Seminelí
ʻIuniti 15: ʻAho 1, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65–66


‘Iuniti 15: ‘Aho 1

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65–66

Talateú

ʻI he ʻaho 12 ʻo Sepitema 1831, naʻe hiki ʻa Siosefa Sāmita mo hono fāmilí mei Ketilani, ʻOhaiō, ki Hailame, ʻOhaiō, naʻe maile nai ʻe 30 ki he faka-tonga hahake ʻo Ketilaní. Naʻa nau fai ʻeni ko e tali ʻo e faleʻi mei he ʻEikí (vakai, T&F 63:65). Naʻe hiki ʻa e Palōfitá mo hono fāmilí ʻo nofo fakataha mo e fāmili ʻo Sione mo ʻĀlisi Sionisoní, ko e ongo toki papi ului ki he Siasí. Ko ha ʻuhinga lahi ʻo e hiki mei Ketilaní ke hoko atu e ngāue ki hono liliu ʻo e Tohi Tapú ʻi he ueʻi ʻa e Laumālié (naʻe faʻa ui ko e Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, pe LSS). ʻI heʻenau aʻu pē ki Hailamé, ne toe kamata ʻe Siosefa e ngāue ko iá. ʻI he ʻaho 30 ʻo ʻOkatopa ʻo e 1831, naʻe maʻu ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65. Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení ʻe mafola ʻa e ongoongoleleí ʻi he funga ʻo e māmaní ʻi he teuteu atu ki Heʻene Hā‘ele ‘Anga Ua Maí pea ʻoku totonu ke lotua ʻe he Kaingalotú ke tupu ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

Naʻe papitaiso ʻa Uiliami E. Makelelini ʻi he ʻaho 20 ʻo ʻAokosi 1831. Hili pē iá naʻe fakanofo ia ko ha kaumātuʻa, pea naʻá ne ʻalu fakataha mo Hailame Sāmita ʻi ha ngaahi uike siʻi ko ha faifekau. Naʻá ne fononga ʻi ʻOkatopa ki ʻOhaiō ki ha konifelenisi ʻa e Siasí. Lolotonga ʻene ʻi aí, naʻá ne fetaulaki ai mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe foaki ʻe he ʻEikí ʻi he Palōfitá ʻa e ngaahi fakahinohino mo e fakatokanga ke tokoni kiate ia ke faivelenga pea faifai pea maʻu ʻa e moʻui taʻengatá. ʻOku lekooti ʻa e fakahā ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí ʻe fakafonu ʻe he ongoongoleleí ʻa e māmaní

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha ngaahi meʻa ʻokú ke lotua maʻu pē.

Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65 ko ha fakahā ia fekauʻaki mo e lotú. ʻI hoʻo ako ʻa e fakahā ko ʻení, te ke maʻu ʻa e faleʻi mei he ʻEikí ʻo kau ki he meʻa ʻoku totonu ke tau lotuá—tautautefito ʻi heʻetau mātā tonu hono fakahoko ʻo e ngaahi meʻa ne kikiteʻi ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65:1–2, ʻo kumi e founga naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻe mafola ai ʻa e ongoongoleleí. Mahalo te ke fie fakaʻilongaʻi ʻa e feituʻu naʻe folofola ʻa e ʻEikí ʻe ʻalu ai ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

Fakatokangaʻi ange naʻe folofola ʻa e ʻEikí “kuo tuku mai ʻa e ngaahi kī ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ki he tangatá ʻi he māmaní” (T&F 65:2). ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ko e “ngaahi kī ʻo e puleʻangá” ki he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke tokangaʻi mo fakamafaiʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he Siasí. ʻOku tataki ʻe he Palesiteni ʻo e Siasí ʻetau ngaahi feinga ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí ʻaki ʻa e ngaahi kī ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻĪmisi
Fakaʻuhingaʻi ʻe Taniela e misi ʻa Nepukanesá

Ko e hā ʻokú ke ʻilo fekauʻaki mo e fakaʻuhingaʻi ʻe Taniela e misi ʻa Nepukanesá, naʻe lekooti ʻi he Taniela 2 ʻi he Fuakava Motuʻá?

ʻE lava ke ke manatuʻi ne hohaʻa ʻa e Tuʻi ko Nepukanesá ko ha misi, pea naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e misí pea mo hono ʻuhingá ki he palōfita ko Tanielá. ʻI heʻene misí naʻe fakaʻauha ha ʻīmisi lahi, ʻa ia naʻá ne fakafofongaʻi ha ngaahi puleʻanga fakapolitikale kehekehe ʻe ha maka naʻe tā mei he moʻungá taʻe kau ai ha nima. Naʻe kamata siʻisiʻi ʻa e maká ka naʻe tupu ia kae ʻoua kuó ne fakafonu ʻa e māmaní kotoa pē. (Vakai, Taniela 2:31–45.)

ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65:2, ko e “puleʻanga ʻo e ʻOtuá” ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní—Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65:5–6). Mahalo te ke fie hiki ʻeni ʻi hoʻo folofolá ofi ki he veesi 2.

Lau ʻa e lea ko ʻeni meia Palesiteni Kōtoni B. Hingikelií, ʻo kumi ʻa e meʻa naʻá ne lea ʻaki kau ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá:

ʻĪmisi
Palesiteni Gordon B. Hinckley

“Ko e kau tangataʻifonua kitautolu ʻi he puleʻanga lahi taha ʻi he māmaní—ko ha puleʻanga naʻe ʻikai tataki ʻe he poto ʻo e tangatá ka naʻe tataki ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku moʻoni ʻa ʻene ʻi aí. ʻOku pau hono ikuʻangá. Ko e puleʻanga ʻeni ʻa ia ne lea ki ai ʻa e palōfita ko Tanielá—ko ha maka, ʻa ia ʻoku totonu ke tā mei he moʻungá taʻe kau ai ha nima pea ʻe teka atu pea fakafonu ʻa e māmaní. (Vakai, Taniela 2:34–35.)

“Ne ʻikai ha tangata matelie naʻá ne fokotuʻu e puleʻanga ko ʻení. Naʻe hoko mai ia ʻi he fakahā mei hono tupuʻanga fakalangí. Pea talu mei hono fokotuʻu he senituli tahahivá, kuó ne teka atu ʻo hangē ha foʻi pulu ngaohi mei he sinoú ʻo tupu hono lahí” (“Pillars of Truth,” Ensign, Jan. 1994, 4).

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ha ngaahi founga ʻokú ke vakai ʻoku fakahoko ai e kikite ʻa Tanielá he ʻahó ni? ʻOku fakamālohia fēfē ʻe he meʻá ni hoʻo fakamoʻoni ki he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní?

    2. Ko e hā ʻene ʻuhinga kiate koe ke hoko ko ha konga ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní?

Lau ʻa e lea ko ʻeni meia ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea fakakaukau ki he founga te ke lava ʻo fakakakato ai ʻa e sētesi fakaʻosí:

ʻĪmisi
ʻEletā Neil L. Andersen

“Kuo ʻi ai nai ha taimi kuo mou fakakaukau ai pe ko e hā ne ʻomi ai kimoutolu ki he māmaní ʻi he taimi ko ʻení? Ne ʻikai fāʻeleʻi kimoutolu he taimi ʻo ʻĀtama mo ʻIví, pe lolotonga e pule ʻa e kau feló ʻi ʻIsipité, pe lolotonga e pule ʻa e Haʻa Tuʻi Ming. Kuo mou haʻu ki he māmaní ʻi he kuongá ni hili ia ha senituli ʻe 20 mei he fuofua hāʻele mai ʻa Kalaisí. Kuo toe fakafoki mai e lakanga fakataulaʻeikí ʻo e ʻOtuá ki he māmaní, pea kuo ala mai e toʻukupu ʻo e ʻEikí ke teuteuʻi ʻa māmani ki Heʻene toe hāʻele nāunauʻia maí. Ko e kuonga ʻeni ʻo e ngaahi faingamālie maʻongoʻongá mo e ngaahi fatongia mahuʻinga. Ko homou kuongá ʻeni.

ʻI ho papitaisó, naʻá ke fakahaaʻi ai ʻa hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí. … Ko e taha ho ngaahi fatongia mahuʻingá ko e tokoni ke …” (Ko Hono Teuteuʻi ʻo e Māmaní ki he Hāʻele ʻAngauá,” Ensign pe Liahona, Mē 2011, 49).

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65:3–4, ʻo kumi e ngaahi fatongia ʻokú ke maʻu ʻi hoʻo hoko ko ha mēmipa ʻo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní.

ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea ʻi he veesi 3, ko e “mou teuteu ʻa e ʻohomohe ʻo e Lamí” ki hotau fatongia ke teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hā‘ele ‘Anga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. Mahalo te ke fie hiki e tefitoʻi moʻoni ko ení ʻi hoʻo folofolá ofi ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65:3–4: ʻOku ʻi ai hotau fatongia ke teuteuʻi kitautolu mo e niʻihi kehé ki he Hā‘ele ‘Anga Ua Mai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

Naʻe fakamoʻoni ʻa ʻEletā ʻEnitaseni ki he foʻi moʻoni ko ʻení. Naʻá ne fakakakato e sētesi fakaʻosi ʻi he fakamatala ʻi ʻolungá ʻaki e ngaahi lea ko ʻení: “Ko e taha ho ngaahi fatongia mahuʻingá ko e tokoni ke teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hā‘ele ‘Anga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí” (Ko hono Teuteuʻi ʻo e Māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Ua Maí,” 49).

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻI hoʻo fakakaukau ki ho fatongia ke teuteuʻi koe mo e niʻihi kehé ki he Hā‘ele ‘Anga Ua mai ʻa Sīsū Kalaisí, ko e hā e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi ongo ʻokú ke maʻú?

    2. Fakatokangaʻi ange ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65:4 kuo pau ke tau “fakahā ʻa e ngaahi ngāue fakaofo [ʻa e ʻEikí] ʻi he lotolotonga ʻo e kakaí.” Ko e hā ha ngaahi founga te ke lava ʻo fai ai ʻeni?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65:5–6, pea fakaʻilongaʻi ha ngaahi meʻa ʻe tolu ʻoku totonu ke tau lotua.

ʻE tokoniʻi fēfē nai koe ʻi hono lotua e ngaahi meʻá ni ke ke teuteuʻi ai koe mo e niʻihi kehé ki he Hā‘ele ‘Anga Ua Maí?

Lau ʻa e lea ko ʻeni ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní. Kumi e meʻa naʻe kole mai ʻe Palesiteni Monisoni ke tau hokohoko atu hono lotuá, pea fakakaukau ki he founga ʻe lava tokoni ai ʻa e ngaahi lotu peheé ke teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hā‘ele ‘Anga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

ʻĪmisi
President Thomas S. Monson

“ʻʻOku ou kolea ke kei hokohoko atu hoʻomou tuí mo hoʻomou lotua ʻa e ngaahi feituʻu ʻoku kei fakangatangata pea ʻikai ngofua ke tau malangaʻi tauʻatāina ai ʻa e ongoongoleleí he taimi ní. ʻE lava ke hoko ha ngaahi mana ʻi heʻetau fai iá” (“ʻOku Mau Talitali Lelei Kimoutolu ki he Konifelenisí ni,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2009, 6).

  1. Mei he meʻa kuó ke akó ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65, tohi fekauʻaki mo e meʻa ʻe taha te ke fai ke tokoni ke teuteuʻi koe mo e niʻihi kehé ki he Hā‘ele ‘Anga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66

ʻOku faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa Uiliami E. Makalelini ke hokohoko atu ʻene faivelenga ki he ngataʻangá.

Naʻe lotu ʻa Uiliami E. Makalelini ʻi he lilo, ʻo kole ke fakahā ʻe he ʻEikí e ngaahi tali ki ha ngaahi fehuʻi pau ʻe nima ʻo fakafou ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe kole ʻe Uiliami ha fakahā, ʻo ʻikai fakahā ʻa e ngaahi fehuʻí. ʻI he ʻaho 29 ʻo ʻOkatopa ʻo e 1831, naʻe ʻilo ʻe Uiliami naʻe tali ʻa ʻene ngaahi fehuʻí takitaha ʻi hono fakahā ange ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e fakahā ʻoku maʻu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66.

Neongo naʻe ʻikai ke faivelenga ai pē ʻa Uiliami E. Makalelini, ka ʻi heʻene tohi hili e taʻu ʻe 10 ʻene mavahe mei he Siasí, naʻe ʻikai ke ne lava ʻo fakaʻikaiʻi naʻe tataki fakalaumālie ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻá ne hiki ʻa e meʻá ni ʻo fekauʻaki mo e fakahā ko ʻení: “ʻOku ou fakamoʻoni heni ʻi he manavahē ki he ʻOtuá, naʻe tali ki heʻeku fiemālie kakató ʻa e ngaahi fehuʻi kotoa pē ʻa ia ne u ʻohake ki he ʻEiki ʻo e Sapaotí. Naʻá ku holi ki ai ko ha fakamoʻoni ki hono ueʻi fakalaumālie ʻa Siosefá. Pea aʻu ki he ʻahó ni ʻoku ou lau ia ko ha fakamoʻoni kiate au he ʻikai te u lava ʻo fakaʻikaiʻi” (ʻi he Jan Shipps mo John W. Welch, eds., The Journals of William E. McLellin, 1831–1836 [1994], 57).

ʻI hoʻo ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 66, kumi e ngaahi talaʻofa fakalotolahi naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí kia Uiliami E. Makaleliní. Kumi foki e ngaahi lea ʻo e fakatonutonu mo e fakatokanga.

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ha taha ʻo e ngaahi talaʻofa mo e taha ʻo e ngaahi fakatokanga naʻe fai ʻe he ʻEikí kia Misa Makaleliní, kau ai ʻa e ngaahi fika ʻo e veesi ʻoku maʻu ai kinautolú. Hili iá pea hiki ha sētesi ʻe taha pe ua, ʻo fakamatalaʻi ai e meʻa ʻoku akoʻi atu ʻe he talaʻofá mo e fakatokangá ʻo fekauʻaki mo e ʻEikí.

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 65–66 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: