʻe Sīsū” (Ngaahi Himí,fika 51). Fakamamafaʻi ange ʻoku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mālohi ke fakanonga ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi matangi mālohi fakatuʻasinó ka ko e ngaahi matangi fakatāutaha foki ʻi hotau lotó.

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke vahevahe kau ki ha taimi naʻa nau fekumi ai ki he nonga ʻa e ʻEikí lolotonga ha matangi mālohi ʻo e moʻuí pea naʻá Ne fakanonga ʻenau manavaheé mo fakafiemālieʻi kinautolu.

Fakakaukau ke fakaafeʻi e kau akó ke nau tohi ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá e meʻa te nau lava ʻo fai ke fekumi ki he tokoni ʻa e ʻEikí lolotonga honau ngaahi faingataʻaʻiá.

Maʻake 5:1–20

Ko e fakamoʻui ʻe Sīsū ha tangata ʻi hono kapusi ʻa e kau tēvoló meiate iá

Fakamatalaʻi fakanounou e Maʻake 5:1–18 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe fakamoʻui ʻe Sīsū ha tangata naʻe fonu ʻi he ngaahi laumālie “ʻuli”, pe kovi. Hili hono kapusi e ngaahi laumālie ʻulí ni mei he tangatá, naʻa nau hū ʻi ha fanga puaka, ʻa ia ne nau lele hifo leva ʻi ha potu tahifohifo ki he tahí. Naʻe feinga leva e tangatá ke hū ki he vaka naʻe ʻi ai ʻa Sīsuú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 5:19–20. Fakaafeʻi e kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa ne fekau ʻe he Fakamoʻuí ki he tangatá ni ke faí.

  • Ko e hā ne fekau ʻe he Fakamoʻuí ki he tangatá ni ke faí?

  • Naʻe fēfē e tali ʻa e tangatá?

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he talanoá ni fekauʻaki mo e meʻa te tau lava ʻo fai ʻi heʻetau aʻusia e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻetau moʻuí? (Tokoniʻi e kau akó ke nau ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau aʻusia ʻa e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ʻi heʻetau moʻuí, te tau lava ʻo fakamoʻoniʻi ki he niʻihi kehé ʻa ʻEne ngaahi tāpuakí mo e manavaʻofá.)

Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ki ha ngaahi founga te nau lava ai ʻo tokoniʻi e niʻihi kehé ʻi he fakamoʻoni ki he ngaahi tāpuaki mo e manavaʻofa ʻa e Fakamoʻuí.

Maʻake 5:21–43

Ko e fakamoʻui ʻe Sīsū ha fefine ʻau toto mo fokotuʻu hake e ʻofefine ʻo Sailosí mei he maté

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe ʻEletā Seni M. Poueni ʻo e Kau Fitungofulú:

ʻĪmisi
Elder Shayne M. Bowen

“ʻI he ʻaho 4 ʻo Fēpueli 1990, ne fāʻeleʻi ai ʻema tamasiʻi tangata fika tolú ko e fika ono ia ke fāʻeleʻí. Ne ma fakahingoa ia ko Taisoni. …

“ʻI he māhina valu ʻo Taisoní, naʻá ne folo ha konga sioka naʻá ne maʻu he falikí. Naʻe ʻefihia e konga sioká he mongá ʻo Taisoní, pea tuʻu ʻene mānavá. Ne ʻohake ʻe hono tokoua lahi angé ʻa Taisoni ki ʻolunga, mo kaila taʻetuku pē, ‘ʻOku ʻikai mānava e pēpeé. He ʻikai mānava e pēpeé.’ Ne mau kamata ke fakahoko e CPR mo tā ki he 911.

“Ne aʻu mai e kau tokoni fakafaitoʻó ʻo leleakiʻi ʻa Taisoni ki falemahaki. Ne mau hoko atu ʻi he lotu tāumaʻú ʻi he loki talitalí, ʻo tautapa ki he ʻOtuá ke hoko ha mana. Hili ha taimi ne ngali lōloa fau, kuo hū mai e toketaá ki he lokí ʻo pehē mai, ‘Kātaki. ʻOku ʻikai toe felave ha meʻa te mau fai. Mou faʻiteliha pē he lōloa ʻo e taimi te mou fie maʻú.’ Pea ʻalu leva ia” (“Koeʻuhí ʻOku ou Moʻui, ʻE Moʻui mo Kimoutolu Foki,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2012, 16).

  • Kapau na ko ho tokoua pe tuongaʻane ʻa Taisoni, ko e hā haʻo fakakaukau pe meʻa te ke fai ʻi he momeniti ko iá?

  • ʻE lava fēfē ha aʻusia hangē ko ʻení ʻo ʻahiʻahiʻi ʻa e tui ʻa ha taha?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 5:21–24. Fakaafeʻi e kau akó ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e founga naʻe fehangahangai ai ha pule ko Sailosi hono hingoá mo ha faingataʻa tatau naʻe mei ʻahiʻahiʻi ai ʻene tuí.

  • Ko e hā naʻe fekumi ai ʻa Sailosi ki he tokoni ʻa e Fakamoʻuí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 5:25–26, pea kole ki he kalasí ke kumi pe ko hai naʻá ne toe fie maʻu e tokoni ʻa e Fakamoʻuí.

Fakamatalaʻi ange neongo ʻoku ʻikai fakaʻuhingaʻi ʻe he ngaahi fakamatala ʻi he Fuakava Foʻoú e natula ʻo e fefine “ʻau totó” (veesi 25), ka ʻoku tau ʻilo naʻá ne fakafaingataʻaʻiaʻi ia. ʻIkai ngata aí, ʻi he malumalu ʻo e fono ʻa Mōsesé, naʻe lau ʻoku taʻemaʻa ha taha ʻoku ʻau toto (vakai, Levitiko 15:19–33). Ngalingali naʻe ʻuhinga ʻeni naʻe fehiʻanekinaʻi mo fakamavaheʻi e fefiné ni ʻi he taʻu ʻe 12 ʻo hono fokoutuá. ʻOku hā ʻene fie maʻu vivili fekauʻaki mo hono tūkungá ʻi he foʻi moʻoni ko ia naʻá ne “fakaʻosi ʻe ia ʻa ʻene meʻa kotoa pē” (Maʻake 5:26) ʻi he fekumi ki ha faitoʻo mei he kau toketaá.

Fakaafeʻi ha fānau ako ʻe niʻihi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Maʻake 5:27–34. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe fai ʻe he fefine ko ʻení ke maʻu e tokoni ʻa e Fakamoʻuí.

  • Ko e hā naʻe fai ʻe he fefiné ni naʻe fakahaaʻi ai ʻene tui kia Sīsū Kalaisí? (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e kupuʻi lea “haʻu mo e fononga mei mui” [veesi 27] ki heʻene feinga ke hū mai ʻi he haʻofanga kakai ne nau takatakaiʻi ʻa e Fakamoʻuí.)

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he fakamatalá ni fekauʻaki mo e meʻa kuo pau ke tau fai kapau ʻoku tau loto holi ke ngaohi ke tau kakato? (Tokoniʻi e kau akó ke nau ʻiloʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kapau te tau fakahaaʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau feinga ke haʻu kiate Iá, te Ne lava ʻo ngaohi ke tau kakato.)

Fakamahinoʻi ange ʻoku ʻikai ngata pē e makatuʻunga ʻetau hoko ʻo kakato mei ha faʻahinga mahaki pē ʻo fakafou ʻi he tui kia Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau feinga ke haʻu kiate Iá, ka ʻi he taimi mo e finangalo foki ʻo e ʻOtuá.

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Maʻake 5:35, ʻo kumi e pōpoaki naʻe ʻomi kia Sailosi ʻi he tuʻu ʻa e Fakamoʻuí ke tokoniʻi e fefine ko ʻení.

  • Ko e hā ha ngaahi ongoongo naʻe maʻu ʻe Sailosi?

  • Kapau naʻá ke ʻi he tuʻunga ʻo Sailosí, ko e hā ha fakakaukau pe ongo naʻá ke mei maʻu ʻi he momeniti ko iá?

Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Maʻake 5:36, pea fakaafeʻi e kalasí ke nau kumi e meʻa ne folofola ʻaki ʻe he Fakamoʻuí kia Sailosí.

  • Ko e hā naʻe folofola ʻaki ʻe he Fakamoʻuí naʻá ne mei pukepuke e tui ʻa Sailosí?

Ke fakamamafaʻi ʻa e meʻa ʻoku tau ako fekauʻaki mo e tuí mei he talanoá ni, hiki e foʻi moʻoni ko ʻení he palakipoé: ʻOku fie maʻu ki hono ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí ʻa ʻetau hokohoko atu ke tui kiate Iá ʻo aʻu ki he taimi ʻo e veiveiuá.

  • Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo fakaʻaongaʻi e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi heʻetau moʻuí?

Fakaafeʻi ha fānau ako ʻe niʻihi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Maʻake 5:37–43. Kole ange ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe hoko ki he ʻofefine ʻo Sailosí.

  • Ko e hā ha mana naʻe fakahoko ‘e he Fakamoʻuí?

Mahalo te ke fie fakamoʻoniʻi e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ke tāpuakiʻi mo fakamoʻui kitautolú. Fakamahinoʻi ange ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku lolomi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi matangi mālohi ʻi heʻetau moʻuí ʻaki hano toʻo e faingataʻá pe manavahē ʻoku tau aʻusiá. ʻI he ngaahi taimi kehé, mahalo he ʻikai ke Ne toʻo hotau faingataʻaʻiá, ʻo hangē ko hono fakahaaʻi ʻi he fakamatala ʻa ʻEletā Poueni ki he pekia ʻa hono fohá. Ka neongo ia, ʻi heʻetau ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí, te Ne ʻomi ʻa e nongá lolotonga hotau ngaahi faingataʻaʻiá.

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e founga ʻe lava ke tau tauhi ai ʻa e tuí neongo e ola ʻo ʻetau ngaahi matangi mālohi fakatāutahá, lau e fakamoʻoni ko ʻeni ʻa ʻEletā Pouení. Fakaafeʻi e kau akó ke fakafanongo ki he founga naʻá ne lava ai ʻo tauhi ʻene tuí hili e pekia ʻa hono fohá.

ʻĪmisi
ʻEletā Shayne M. Bowen

“ʻI heʻeku ongoʻi e feinga ʻa e loto halaiá, ʻitá, mo fakaʻofaʻia pē ʻiate aú ke ne ʻākilotoa aú, naʻá ku lotu ke lava ʻo liliu hoku lotó. ʻI he ngaahi meʻa toputapu kuó u aʻusiá, naʻe foaki mai ʻe he ʻEikí ha loto foʻou, pea neongo naʻe kei fakataʻelata mo fakamamahi, ka naʻe liliu hoku fōtungá. Naʻe lava ke u ʻilo ta naʻe ʻikai toʻo meiate au ka naʻe ʻi ai ha tāpuaki maʻongoʻonga naʻe fakatatali mai kapau te u faivelenga. …

“ʻOku ou fakamoʻoni … ‘ʻi heʻetau fakafalala ki he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, te Ne lava leva ʻo tokoniʻi kitautolu ke tau kātakiʻi hotau ngaahi ʻahiʻahí, ʻa ʻetau mahamahakí, pea mo hotau mamahí. ʻE lava ke fakafonu ʻaki kitautolu ʻa e fiefiá, nongá, mo e fiemālié. ʻE lava ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku taʻe fakafiemālie ʻi he moʻui ní, ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí’ [Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino ki he Ngāue Fakafaifekaú (2004), 59]” (“Koeʻuhí ʻOku ou Moʻui,” 17).

  • Hangē ko Sailosí, ko e fē ha taimi kuó ke tauhi ai pe ko ha taha ʻokú ke ʻilo ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí lolotonga ha taimi ʻo e veiveiuá? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki naʻe maʻu ko ha ola?

Fakakaukau ke fakaafeʻi e kau akó ke nau fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni naʻe akoʻi ʻi he lēsoni ko ʻení.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Maʻake 4:35–41. Ko e lolomi ʻe Sīsū Kalaisi ha matangí

Naʻe aleaʻi ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā ʻa e ngaahi moʻoni mahuʻinga kau ki he fakamatala ʻa Maʻake ki hono lolomi ʻe he Fakamoʻuí ha matangi ʻi he Tahi Kālelí:

“Kuo tau takitaha mamata kotoa ʻi ha ngaahi matangi mālohi fakafokifā ʻi heʻetau moʻuí. ʻE lava ke hoko ha niʻihi ʻo kinautolu, neongo ʻoku fakataimi pē ʻo hangē ko ia ʻi he Tahi Kālelí, ʻo lahi mo fakailifia pea malava ke fakatupu ʻauha. ʻI heʻetau hoko ko e niʻihi fakafoʻituitui, ngaahi fāmili, tukui kolo, mo e ngaahi puleʻangá, pea naʻa mo e siasí, kuo tau faʻa tofanga ʻi ha ngaahi taufa fakatuʻupakē kuó ne ʻai ke tau fehuʻi ʻi ha faʻahinga founga, “ʻEiki, ʻoku ʻikai te ke tokangaʻi te tau mate?” Pea te tau fanongo maʻu pē ʻi ha faʻahinga founga ʻi he malū he tolona ʻa e matangí ki he, “Ko e hā ʻoku mou manavasiʻi pehē aí? Ko e hā ʻoku ʻikai ai haʻamou tuí?”

“ʻOku ʻikai hatau taha ʻe fie fakakaukau ʻoku ʻikai haʻatau tui, ka te u pehē ʻoku taau ʻi he meʻá ni ʻa e valoki angalelei ʻa e ʻEikí. Ko e Sihova maʻongoʻonga ko ʻeni, ʻa ia ʻoku tau pehē ʻoku tau falala ki aí pea ko Hono huafá kuo tau ʻai kiate kitautolú, ʻa e tokotaha naʻá Ne folofola, ʻKe [ʻi] ai ʻa e ʻatā ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi vaí, ke vaheʻi ʻa e ngaahi vaí mei he ngaahi vaí.’ (Sēnesi 1:6.) Pea ko Ia foki ʻa e taha naʻe folofola, ʻKe fakataha ʻa e ngaahi vai ʻi he lalo langí ki he potu pē taha, pea ke hā mai ʻa e mōmoá.’ (Sēnesi 1:9.) ʻIkai ngata ai, ko Ia naʻá Ne vaeua ʻa e Tahi Kulokulá, ʻo lava ʻa e kau ʻIsilelí ke fononga ʻi he kelekele mōmoá. (Vakai, ʻEkesōtosi 14:21–22.) Ko e moʻoni ʻoku totonu ke ʻoua naʻa fai ha ʻohovale ʻi Heʻene lava ke fekau ha ngaahi ʻelemēniti ʻe niʻihi naʻe houtuʻu ʻi he Tahi ʻo Kālelí. Pea ʻoku totonu ke fakamanatu mai ʻe heʻetau tuí te ne lava ʻo fakanonga ʻa e ngaahi tahi hou ʻi heʻetau moʻuí” (“Master, the Tempest Is Raging,” Ensign, Nov. 1984, 33).

Maʻake 5:30. “Kuo ʻalu atu ʻiate ia ʻa e mālohí”

ʻOku pehē ʻe he ngaahi liliu ʻe niʻihi ʻo e Maʻake 5:30 naʻe ʻalu atu meia Sīsū Kalaisi ʻa e “mālohi” ʻi he taimi naʻe fakamoʻui ai ʻa e fefiné. ʻI he fakamatala faka-Kalisi totonu ʻo e Fuakava Foʻoú, ko e foʻi lea ʻoku fekauʻaki mo e mālohí ko e dynamis, ʻa ia ʻoku ʻuhinga ko e “mālohi” pe “ivi.”

Maʻake 5:36. “ʻOua te ke manavahē, ka ke tui pē”

Ko e moʻoni ʻe taha ʻoku akoʻi ʻi he Maʻake 4–5 ʻoku ʻikai fēnapasi ʻa e tuí mo e manavaheé. ʻI he Maʻake 4:40 mo e Maʻake 5:36 fakatouʻosi, naʻe valokiʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa kinautolu naʻá Ne akoʻí ke fetongi ʻenau manavaheé ʻaki ʻa e tui kiate Iá. ʻOku tuku mai ʻe he ngaahi fakamatalá ni ha lēsoni mālohi ke maʻu ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí pea ʻoua ʻe maʻu faleʻi mei heʻetau manavaheé.

ʻI ha lea ki he kau faiako fakalotu ʻa e Polokalama Ako ʻa e Siasí, naʻe kole ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá i he kau akó mo e kau faiakó ke “ʻoua te ke manavahē, ka ke tui pē.” Naʻá ne poupouʻi kitautolu ke tau maʻu ha loto falala kakato ki he ʻOtuá pea ke lea ʻi he fakamoʻoni ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí “ko e foʻi moʻoni pau, malu, falalaʻanga taha, pea mo fakafiefia taha pē ia ʻi he māmaní pea ʻi he langí, ʻi he moʻuí ni pea mo ʻitāniti.” Naʻá ne fakamoʻoniʻi ʻe lava ke ikunaʻi ʻa e manavaheé, veiveiuá, mo e loto hohaʻá ʻi heʻetau tokanga taha ki he “meʻa fakaʻeiʻeiki, taʻengata mo e ngaahi moʻoni taupotu taha ʻa ia ko e ʻelito ʻo hono fakaofo ʻo e pōpoaki kakato ʻo e ongoongoleleí”—hangē ko e palani ʻo e fakamoʻuí, ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ko e ʻUluaki Mata Meʻa-hā-maí, ko hono fakafoki mai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, mo e Tohi ʻa Molomoná—pea ʻikai tuku ki he tafaʻakí pe tukuange ‘a e moʻoní kakato ʻi he “fili ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻingá.” (Vakai, “ʻOua Te Ke Manavahē, Ka ke Tui Pē” [ko ha efiafi mo ʻEletā Jeffrey R. Holland, 6 Fēpueli, 2015], lds.org/broadcasts.)

Naʻe akonaki foki ʻa ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá kau ki hono ikunaʻi ʻetau manavaheé ʻi he tui ki he ʻEikí:

“Ko e konga pē ʻeni ʻo ʻetau moʻui fakamatelié—ʻa e ngaahi tukupaá, faingataʻá, ngaahi fehuʻí, mo e loto veiveiuá. Ka ʻoku ʻikai ke tau tuenoa. ʻI heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻoku tau maʻu ai ha tukuʻanga koloa fakalaumālie kāfakafa ʻo e māmá mo e moʻoní ʻoku ʻatā mai kiate kitautolu. He ʻikai lava ke ō fakataha ʻa e manavaheé mo e tuí ʻi hotau lotó. ʻOku tau fili e hala ʻo e tuí ʻi hotau ngaahi ʻaho ʻo e faingataʻá. Naʻe pehē ʻe Sīsū, ‘ʻOua te ke manavahē, ka ke tui pē’ [Maʻake 5:36]” (“ʻOku Feʻunga Hoʻo ʻIló,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2008, 14).