Seminelí
ʻIuniti 3: ʻAho 1, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3; 10


ʻIuniti 3: ʻAho 1

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3;10

Talateú

Mei he konga ki loto ʻo ʻEpelelí ki he konga ki loto ʻo Sune 1828, naʻe liliu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e ʻū lauʻi peleti koulá lolotonga ʻene nofo ʻi Hāmoni, Penisilivēniá. Naʻe ngāue ha tangata faama mo pisinisi koloaʻia ko Māteni Hālisi hono hingoá ko ha tangata tohí lolotonga hono liliu ʻe Siosefa ʻa e Tohi ʻa Molomoná. Naʻe lahi ʻaki ʻe Māteni e taʻu ʻe 22 ʻia Siosefa pea kuó ne foaki kia Siosefa mo ʻEma ha $50 (ʻa ia ko ha paʻanga lahi ʻi he taimi ko iá) ke nau hiki ki Hāmoní, ʻa ia ne nofo ai e fāmili ʻo ʻEmá, ko ia ne tokoni ai ke tokoniʻi ʻa Siosefa lolotonga ʻene liliu ʻa e ʻū lauʻi peletí. ʻI Fēpueli ʻo e 1828, naʻe fakangofua ʻe Siosefa ʻa Māteni ke ne ʻave ha tatau ʻo e ngaahi mataʻitohi mei he ʻū lauʻi peletí ke fakamoʻoniʻi ʻe ha ongo palōfesa ʻi Niu ʻIoke Sití (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:63–65). Ne kamata ke hohaʻa lahi ʻa Lusi Hālisi, ko e uaifi ʻo Mātení, fekauʻaki mo e tokanga mo e tokoni fakapaʻanga ʻa Māteni ʻi hono liliu ʻo e ʻū lauʻi peletí. Naʻá ne kamata mo ha niʻihi kehe ke fakamālohiʻi ʻa Māteni ki ha fakamoʻoni ʻo e ʻū lauʻi peletí. Ke fakafiemālieʻi ʻenau hohaʻá, ne kole ai ʻe Māteni ʻi he konga ki loto ʻo Suné ke ne ʻalu mo e peesi ʻe 116 ʻo e tohi fakamatalá kuó na fakakakató ke fakahaaʻi ia ko ha fakamoʻoni.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:1-3

ʻOku ʻilo ʻe Siosefa Sāmita he ʻikai lava ke taʻofi e ngāue ʻa e ʻOtuá

Fakakaukau ki he ngaahi tūkunga ne mei ʻahiʻahiʻi ai koe ke fakafanongo ki ha kaungāmeʻa kae ʻikai ke muimui ki he faleʻi pe ngaahi fekau ʻa e Tamai Hēvaní. Hangē ko ʻení, mahalo ʻe ʻahiʻahiʻi koe ke fakangofua hao kaungāmeʻa ke hiki hoʻo ngāue fakaako mei ʻapí pe fakataueleʻi ke sio ʻi ha faiva pe vitiō taʻe feʻunga ʻi he ʻinitanetí mo ho kaungāmeʻá. Ko e hā ʻoku faʻa faingataʻa ai ke matuʻuaki e ngaahi kaungāmeʻá ʻi heʻenau kole atu ke ke fai ha meʻa ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku halá?

Ne aʻu ki he konga ki loto ʻo Sune 1828, kuo liliu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, mo Māteni Hālisi ko e tangata tohí, ʻa e peesi ʻe 116 ʻo e tohi fakamatala totonu mei he ʻū peleti koulá. Naʻe kole ʻe Māteni kia Siosefa ke fakangofua ia ke ʻalu mo e tohi fakamatala totonú ke “lau ki hono kaungāmeʻá pea [mahalo] naʻá ne lava ke fakalotoʻi kinautolu ki he moʻoní” (Histories, Volume 1:Joseph Smith Histories, 1832–1844, vol. 1 of the Histories series of The Joseph Smith Papers [2012], 15). Naʻe hū ʻa Siosefa ki he ʻEikí mo e kole ʻa Mātení ka naʻe fakahā ange ke ʻoua naʻa tukuange ʻa e tohi fakamatala totonú meiate ia. Naʻe fakalotoʻi ʻe Māteni ʻa Siosefa ke ne toe kole—ʻa ia naʻe hoko ai hano fakafisingaʻi hono ua mei he ʻEikí. Naʻe toe kole mālohi ʻa Māteni kia Siosefa ke toe kole, pea ʻi he kole ko ʻeni hono tolú, naʻe foaki ʻe he ʻEikí e ngofua ke ʻave ʻe Māteni ʻa e tohi fakamatala totonú kapau te ne loto fiemālie ke fakahaaʻi pē ʻa e tohi fakamatala totonú ki hono uaifí mo ha niʻihi toko siʻi ʻo e kau mēmipa ʻo e fāmilí ne fili. Ka neongo ia, ne maumauʻi ʻe Māteni ʻene fakapapaú pea naʻe mole ʻa e tohi fakamatala totonú. Koeʻuhí ne ʻikai tali ʻe Siosefa ʻa e ʻuluaki faleʻi ʻa e ʻEikí ka ne tukuange “e meʻa ʻoku toputapú ki he nima ʻo e tangata fai angahalá” (T&F 3:12), ne ʻave ai ʻe Molonai e ʻū lauʻi peletí mo e ʻŪlimí mo e Tūmemí mei he Palōfitá. Ka neongo ia, naʻe fakahā kia Siosefa te ne lava ʻo toe maʻu ia kapau te ne “loto-fakatōkilalo mo loto-fakatomala” (Lucy Mack Smith, History of Joseph Smith by His Mother, ed. Preston Nibley [1958], 134).

ʻĪmisi
Māteni Hālisi

ʻI hoʻo fakakaukau ki he meʻa ʻokú ke ʻilo fekauʻaki mo Māteni Hālisí mo e meʻa kotoa pē kuó ne fai maʻa Siosefa Sāmitá, ʻokú ke pehē ko e hā naʻe vilitaki ai ʻa Siosefa ʻi he kole ki he ʻOtuá pe ʻe lava ke ʻave ʻe Māteni e tohi fakamatala totonú, neongo kuo ʻosi ʻoange ʻe he ʻOtuá ha tali mahino ʻi he ʻuluaki taimi ʻe ua naʻá ne kole aí?

Hili e mole ʻo e ʻū lauʻi peesi ʻe 116, naʻe aʻusia ʻe he Palōfita ha mamahi lahi ʻo e laumālié. ʻI Siulai 1828, ne fakafoki fakataimi ʻe Molonai e ʻŪlimí mo e Tūmemí kia Siosefa ʻo fakataumuʻa ke ne maʻu ʻa e fakahā ʻoku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:1–3, pea fakaʻilongaʻi ha foʻi moʻoni naʻe fakahā ʻe he ʻOtuá ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he ngaahi veesi ko iá.

ʻOku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻoku ʻikai lava ke taʻofi ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá. ʻE ala tokoni atu ke mahino, ʻi hono fakaʻaongaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:1, ʻoku ʻuhinga e foʻi lea ko e taʻofí ke taʻofi mei heʻene hokó.

  1. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ʻa e founga naʻe lava ke hoko ai e foʻi moʻoni ko ʻení ko ha fakafiemālie kia Siosefa Sāmita ʻi he taimi ko iá. ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai kiate kinautolu ʻoku nau ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí ke nau maʻu foki e mahino he ʻikai lava ke taʻofi ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:4-15

ʻOku valokiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita mo naʻinaʻi kiate ia ke fakatomala

Neongo naʻe toe ʻoange ʻe he ʻEikí ha toe fakapapau kia Siosefa, ka naʻá Ne toe fie maʻu pē ke mahino ki Heʻene palōfita kei talavoú ʻa e ngaahi fehalaaki kuó ne faí mo e nunuʻa ʻo e ngaahi fehalaaki ko iá. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:4–6, pea feinga ke ʻiloʻi e ngaahi foʻi lea mo e kupuʻi lea ne ala faingataʻa kia Siosefa Sāmita ke fanongo ki aí.

Lau leva he taimí ni ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:12–15, pea kumi e ʻuhinga naʻe fuʻu mamafa ai e ngaahi meʻa ne fai ʻe Siosefá ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí. Mahalo ʻe tokoni ke mahino e ʻuhinga ʻa e ʻEikí ʻi heʻene lea ʻo kau kia Māteni Hālisi ko ha “tangata fai angahalá” (T&F 3:12). Naʻe ʻikai ko ha tangata ʻa Māteni naʻe fiefia ʻi he angahalá pea taʻe fakatomala pe taʻe angamaʻa. Ka ko ha tangata ia naʻe fai angahala ʻi heʻene tukulolo ki he vaivai ʻi hono lotó, kau ai ʻa e loto-hīkisiá. ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:13, fakatokangaʻi ange e ngaahi ʻuhinga naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ʻi hono fakamatalaʻi e founga naʻe faiangahala ai ʻa Mātení.

Naʻe fakamanatu ʻe he ʻEikí kia Siosefa e meʻa ne totonu ke ne fai ʻi hono fakahohaʻasi ia ʻe Māteni Hālisí. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:7, pea fakakakato ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻo makatuʻunga ʻi he faleʻi ʻa e ʻEikí kia Siosefa Sāmitá: ʻOku totonu ke tau manavahē lahi ange ki he ʻOtuá ʻi he Te ke fie fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻi he veesi 7 ʻa iaʻokú ne akoʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.

ʻE lava ke tokoni ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ke mahino lelei ange kiate koe ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení :

ʻĪmisi
Elder D. Todd Christofferson

“ʻOku ʻi ai ha ngaahi feituʻu lahi ʻi he folofolá ʻokú ne faleʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ke manavahē ki he ʻOtuá. ʻI hotau kuongá ni ʻoku tau angamaheni ʻaki hono fakaʻuhingaʻi e foʻi lea ko e manavaheé ko e ‘fakaʻapaʻapa’ pe ‘ʻaʻapa’ pe ‘ʻofa’; ʻa ia ko e pehē, ʻoku ʻuhinga ʻa e manavahē ki he ʻOtuá ko e ʻofa ki he ʻOtuá pe ko e fakaʻapaʻapa kiate Ia pea mo ʻEne fonó. Mahalo ʻe faʻa tonu e lau ko ʻení, ka ʻoku ou fifili pe ʻoku ʻikai faʻa ʻuhinga ʻa e manavahē ia he taimi ʻe niʻihi ki he manavahē, ʻo hangē ko e taimi ʻoku lea ai ʻa e kau palōfitá ʻo kau ki he manavahē ke fakatupu houhau ki he ʻOtuá ʻaki hono maumauʻi ʻEne ngaahi fekaú. …

“… ʻOku totonu ke tau ʻofa mo fakaʻapaʻapaʻi pehē Ia ʻo tau manavahē ke fai hala ʻi Hono ʻaó, ʻo tatau ai pē pe ko e hā e fakakaukau pe fakamālohi mei he niʻihi kehé” (“A Sense of the Sacred” [Faeasaiti ʻa e Potungāue Ako ʻa e Siasí maʻá e kakai lalahi kei talavoú, ʻAho 7 ʻo Nōvema, 2004], 6–7).

  1. Fakamatalaʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, e founga ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ʻe he manavaheé, ʻo ʻuhinga ke ʻofa mo e fakaʻapaʻapá mo e manavahē ke fakatupu houhau ki he ʻOtuá, ʻo hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Kulisitofasoní, ke tau fai ʻa e ngaahi fili ʻoku totonú neongo ʻoku tau ongoʻi e fakamālohi mei he niʻihi kehé.

Naʻe fakahā kia Siosefa Sāmita e meʻa ne mei fai ʻe he ʻOtuá kapau naʻe fakafanongo ʻa Siosefa ki Heʻene ʻuluaki tali ki he kole ʻa Māteni Hālisí. Fakaʻilongaʻi ʻa e fakapapau ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:8.

  1. Mei he meʻa naʻá ke ako ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:8, fakakakato ʻa e tefitoʻi moʻoni “kapau–ʻe” ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá: Kapau te tau faivelenga ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí, ʻe …

Fakakaukau ki ha taimi pe ko e ngaahi taimi naʻá ke fili ai ke muimui ki he ngaahi fekau ʻa e ʻEikí kae ʻikai ko e fakalotoʻi pe ko e ivi tākiekina ʻo e kakai kehé. Ko e hā ha ngaahi founga kuó ke mamata ai ki hono fakahoko e faleʻi ko ʻení ʻi hoʻo moʻuí?

  1. ʻI he kamataʻanga ʻo e lēsoni ko ʻení naʻe kole atu ke ke fakakaukau ki he ngaahi tūkunga ne ʻahiʻahiʻi ai koe ke fakafanongo ki ha kaungāmeʻa kae ʻikai ke talangofua ki he Tamai Hēvaní. Fakamatalaʻi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, e founga ʻe ala tokoniʻi ai koe ʻe he foʻi moʻoni naʻá ke ako ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:8 ʻi hono ʻahiʻahiʻi koe pe ongoʻi ʻoku fakamālohiʻi ke fai ha meʻa ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku ʻikai totonú.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:9–11, pea kumi ʻa e talaʻofa naʻe fai ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita neongo e mamafa ʻo e ngaahi fehalaaki naʻá ne faí. Fakakaukau ki he founga ʻoku kaungatonu ai e talaʻofa ko ʻení kiate kitautolu ʻi heʻetau faiangahalá pe fai ha ngaahi fehalākí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:16–20

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne ngaahi taumuʻa ki he Tohi ʻa Molomoná

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3:16–20 ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí ki he Tohi ʻa Molomoná. Lau ʻa e ngaahi veesi ko ʻení, pea kumi ke ʻiloʻi e ʻuhinga naʻe fuʻu mahuʻinga ai ki he ʻEikí mo Hono kakaí e ngāue naʻe fai ʻe Siosefa Sāmitá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:1-4

ʻOku toe fakafoki mai ʻe he ʻEikí ʻa e meʻafoaki ʻa Siosefa ke liliú

Hili ha kiʻi taimi mei hono toe fakafoki mai ʻo e ʻū lauʻi peleti ʻo e Tohi ʻa Molomoná mo e ʻŪlimí mo e Tūmemí kiate iá, naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fakahinohino mei he ʻEikí fekauʻaki mo e meʻa ke fai ki he konga ʻo e ngaahi lauʻi peletí naʻe fekauʻaki mo e ngaahi peesi naʻe molé. Naʻe fekau ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa ke ʻoua ʻe toe liliu e konga ko iá, peá Ne fakahā e palani ʻa Sētane ke fakaʻauha ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá. Naʻá ne fekauʻi leva ʻa Siosefa ke liliu e ʻū lauʻi peleti iiki ʻa Nīfaí ʻa ia ʻe fakaʻaongaʻi ke fakafetongi ʻa e nāunau mei he ngaahi peesi ʻe 116 naʻe molé pea fakamatalaʻi e taumuʻa ʻo e Tohi ʻa Molomoná mo hono fatongia ʻi hono fokotuʻu Hono Siasí.

Naʻe fakamanatu ʻe he ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:1–2 kia Siosefa e ʻuhinga naʻe toʻo ai meiate ia ʻa e mālohi ke liliu leá pea mo e meʻa ne hoko ko e ola ʻo ʻene fehalākí. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:3–4, pea kumi ʻa e faleʻi naʻe fai ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ʻi heʻene kamata ke toe liliú.

Ne lava ke uesia fēfē ʻe he mamahi ʻa Siosefa fekauʻaki mo e mole ʻa e tohi fakamatala totonú ʻa ʻene holi ke ngāue mālohi ange ʻi heʻene ngāue liliú? Naʻe ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ne fakamuʻomuʻa ʻe Siosefa Sāmita ha ngaahi meʻa kehe ʻi he moʻuí, ʻo hangē ko hono tokangaʻi hono uaifí mo e ngāue maʻuʻanga moʻuí, pea faleʻi ia ke ʻoua naʻá ne ngāue pe liliu ʻo lahi ange ʻi he mālohi naʻá ne maʻú. ʻE tākiekina fēfē nai koe ʻe he faleʻi ke ʻoua ʻe lele ʻo vave ange ʻi ho mālohí?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:5-37

ʻOku feinga ʻa Sētane ke fakaʻauha ʻa Siosefa Sāmita mo e ngāue ʻa e ʻOtuá

ʻE lava fēfē ʻe ha tauhele hangē ko ia ʻoku hā he fakatātaá ʻo fakafofongaʻi e ngaahi taumuʻa ʻa Sētane kiate kitautolú?

ʻĪmisi
tauhele kumā ʻi ai e siisi

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:5, pea kumi ʻa e meʻa naʻe fekau ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke fai ke hao ai mei he ngaahi tauhele a Sētané. (Ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:5 ko ha veesi fakataukei folofola.)

Fakakakato ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻo makatuʻunga ʻi he meʻa ʻoku akoʻi ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:5 fekauʻaki mo e ngaahi tāpuaki ʻe lava ke maʻu mei he lotú: ʻI heʻetau lotu maʻu peé, Te ke fie fakaʻilongaʻi e ngaahi foʻi lea mo e ngaahi kupuʻi lea ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:5 ʻoku akoʻi ai ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.

Naʻe fakatokanga ʻa e Eikí kia Siosefa ki ha tauhele kuo fokotuʻu ʻe Sētane ke fakaʻauha ʻa e Palōfitá mo e ngāue ʻa e ʻOtuá. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:6, 10–19, pea kumi ke ʻiloʻi e palani ʻo e kakai fai angahala ʻa ia ne nau maʻu ʻa e tohi fakamatala totonu ko ia ne ʻalu mo Māteni Hālisi ki ʻapí.

ʻOku folofola ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:20–29 fekauʻaki mo e ivi tākiekina ʻo Sētané ʻi he kakai naʻa nau kaihaʻasi ʻa e peesi ʻe 116 ʻo e tohi fakamatala totonú. Naʻá ne fakahā foki ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa Sētané. ʻOku tau ako mei he ngaahi vēsí ni ʻoku holi ʻa Sētane ke fakaʻauha ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí mo hotau laumālié.

  1. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi koe ʻi hono ʻilo ʻa e ngaahi taumuʻa mo e founga ʻa Sētané ke ke fakaʻehiʻehi pea hao mei heʻene ngaahi tauhelé? Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ha palani ʻo e meʻa te ke lava ʻo fai ke fakaʻehiʻehi pe hola ai mei heʻene ngaahi tauhelé, hangē ko e fakaʻehiʻehi mei he mamata ʻi he ngaahi fakatātā koví kapau te nau ʻasi fakafokifā ʻi muʻa ʻiate koe pe ko e ʻalu ki he feituʻu ʻokú ke ʻiloʻi ʻoku totonu ke ke fakaʻehiʻehi mei aí.

ʻOku tau ako ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:30–37 koeʻuhí ko e palani ʻa e kakai fai angahala ko ia ke fakaʻauha ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá mo e ongoongo lelei ʻo Siosefa Sāmitá, naʻe fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Palōfitá ke ʻoua naʻa ne toe liliu ʻa e konga ʻo e ʻū lauʻi peletí ʻa ia naʻe ʻi he ngaahi peesi ne molé.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:38–45

ʻOku fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Siosefa Sāmita ke liliu ʻa e ʻū lauʻi peleti ʻa Nīfaí

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:38–42, pea kumi ʻa e meʻa naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke liliú kae ʻikai ko e konga ʻo e ʻū lauʻi peleti kuo liliú ne ʻi he ngaahi laʻipeesi ne molé.

Naʻe ʻi he peesi ne molé ʻa e liliu ʻo e tohi ʻa Līhaí, ʻa ia naʻe ʻi he fakanounou ʻa Molomona ʻo e ʻū lauʻi peleti lalahi ʻa Nīfaí (kamata ʻi he 600K.M. ki he 130K.M.). Ne tataki fakalaumālie ʻa Nīfai ke ne hiki ʻa e ʻū lauʻi peleti iiki ʻa Nīfaí pea naʻe ueʻi fakalaumālie ʻa Molomona ke fakakau ʻa e ʻū lauʻi peleti iiki ʻa Nīfaí ʻi heʻene lekōtí ki “ha taumuʻa fakapotopoto,” ʻa ia ne teʻeki mahino kakato kiate kinaua ʻi he taimi ko iá (vakai, 1 Nīfai 9:5; Ngaahi Lea ʻa Molomona 1:3–7). Naʻe kau ʻi he ʻū lauʻi peleti iiki ʻa Nīfaí ʻa e vahaʻataimi tatau pē (mei he 600K.M. ki he 130K.M.) ʻo hangē ko e tohi ʻa Līhaí.

ʻOku tokoniʻi fēfē koe ʻe hono ʻiloʻi naʻe teuteuʻi ʻe he ʻOtuá ha founga ke fetongi ʻaki e ngaahi peesi ʻe 116 ne molé ʻi he ngaahi taʻu ʻe lauiafe kimuʻa pea molé ke ke falala kakato ange ai kiate Iá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:46–70

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e taumuʻa ki he Tohi ʻa Molomoná mo hono fatongia ʻi hono fokotuʻu ʻo Hono Siasí

ʻOku tau ako ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:46–70 naʻe tali ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi lotu faivelenga ʻo ʻEne kau ākonga Nīfaí ʻaki hono fakatolonga mo hono ʻomi ʻo e Tohi ʻa Molomoná ʻi hotau kuongá. Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻoku “ʻomi [ʻe he Tohi ʻa Molomoná] ki he māmá ʻa e ngaahi tefito moʻoni ʻo [ʻEne] tokāteliné” (T&F 10:62). ʻI he langa ko ia ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tokāteliné ko iá, naʻe fokotuʻu ʻe he Fakamoʻuí Hono Siasí ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí .

ʻĪmisi
scripture mastery icon
Fakataukei Folofolá—Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:5

  1. Toe lau e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:5, pea tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻo kau ki ha taimi kuo tokoniʻi ai koe ʻe he lotú ke ke ikunaʻi ʻa Sētane.

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 3; 10 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: