Seminelí
ʻIuniti 3: ʻAho 2, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4


ʻIuniti 3: ʻAho 2

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4

Talateú

ʻI Fēpueli ʻo e 1829, ne ʻaʻahi ʻa Siosefa Sāmita ko e Lahí mo hono uaifí, ko Lusi, ki heʻena tama ko Siosefa Sāmita ko e Siʻí ʻi Hāmoni, Penisilivēnia. Naʻe loto ʻa Siosefa Sāmita ko e Lahí ke ʻiloʻi e meʻa naʻe finangalo ʻa e ʻEikí ke ne fai ke tokoni ʻi he ngāue ʻo hono Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí. Naʻe maʻu ʻe Siosefa Sāmita ko e Siʻí ha fakahā lolotonga e ʻaʻahi ko iá. Ko e fakahā ko ʻení, naʻe fakataumuʻa ki he tamai ʻa e Palōfitá, ko e ʻuluaki ia ʻi ha ngaahi fakahā lahi naʻe foaki ki ha niʻihi fakafoʻituitui ʻa ia naʻa nau fie tokoni ki he ʻEikí ʻi Heʻene ngāué (vakai foki, T&F 6; 8–9; 11–12; 14–16; 23;25).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:1-3

ʻOku ui ʻa Siosefa Sāmita ko e Lahí ke ngāue ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá

Kuo ʻi ai nai ha taimi kuó ke holi ke ngāue maʻá e ʻOtuá pea fie maʻu ke ʻilo Hono fingangalo fekauʻaki mo e founga te ke lava ai ʻo tokoni lelei taha ʻi hono fakahoko ʻEne ngāué? Naʻe loto e tamai ʻa Siosefa Sāmitá ke tokoni ki he ʻEikí ʻi Heʻene ngāué, ka naʻe ʻikai ke ne ʻilo e meʻa naʻe finangalo ʻa e ʻEikí ke Ne faí. Naʻá ne kole ki hono fohá, ʻa e Palōfitá, ke fehuʻi ki he ʻEikí maʻana. Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4 ʻa e tali ʻa e ʻEikí. Naʻá Ne fakamatalaʻi ʻi he fakahā ko ʻení ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻokú Ne fie maʻu meiate kinautolu ʻoku nau fie tokoni kiate Ia ʻi Heʻene ngāué. Fakatokangaʻi ange ʻi hoʻo lau e vahe ko ʻení e meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ko e Lahí fekauʻaki mo e founga ʻoku totonu ke tau tauhi kiate Iá.

ʻĪmisi
Siosefa Sāmita ko e Lahí

ʻI hono maʻu ʻa e fakahā ko ʻení, ne teʻeki ai ke fokotuʻu ʻa e Siasí, ne teʻeki kakato hono liliu ʻo e Tohi ʻa Molomoná, pea teʻeki fakafoki mai ʻa e lakanga fakataulaʻeikí. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:1, ʻo kumi e founga naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻa ia naʻe toki kamata ke hokó. Te ke fie fakaʻilongaʻi e foʻi lea naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ke fakamatalaʻi ʻaki ʻa Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Ko e hā ha ngaahi founga naʻe “fakaofo” ai ʻa e Fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:2, mo kumi ʻa e meʻa ʻoku kole mai ʻe he ʻEikí kiate kinautolu ʻoku nau kau, pe kamata, ʻi Heʻene ngāué. Fakaʻosi e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻo fakatefito ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:2: Kapau te tau tauhi ki he ʻOtuá ʻaki hotau lotó, iví, ʻatamaí, mo e mālohí kotoa, te tau lava .

Te ke fie fakaʻilongaʻi foki e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻoku akoʻi ai e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:2.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Okú ke pehē ko e hā hono ʻuhinga ʻo e fai ha meʻa “ʻaki ho lotó, iví, ʻatamaí, mo e mālohí kotoa”?

    2. ʻE tokoniʻi fēfē koe ʻi hono maʻu ha mahino pea fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo kau ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:3, mo kumi ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau maʻu ʻa ia ʻe tokoni ke tau lavameʻa ʻi he tokoni ʻi he ngāue ʻa e ʻOtuá. Te ke fie fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

ʻOku pehē ʻe he niʻihi ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4 ko ha ui fakatautautefito pē ia ke ngāue fakafaifekau taimi kakató. Ka neongo ia, ne ʻikai ui ʻa Siosefa Sāmita ko e Lahí, ʻa ia naʻe foaki ki ai ʻa e fakahā ko ʻení, ko ha faifekau taimi kakato. Ka naʻá ne muimui ki he faleʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:2–3 ʻi he toenga ʻo ʻene moʻuí, ʻʻo ngāue ʻi he loto fakapapau ʻi ha feituʻu pē mo e taimi pē naʻe uiuiʻi ai ia. Ko e taha ia ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻe Toko Valu ʻo e Tohi ʻa Molomoná pea ko e taha ia ʻo e kau fuofua papitaiso ʻi he taimi naʻe fokotuʻu fakaʻofisiale ai ʻa e Siasí ʻi he ʻaho 6 ʻo ʻEpeleli 1830. Naʻá ne hoko foki ko e fuofua Pēteliake ʻo e Siasí mo e Tokoni ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí. Fakakaukau ki ha ngaahi founga kehe, makehe mei he ngāue fakafaifekau taimi kakató, ʻe lava ai ke ke tokoni ki he ʻEikí ʻi Heʻene ngāué. Hangē ko ʻení, ʻoku toʻo ʻa e konga ko ʻení mei he kiʻi tohi tufa Ki hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú ʻokú ne ʻomi ʻi he tefito ʻo e ngāue tokoní ha ngaahi fakakaukau fekauʻaki mo e founga ʻe lava ai ke ke ngāue ʻi hoʻo loto holi ke tokoni ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí he taimi ní:

ʻĪmisi
kau faiako fakaʻapi ʻoku nau luelue

Ko e tokoni ki he niʻihi kehé ko ha ʻulungaanga mahuʻinga ia ʻo ha ākonga ʻa Sīsū Kalaisi. ʻOku loto fiemālie e ākongá ke fua e ngaahi kavenga ʻa e kakai kehé pea fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku fie maʻu ʻa e fakafiemālié. ʻOku faʻa feau ʻe he Tamai Hēvaní ʻa e ngaahi fie maʻu ʻa e niʻihi kehé ʻo fakafou ʻiate koe.

“ʻOku lahi ʻa e ngaahi founga ke tokoniʻi ai e niʻihi kehé. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi tokoni mahuʻinga taha ʻe lava ke ke faí ʻe fakahoko pē ia ʻi ho ʻapi ʻoʻoú. ʻE lava foki ke ke tokoni ʻi hoʻo ngaahi ngāue ʻi he Siasí, ʻapiakó, mo e tukui koló. ʻE lava ke ke tokoni ʻaki hono fai ʻo e ngāue temipalé mo e hisitōlia fakafāmilí. ʻE lava ke ke tokoni ʻaki hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé ʻi he taimí ni pea ʻi he kahaʻú ʻaki haʻo ngāue faifekau taimi kakato. ʻOku faʻa fakahaaʻi ʻa e ngāue tokoni mahuʻinga tahá ʻi he ngaahi ngāue faingofua ʻoku fai fakaʻaho ʻi he angaʻofá. Feinga ke maʻu e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ʻaho takitaha ke ke ʻiloʻi ʻa kinautolu ke tokoniʻí mo e founga te ke tokoni ai ke feau ʻenau ngaahi fie maʻú. Muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa e Fakamoʻuí ʻi he taimi ʻokú ke tokoni ai ki he niʻihi kehé” (Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú [tohi tufa, 2011], 32).

  1. Fakamatalaʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ha founga pau ʻokú ke loto ke tokoni ki he ʻEikí ʻi Heʻene ngāué ʻi he taimi ko ʻení ʻi hoʻo moʻuí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:4

ʻOku mateuteu ʻa e ngoué ki he utu-taʻú

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:4 naʻe ui ʻe he ʻEikí ʻa e kakai ʻo e māmaní ko ha ngoue kēlení. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:4, pea fakaʻilongaʻi e folofola ʻa e ʻEikí fekauʻaki mo ʻEne ngoué (pe ko e kakai ʻo e māmaní). ʻE ala tokoni atu ke mahino kakato ange kiate koe e veesi ko ʻení ke ʻiloʻi ʻoku liliu e lanu ʻo e kēleni hangē ko e uité pe paʻalé ʻi heʻenau tupú . ʻI he iiki ʻa e kēlení, ʻoku lanu mata, ka ʻi heʻene tupu ʻo motuʻá ʻoku tea ia. ʻI he mateuteu ʻa e kēlení ki hono utú, ʻoku faʻa fakamatalaʻi ia ʻoku “hina.” ʻOku fakaʻaongaʻi ha hele piko lahi ʻoku ui ko e hele tuʻusi ki hono utu e kēlení.

ʻĪmisi
ko ha tangata ʻoku tuʻusi e kēlení
  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea “ʻoku hina ʻa e ngoué ki he utu-taʻú”?

    2. ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke ʻai hoʻo hele tuʻusí ʻaki ho tūkuingatá?

    3. Ko e hā ʻa e pale maʻanautolu ʻoku ʻai ʻenau hele tuʻusí ʻaki honau tūkuingatá ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:4?

Ko e moʻoni ʻe taha te tau lava ʻo ako mei he veesi ko ʻení fekauʻaki mo e ola ʻo ʻetau ngāue ke tokoni ki he ʻEikí ʻi heʻetau ngāue faivelenga ke ʻomi e niʻihi kehé kia Sīsū Kalaisí, ʻoku tau lava foki ʻo maʻu ʻa e fakamoʻuí maʻatautolu.

  1. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, kau ki ha taimi ne ke ongoʻi ofi ange ai ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisí ʻi hoʻo ngāue ke tokoniʻi e niʻihi kehé ke nau haʻu kiate Kinauá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:5-7

ʻOku fakamatala ʻe he ʻEikí e ngaahi fie maʻu mo e ʻulungaanga mahuʻinga maʻanautolu ʻoku tauhi kiate Iá

Fakakaukau ki ha ngāue, ngāue maʻuʻanga moʻuí, pe ngāueʻanga ʻe ua pe tolu. Ko e hā e ngaahi fie maʻu mo e ngaahi ʻulungaanga ʻe fie maʻu ʻe ha taha ke lavameʻa ʻiate kinautolu takitaha?

Kumi ha founga kuki ʻo ha taha ʻo e meʻatokoni ʻokú ke saiʻia taha aí, pea lau e lisi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ki aí. Ko e hā ʻe hoko kapau te ke feinga ke ngaohi ʻa e meʻatokoni ko iá kae ʻikai fakakau ha meʻa ʻe taha pe ua ʻo e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻú? ʻOku maʻu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:5–6 ha lisi ʻo e “ngaahi meʻa ʻoku fie maʻú” pe ko e ngaahi ʻulungaanga ʻokú ne fakafeʻungaʻi ha taha ke tokoni ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí. Lau e ngaahi vēsí, pea fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e ʻulungaanga faka-ʻOtua taki taha ʻoku hiki atú. Te ke fie fakaʻilongaʻi foki ʻa e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻoku akoʻi ai e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau faifeinga ke fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga faka-ʻOtuá, ʻe tokoni ia ke tau feʻunga ke tokoni ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí.

Fakakaukau ki he founga ʻe tokoniʻi ai koe ʻi hono fakatupulaki e ʻulungaanga faka-ʻOtua ko ʻení ke ke tokoni lelei ange ai ki he ʻEikí ʻi Heʻene ngāué.

  1. Fili ʻa e ʻulungaanga ʻe taha mei he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:5–6 ʻa ia ʻokú ke loto ke fakatupulaki lahi angé. ʻI hono fakaʻaongaʻi ʻo e maʻuʻanga tokoni ʻoku ʻatā kiate koé (hangē ko e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá), kumi ha ngaahi potufolofola kehe ʻe tolu ʻoku nau akoʻi fekauʻaki mo e ʻulungaanga ko iá. (Te ke fie lau foki ʻa e fakamatala ʻi he Tuʻu Maʻu ʻi he Tuí pe ko e fakamatala ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ki he ʻulungaanga kuó ke filí.) Tohi ha fakamatala fakanounou ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ki he meʻa naʻá ke ako fekauʻaki mo e ʻulungaanga ko iá, pehē foki ki he meʻa ʻe lava ke ke fai he taimí ni ke kamata hono fakatupulaki e ʻulungaanga ko iá. Mahalo te ke fie vahevahe hoʻo palaní mo ha mātuʻa pe kaungāmeʻa ofi.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4:7, pea kumi e founga te ke lava ʻo fekumi ki aí mo fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení. Fakalaulauloto ki he ʻuhinga ke “kole” pea “tukitukí.” ʻE lava ke tokoniʻi fēfē kitautolu ʻe he lotú ke tau fakatupulaki e ngaahi ʻulungaanga faka-ʻOtuá?

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 4 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: