Laipelí
Lēsoni 71: Sione 11


Lēsoni 71

Sione 11

Talateú

Naʻe ʻave ʻe Mele mo Māʻata ha fekau kia Sīsū naʻe puke hona tuongaʻane ko Lāsalosí. Naʻe toloi ʻe Sīsū ʻEne fonongá pea aʻu atu hili ha ʻaho ʻe fā e mate ʻa Lāsalosí. Naʻe fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa Lāsalosi mei he maté ʻi he ʻofa mo e manavaʻofa. Naʻe fakamamafaʻi ʻe he meʻa fakaofó ni ʻa e mālohi fakalangi ko ia ko Sīsū ʻa e Mīsaiá naʻe filí pea maʻu ʻa e mālohi ki he maté. Naʻe alēlea ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo e kau Fālesí ke tāmateʻi ʻa Sīsū pea mo Lāsalosi hili ʻenau ʻilo fekauʻaki mo e mana ko ʻení.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Sione 11:1–46

Ko hono fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa Lāsalosi mei he maté

ʻOange ha kiʻi laʻipepa ki he tokotaha ako takitaha. Fakaafeʻi e kau akó ke tohi ʻi he laʻipepá ha faingataʻa kuo nau aʻusia pe ko ha taha ʻoku nau ʻiloʻi. Talaange ki he kau akó ʻe vahevahe ʻa e meʻa ʻoku nau tohí mo e kalasí ke ʻoua te nau tohi honau hingoá ʻi he laʻipepá. Tānaki fakataha ʻa e ngaahi laʻipepá, pea lau leʻolahi ha niʻihi ʻo e ngaahi faingataʻá. (Ke fakaʻehiʻehi mei hono ʻiloʻi e kau ako mo e ngaahi faingataʻa paú, kapau ʻoku tokosiʻi pē, kole ki he kau akó ke hiki ha niʻihi ʻo e ngaahi faingataʻa kuo nau mamata naʻe aʻusia ʻe ha niʻihi kehe.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻe ala uesia ai e tui ʻa e kakaí ʻi heʻenau tofanga he ngaahi faingataʻá?

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ha ngaahi moʻoni ʻi heʻenau ako e Sione 11, ʻe lava ke tokoni ke fakatupulaki ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí ʻi heʻetau aʻusia ʻa e ngaahi faingataʻá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 11:1–3. Kole ange ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ha faingataʻa naʻe ausia ʻe ha niʻihi ʻo e kaungāmeʻa ʻo Sīsuú.

  • Fakatatau ki he veesi 1, ko e hā ʻa e faingataʻa naʻe aʻusia ʻe Lāsalosi? Naʻe hoko fēfē nai ʻeni ko ha faingataʻa foki kia Mele mo Māʻata?

  • Ko e hā naʻe fai ʻe Mele mo Māʻatá koeʻuhi ko e puke ʻa Lāsalosí? Ko e hā ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he tali ko ʻení fekauʻaki mo kinauá?

Fakamahinoʻi ange naʻe ʻi Petapala ʻo Peleá ʻa Sīsū (vakai, Sione 1:28; 10:40), ʻa ia naʻe fakafuofua ki ha fononga ʻaho taha mei Pētani. Ko ia ai, ʻe feʻunga mo ha ʻaho ʻe taha ke ʻave ai ʻe ha taha ʻa e pōpoakí ni kia Sīsuú mo ha ʻaho ʻe taha ke fononga mai ʻa Sīsū mei Pētani.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 11:4–7. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e tali ʻa Sīsū hili ʻene fanongo ʻoku puke ʻa Lāsalosí.

  • ʻI hono ʻilo naʻe ʻofa ʻa Sīsū ʻia Māʻata, Mele mo Lāsalosí, ko e hā naʻe mei ʻamanaki e kau ākongá ke fai ʻe Sīsuú ʻi Heʻene fanongo pē naʻe puke ʻa Lāsalosí? (Ke fononga leva ki Pētani pea fakamoʻui ʻa Lāsalosi, pe mahalo ke lea mo fakamoʻui pē ia mei he mamaʻó, ʻo hangē ko ia naʻe fai ʻe Sīsū ki he foha ʻo ha tangata ʻeikí [vakai, Sione 4:46–53].)

  • Ko e hā naʻe fai ʻe Sīsuú?

  • Fakatatau ki he veesi 4, ko e hā naʻe pehē ʻe Sīsū ʻe fakahoko ʻo fakafou ʻi he puke ʻa Lāsalosí?

Fakamanatu ki he kau akó naʻe siʻi hifo he maile ʻe ua mei Pētani ki Selūsalema ʻi he fonua ʻo Siuteá (vakai, Sione 11:18). Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sione 11:8–10, ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe faleʻi ʻe ha niʻihi ʻo e kau ākongá ʻa Sīsū ke ʻoua naʻa toe foki ki Siutea koeʻuhí ʻoku feinga ʻa e kau taki ʻo e kau Siú ʻi he feituʻu ko iá ke tāmateʻi Ia (vakai, Sione 10:31–39 mo e Liliu ʻa Siosefa Sāmita, Sione 11:16 ʻa ia ʻoku pehē “Pea lea ai ʻa Tōmasi, ʻoku ui ko Titimasi, ki heʻene kaunga ākongá, Ke tau ō foki, ka tau mate mo ia; he ne nau manavahē naʻa tāmateʻi ʻe he kau Siú ʻa Sīsū, he naʻe teʻeki ke mahino kiate kinautolu e mālohi ʻo e ʻOtuá.” Naʻe tali mai ʻe Sīsū ʻo pehē te Ne fakaʻaongaʻi e toenga ʻo ʻEne moʻuí ke fakahoko taʻe veiveiua ʻEne ngāué.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 11:11–15. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe Sīsū kau ki he tūkunga ʻo Lāsalosí.

  • Ko e hā naʻe maʻuhala ʻe he kau ākongá fekauʻaki mo e lea ʻa Sīsū kau ki he tūkunga ʻo Lāsalosí?

  • Fakatatau ki he veesi 15, ko e hā naʻe fiefia ai ʻa Sīsū ʻi he ʻikai ke Ne ʻi ai ke fakamoʻui ʻa Lāsalosi ʻi heʻene puké? (Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e fakamatala “koeʻuhí ke mou tui” ʻi heʻenau folofolá.)

Fakamahinoʻi ange naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻe tokoni e meʻa te Ne fai ʻi Pētaní ki Heʻene kau ākongá ke fakatupulaki ʻenau tui kiate Iá.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sione 11:16, ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe poupouʻi ʻe he ʻAposetolo ko Tōmasí ʻene kaunga ākongá ke kau mo ia he muimui ʻia Sīsū ki Siuteá neongo kapau ko hono ʻuhingá ke nau mate ai mo Ia.

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Sione 11:17, ʻo kumi e fuoloa ʻo e mate ʻa Lāsalosí ʻi he aʻu ʻatu ʻa Sīsū ki Pētaní. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Kole ki he kalasí ke fakafanogo ki he mahuʻinga ʻo e ʻaho ʻe fā e mate ʻa Lāsalosi.

ʻĪmisi
ʻEletā Bruce R. McConkie

“Naʻe ʻosi kamata ke ʻaunga; pea fuoloa hono fakapapauʻi naʻe maté. … Naʻe mahuʻinga makehe ʻa e foʻi lea ʻaho ʻe faá ki he kau Siú, ko e tui manakoa ia ʻiate kinautolu ʻi he pehē kuo mavahe ʻaupito ʻa e laumālié ʻi he ʻaho hono faá mei he sino ʻo e pekiá” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:533).

  • Ko e hā naʻe mahuʻinga ai ki he kau Siú ʻa e mate ha taha ʻo aʻu ki he ʻaho ʻe faá?

  • Kapau ko Māʻata pe ko Mele koe, ko e hā naʻá ke mei fakakaukau pe ongoʻi ʻi he aʻu atu ʻa Sīsū kuo ʻosi ʻaho ʻe fā e mate ʻa Lāsalosí?

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Sione 11:18–27. Kole ki he kalasí ke kumi e lea ʻa Māʻata kia Sīsū fekauʻaki mo e faingataʻa ko ʻení.

Kapau he ʻikai kole ki he kau akó ke laukongá, te ke lava ʻo huluʻi ange ʻa e fepōtalanoaʻaki ʻa e Fakamoʻuí mo Māʻatá ʻi he foʻi vitiō “Lazarus Is Raised from the Dead” mei he The Life of Jesus Christ Bible Videos [taimi 2:02–3:35]. ʻOku maʻu ʻa e vitiō ko ʻení ʻi he LDS.org.

  • Ko e fē e ngaahi fakamatala ʻi he veesi 21–27 ʻokú ne fakahaaʻi mai naʻe fili ʻa Māʻata ke ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí lolotonga ʻa e faingataʻa ko ʻení? (Kapau naʻá ke huluʻi ʻa e foʻi vitioó, mahalo te ke fie ʻoange ha miniti ʻe taha ki he kau akó ke toe vakaiʻi ai ʻa e ngaahi veesi ko ʻení .)

  • Ko e fē ʻi he ngaahi fakamatala ʻa Māʻatá ʻoku ongo taha kiate koé? Ko e hā hono ʻuhingá?

  • Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he sīpinga ʻa Māʻatá fekauʻaki mo e meʻa te tau lava ʻo fai lolotonga e ngaahi faingataʻa ʻoku tau aʻusiá? (Mahalo ʻe ʻiloʻi ʻe he kau akó ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení: Te tau lava ʻo fili ke ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí lolotonga hotau ngaahi faingataʻaʻiá.)

Taki e tokanga ʻa e kau akó ki he Sione 11:25–26. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ʻikai ʻaupito mate ia” ʻi he (Sione 11:26) ki he mate hono uá pe mate fakalaumālié, pe ko e fakamavaheʻi mei he ʻao mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

  • Ko e hā ha foʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he fakamatala ʻa e Fakamoʻuí kia Māʻatá? (Mahalo ʻe ʻilo ʻe he kau akó ha ngaahi moʻoni hangē ko ʻení: Ko Sīsū Kalaisi ʻa e Toetuʻú mo e Moʻuí. Kapau te tau tui kia Sīsū Kalaisi, te tau lava ʻo maʻu e moʻui taʻengatá.)

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Sione 11:28–36. Kole ki he kalasí ke kumi ʻa e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe Mele kia Sīsuú pea mo ʻEne talí. (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e “toʻe” ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ki he mamahi pe faingataʻaʻia lahi.)

Kapau he ʻikai ʻai ke laukonga ʻa e kau akó, te ke lava ʻo huluʻi ʻa e fakatātā ʻo e ngaahi vēsí ni ʻi he foʻi vitiō “Lazarus Is Raised from the Dead” [taimi 3:36–4:50].

  • ʻOku fakahaaʻi fēfē ʻe he lea ʻa Mele ʻi he veesi 32 ʻa ʻene tui ki he Fakamoʻuí?

  • Naʻe tali fēfē ʻa Sīsū ʻi Heʻene mamata ki he tangi ʻa Melé mo kinautolu ne ʻi ai mo iá?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe tangi ai ʻa Sīsuú?

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e Sione 11:37, ʻo kumi e meʻa naʻe fifili ki ai e kakai ʻe niʻihi fekauʻaki mo e meʻa naʻe mei lava ke fai ʻe Sīsū kia Lāsalosí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Sione 11:38–46. Kole ki he kalasí ke kumi e meʻa hono hoko naʻe fai ʻe he Fakamouí.

Kapau he ʻikai ʻai ke laukonga ʻa e kau akó, te ke lava ʻo huluʻi ʻa e fakatātā ʻo e ngaahi vēsí ni ʻi he foʻi vitiō “Lazarus Is Raised from the Dead” [taimi 4:51–7:51].

  • Ko e hā naʻe fakamanatu ʻe Sīsū kia Māʻata ʻi he veesi 40, hili ʻene fehuʻia hono toʻo e maka naʻe tāpuni ʻaki ʻe faʻitoka ʻo Lāsalosí?

  • Naʻe fakahoko fēfē ʻa e talaʻofa ko ʻení? (Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ange naʻe ʻikai toetuʻu ʻa Lāsalosi mei he maté pea naʻe ʻikai ke ne maʻu ha sino taʻe-faʻamate; naʻe fakafoki mai ʻa hono sino fakalaumālié ki hono sino fakamatelié, ka naʻe kei fakamatelie pē hono sinó.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe Pulusi R. Makongikī. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki ha taumuʻa mahuʻinga naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ʻi hono fokotuʻu hake ʻa Lāsalosi mei he maté.

ʻĪmisi
Elder Bruce R. McConkie

“Naʻá ne teuteuʻi ʻa e tūkungá, kae lava ke fakahoko ki he kuonga kotoa pē, ʻa e taha ʻo ʻene ngaahi akonaki māʻongoʻonga tahá: Ko Ia ʻa e toetuʻú mo e moʻuí, pea naʻe hoko mai ʻa e moʻui taʻe-faʻamaté mo e moʻui taʻengatá ʻiate Ia, pea he ʻikai teitei mate fakalaumālie ʻa kinautolu naʻe tui mo talangofua ki Heʻene ngaahi leá” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:531).

  • Naʻe tomuʻa fakahaaʻi fēfē ʻe he mana ko ʻení ʻa e Toetuʻu ʻa e Fakamoʻuí?

  • Naʻe fakahaaʻi fēfē ʻe he mana ko ʻení Hono mālohi ke ʻomai ʻa e moʻui taʻe-faʻamaté mo e moʻui taʻengatá?

  • ʻE lava fēfē ke tāpuekina kitautolu ʻi he mahino ʻe ʻomi ʻe he mālohi ʻo e Fakamoʻuí ʻa e moʻui taʻe-faʻamaté mo e moʻui taʻengatá?

Fakamanatu ki he kalasí naʻe tomuʻa fakahaaʻi ʻe Māʻata mo Mele ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí ʻaki ʻena fekau atu kiate Ia ʻi he puke ʻa Lāsalosí pea hokohoko atu ke tui mo falala kiate Ia ʻo aʻu ki he mate ʻa Lāsalosí. Hiki ʻa e foʻi sētesi taʻe-kakato ko ʻení ʻi he palakipoé: Kapau te tau fili ke ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí lolotonga hotau ngaahi faingataʻaʻiá, ʻe …

  • Te ke fakakakato fēfē ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻo fakatefito ʻi he meʻa kuo tau ako mei he Sione 11? (Hili e tali ʻa e kau akó, fakakakato ʻa e lea ʻi he palakipoé koeʻuhí ke fakalea ʻo peheni: Kapau te tau fili ke nguā ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí lolotonga hotau ngaahi fangataʻaʻiá, ʻe fakapapauʻi mo fakalahi leva ʻetau tui kiate Iá.)

Fakamanatu ki he kau akó ne fifili ha kakai ʻe niʻihi pe naʻe mei lava ʻe Sīsū ʻo fakahaofi ʻa Lāsalosi mei he maté (vakai, veesi 37), ka naʻe tali ʻa Sīsū ke aʻu ʻi Pētani kaeʻoua kuo ʻosi ha ʻaho ʻe fā mei he mate ʻa Lasalosí (vakai, veesi 17).

  • ʻOku fakapapauʻi mo fakalahi fēfē nai e tui ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú mo Mele mo Māʻatá ki he Fakamoʻuí ʻi hono fokotuʻu ʻa Lāsalosi hili ʻene mate he ʻaho ʻe faá? (ʻI hono fokotuʻu ʻa Lāsalosi mei he maté hili e ʻaho ʻe faá, naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻokú Ne maʻu ʻa e mālohi ki he maté ʻi ha founga naʻe ʻikai lava e kau Siú ʻo fakaʻikaiʻi pe fakaʻuhinga halaʻi.)

  • Ko e fē nai ha taimi kuó ke fili ai ke ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí lolotonga ha faingataʻa pea hoko ai ʻo fakapapauʻi mo fakalahi hoʻo tui kiate Iá?

Fakaafeʻi e kau akó ke hiki ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá ʻa e meʻa te nau fai ke tokoni ke nau fili ke ngāue ʻaki e tui kia Sīsū Kalaisí lolotonga e ngaahi faingataʻa ʻoku nau aʻusiá pe ʻe lava ke nau aʻusiá.

Sione 11:47–57

Ko e alēlea fakataha ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo e kau Fālesí ke tāmateʻi ʻa Sīsū

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Sione 11:47–48. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e tali ʻa e kau taulaʻeiki lahí mo e kau Fālesí ki he lipooti ʻo hono fokotuʻu ʻe Sīsū ʻa Lāsalosi mei he maté. Kole ki he kau akó ke nau lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e Sione 11:49–57, ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe taukaveʻi ʻe Kaiafasi, ko e taulaʻeikí lahí, ʻoku totonu ke tāmateʻi ʻa Sīsū ke fakahaofi honau puleʻangá mei he fakaʻauha ʻe he kau Lomá. Naʻá Ne toe kikiteʻi foki ʻa e ola ʻo e pekia ʻa Sīsuú ʻi he fānau ʻa e ʻOtuá. Naʻe fakapapauʻi ʻe he kau taki ʻo e kau Siú te nau tāmateʻi ʻa Sīsū mo tuʻutuʻuni ʻoku totonu ke fakahā ange ʻe kinautolu ʻoku nau ʻilo e feituʻu ʻokú Ne ʻi aí koeʻuhí ke nau ʻave Ia.

Fakaʻosi ʻaki haʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni naʻe aleaʻi ʻi he lēsoni ko ʻení.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Sione 11:11. “Ko Lāsalosí ʻoku mohe”

Naʻe fakamatala e Fakamoʻuí ki he mate ʻa Lāsalosí ko ʻene mohe. ʻOku feʻunga e foʻi lea heliaki ko e mohé ki he maté koeʻuhí kuo pau ke mohe ʻa e tokotaha matelie kotoa pē, ko e mohé ko ha tuʻunga fakataimi ia ʻoku tau ʻā mei ai, pea ʻoku fakafoʻou ʻa e sinó hili ʻa e mohé. ʻOku pehē pē ʻa e pau ke mate ʻa e tokotaha fakamatelie kotoa pē, ko e maté ko ha tuʻunga fakataimi pē ia ʻe ʻosi ʻi heʻetau toetuʻú, pea ʻoku fakafoʻou hotau sinó ʻi he Toetuʻú.

Hangehangē naʻe ʻosi mate ʻa Lāsalosi ia ʻi he taimi naʻe fakahā ai kia Sīsū naʻe puké. Naʻe fakafuofua ki ha ʻaho fononga ʻe taha mei Pētani ki he feituʻu naʻe ʻi ai ʻa Sīsū ʻi Peleá (vakai, Sione 10:40). ʻI he fili ke tali ʻi ha ʻaho ʻe ua pea toki mavahe ʻo fononga ai ʻi ha ʻaho ʻe taha ki Pētaní, naʻe aʻu atu ʻa Sīsū kuo ʻosi ha ʻaho ʻe fā mei he mate ʻa Lāsalosí.

Sione 11:43–44. Naʻe fakahoko ha ngaahi taumuʻa mahuʻinga ʻi hono fokotuʻu ʻa Lāsalosi mei he maté

“Ko hono fokotuʻu ʻo Lāsalosi mei he maté ko ha taha ia ʻo e ngaahi mana fakaofo taha ʻi he hisitōliá. Kimuʻa pea hoko ʻa e mana ko ʻení, naʻe ʻosi fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí ha toko ua kehe; ko e ʻōfefine ʻo Sailosí (vakai, Luke 8:41–42, 49–56) pea mo e foha ʻo e uitou ʻo Neiní (vakai, Luke 7:11–17). Neongo iá, naʻe kehe hono fakamoʻui ʻo Lāsalosí mei he ngaahi mana ko ʻení pea naʻe ʻi ai hono taumuʻa mahuʻinga, ʻo hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–85) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

“‘Naʻe kehe ia mo “hotau kaungāmeʻa ko Lāsalosí.” … ʻOku makehe ai ha ʻuhinga pau ʻe ua. (1) ʻI he fakaofi atu ʻa hotau ʻEikí ki he tumutumu ʻo ʻEne ngāue ʻi he māmaní, naʻá Ne toe fakamoʻoni, ʻi ha founga he ʻikai lava ʻo fakahalaʻi, ki Hono tuʻunga faka-Mīsaiá, Hono ʻAloʻi fakalangí, ʻa e foʻi moʻoni naʻá Ne hoko ʻi he meʻa kotoa pē ko e ʻAlo moʻoni ʻo e ʻOtuá; pea (2) Naʻá Ne teuteuʻi ʻa e tūkungá, ke fakahoko ki he kuonga kotoa pē ha taha ʻo ʻEne ngaahi akonaki māʻongoʻonga tahá: Ko Ia ʻa e toetuʻú mo e moʻuí, pea naʻe hoko ʻa e moʻui taʻe-faʻamaté mo e moʻui taʻengatá ʻiate Ia, pea he ʻikai mate fakalaumālie ʻa kinautolu naʻe tui mo talangofua ki Heʻene ngaahi leá’ (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:530–31)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], [00]).

Ko hono fokotuʻu ʻa Lāsalohi mei he maté ko ha fakamoʻoni ia ko Sīsuú ko e ʻAlo moʻoni ia ʻo e ʻOtuá, ko ha hingoa naʻe ngāue ʻaki ʻe he kau Siú ki he Mīsaiá (vakai, Saame 2:7; Sione 11:41–42).

Sione 11:25. “Ko au ʻa e toetuʻú, mo e moʻuí”

ʻI he pehē ʻe he Fakamoʻuí, “Ko au ʻa e toetuú, mo e moʻuí,” naʻá Ne fakahā fekauʻaki mo Hono tuʻunga mo e mālohi fakalangí. Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻi he fakamatala ko ʻení ʻoku fakafofongaʻi ʻe he toetuʻú mo e moʻui taʻengatá ʻa Hono tuʻungá. Ko Ia ʻa e tupuʻanga ʻo e toetuʻú mo e moʻui taʻengatá pea mo e ʻuhinga ʻoku malava ai e ngaahi meʻá ni ki he fānau ʻa e Tamai Hēvaní. Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻo pehē: “ʻoku tauhi malu ʻa e ngaahi kī ʻo e Toetuʻú ʻi hotau ʻEikí mo e Takí” (“Life after Life,” Ensign, May 1987, 10).

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafi Penisoni ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻi he Fakamoʻuí ai ʻa e mālohi ʻo e toetuʻú:

“Ko Ia ʻa e Toetuʻú mo e Moʻuí. (Vakai,Sione 11:25.)

“Ko e mālohi ko ʻeni ke fakamoʻui ʻEne moʻuí naʻe malava ia koeʻuhí ko Sīsū Kalaisi ʻa e ʻOtuá—ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá. Koeʻuhí naʻá Ne maʻu ʻa e mālohi ke ikunaʻi ʻa e maté, ʻe toetuʻu mo e faʻahinga kotoa pē ʻo e tangatá. ‘Koeʻuhí ʻoku ou moʻui, ʻe moʻui ʻa kimoutolu foki’ (Sione 14:19.)” (“Jesus Christ: Our Savior and Redeemer,” Ensign, Nov. 1983, 7).

ʻOku ʻomi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e moʻuí ʻaki hono fakaʻatā ʻa e fanauʻi foʻou fakalaumālié (vakai, Sione 3:3–5) pea mo hono poupouʻi e niʻihi kehé ke moʻui ʻi Heʻene tōʻonga moʻuí, ʻa ia ko e hala ki he moʻui taʻengatá (vakai, Sione 14:6). ʻE maʻu ʻe kinautolu ʻoku fanauʻi foʻou fakalaumālié mo muimui faivelenga ki he Fakamoʻuí ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá, pea ʻe fakamāʻoniʻoniʻi māmālie honau lotó mei he angahalá. Kapau te nau hokohoko atu pē ʻi he tui faivelenga ki he ngataʻanga ʻo ʻenau moʻuí, te nau haʻu ʻi he “toetuʻu ʻo e moʻuí” (Sione 5:29), ko hono ʻuhingá te nau maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. ʻOku malava kotoa ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.