Seminelí
ʻIuniti 26: ʻAho 2, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–33


ʻIuniti 26: ʻAho 2

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–33

Talateú

ʻOku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121 ha ngaahi konga ʻo e tohi fakalaumālie ne fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he Kāingalotú, ʻi he ʻaho 20 ʻo Māʻasi 1839, meí he Fale Fakapōpula Lipetií. ʻOku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–33 ʻa e fakamatala ʻa e Fakamoʻuí ki he fakamaau ʻe hoko mai ki he kau faiangahalá pea mo ʻEne talaʻofa ʻo e fakahā ki he kau loto-toʻá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–25

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e ngaahi tautea ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku nau fakatangaʻi ʻa e Kāingalotú

Fakakaukauloto angé ʻokú ke mavahe atu ʻi ha pongipongi ʻe taha, ʻokú ke fakatokangaʻi ʻa e ngaahi lea ko ʻení ʻoku fokotuʻu ʻi tuʻa ʻi he matapā homou ʻapí: “Kuo pau ke ngaohi e kau Māmongá ke hangē ha ngaahi filí pea kuo pau ke fakaʻauha.

Te ke manavasiʻi nai ke mavahe mei ho ʻapí? Te ke kumi tokoni ki fē? Ko e hā te ke ongoʻi kapau te ke ʻilo ne poupouʻi ʻe ha niʻihi ho kaungāmeʻa kimuʻá e fakamatala ko ʻení?

Kimuʻa pea tuku pōpula ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻo hono kaungāmeʻa mateakí naʻa nau tafoki meiate ia. Ko Tōmasi B. Maasi mo ʻOasoni Haiti, ha toko ua ʻo e kaungāmeʻa kimuʻá, naʻá na hoko ko ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe fakamoʻoni hingoa fakatouʻosi ʻa e ongo tangatá ni ʻi ha tohi fuakava (ko ha fakamatala faka-fuakava) ne tukuakiʻi loi ai ʻa Siosefa Sāmita mo ha kau mēmipa kehe ʻo e Siasí ki hono palani ke tuli ʻa honau ngaahi filí ʻaki hano tutu pea fakaʻauha ʻenau koloá. Naʻe fakaʻaiʻai ʻe he tohi fuakavá ni e kōvana ʻo Mīsulí ke fai ha fakamatala, ʻoku ʻiloa ko e tuʻutuʻuni ke fakaʻauhá, ʻo pehē kuo pau ke fakaʻauha e kau Māmongá kotoa pe tuli meí he siteití. Ko e fakamatala naʻá ke fakakaukauloto ki ai ne fokotuʻu ʻi ho matapaá ko ha kupuʻi lea ia naʻe toʻo fakahangatonu mai meí he tuʻutuʻuni ke fakaʻauhá (vakai, History of the Church, 3:175).

Manatuʻi ko e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121–23 ko ha ngaahi konga ia ʻo ha tohi fakalaumālie naʻe fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he Kāingalotú ʻi Māʻasi 1839 lolotonga hono tuku pōpula ia ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–17, ʻo kumi pe ko e hā naʻe ako ʻe he Palōfitá meí he ʻEikí ʻo kau ki he meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ne nau tukuakiʻi naʻe maumau-fono ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí.

ʻOku hanga ʻe he kupuʻi lea “ʻe fakaʻauha ʻenau ʻamanaki leleí, pea ʻe mole atu ʻa ʻenau ngaahi ʻamanakiʻangá” (T&F 121:11) ʻo fakahaaʻi he ʻikai ola lelei e ngaahi palani ʻa kinautolu ʻoku tauʻi ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí.

Ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:18–22, ʻo kumi ha toe ngaahi nunuʻa ʻe hoko mai kiate kinautolu ʻoku nau tukuakiʻi loi pea tauʻi ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí. (ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “motuhi ai ʻa kinautolu meí he ngaahi ouau ʻo [e fale ʻo e ʻEikí]” ʻi he veesi 19, ki he mole pe ke fakamavahevaheʻi meí he ngaahi tāpuaki ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi ouau ʻo e temipalé.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ha ngaahi ʻuhinga ne ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi he veesi 13 mo e 17, ki hono tukuakiʻi ʻe ha niʻihi ʻa ʻEne kau tamaioʻeikí ki he faiangahalá.

    2. Fakatatau ki he veesi 19–22, ko e hā e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e lea loi fekauʻaki mo e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá?

Naʻe takiekina ʻe he ngaahi fakamatala loi meí he kau mēmipa ʻo e Siasí ʻa ia kuo nau hē meí he moʻoní mo ha niʻihi kehe, fakataha mo e tuʻutuʻuni ke fakaʻauha ʻa e kōvaná ke toe tupulaki ange ai hono fakatangaʻi ʻo e kāingalotú.

ʻĪmisi
mob scene

Naʻe fakaʻauha ʻe he kau fakatangá ʻa e koloa ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Mīsulí.

ʻI hoʻo lau e fakamatala ko ʻení, fakaʻilongaʻi e ngaahi founga ne ngaohikovia ai e kāingalotú.

ʻI he ʻaho 30 ʻo ʻOkatopa 1838, hili pē ia ha ʻaho ʻe tolu hono tuku atu e tuʻutuʻuni fakaʻauhá, ne fakaofiofi atu ha kau tangata ʻe toko 240 nai ki he nofoʻanga Māmongá ʻi ha feituʻu ʻoku ui ko Hauni Mila (pe Hani Mila). Ne hola ʻa e kakai fefiné mo e fānaú ki he vao ʻakaú, kae kumi maluʻi ʻa e kakai tangatá ʻi he fale tuki ukameá. Naʻe taʻalo ʻe ha taha ʻo e kau taki ʻo e Kāingalotú, ko Tēvita ʻĒveni, ʻa hono tataá mo tautapa ki he melinó. Naʻe tali kiate ia ʻaki e ongo ʻo ha laifolo ʻe teau, naʻe fakataumuʻa e tokolahi ʻo kinautolu ki he fale tuki ukameá. Naʻe fana taʻe angaʻofa e kau fakatangá ki he tokotaha kotoa pē ne nau sio ki aí, kau ai ʻa e kakai fefiné, kau tangata toulekeleká, mo e fānaú. Naʻe puke mai ʻe ʻAmanitā Sāmita ʻene ongo tama fefiné pea nau lele mo Mele Sitetiueli ʻo kolosi he kiʻi vai ʻi ha kiʻi hala luelue. Naʻe manatu ʻa ʻAmanitā ʻo pehē, “Neongo ko e kakai fefine kimautolu pea ʻi ai mo ʻemau fānau iiki, ka ʻi heʻemau hola ke kumi moʻuí, ne kei hokohoko pē ʻa e ngaahi fana ʻa e kau angakoví ʻo feinga ke tamateʻi kimautolu” (ʻi he Andrew Jenson, “Amanda Smith,” The Historical Record, July 1886, 84).

Ne hū ha niʻihi ʻo e kau fakatangá ki he loto fale tuki ukameá pea nau maʻu pea tāmateʻi ʻa Sātisi Sāmita taʻu 10, ko e foha ʻo ʻAmanitā Sāmitá, ʻi heʻene toitoi ʻi he lalo ʻi he meʻa tapili ʻo e fale tuki ukameá. Naʻe toki fakamatala ha tangata kimui ange ʻo pehē, “ʻE hoko ʻa e lihá ko ha kutu pea kapau naʻá ne moʻui, te ne hoko ko ha Māmonga” (ʻi he Jenson, “Haun’s Mill Massacre,” Historical Record, Dec. 1888, 673; vakai foki, B. H. Roberts, A Comprehensive History of the Church, 1:482). Naʻe mamata ʻa ʻAlamā Sāmita, ko e tehina taʻu fitu ʻo Sātisi, ki hono fakapoongi ʻene tamaí mo hono taʻoketé pea naʻe fanaʻi foki mo ia ʻi hono alangá. Naʻe ʻikai ʻilo ia ʻe he kau fakatangá pea naʻe fakamoʻui ia kimui ange ʻi ha mana ʻo fakafou ʻi he lotú mo e tuí. Neongo naʻe hola ha kau tangata toko siʻi fakataha mo e kakai fefine mo e fānau ʻi he vaitafé ki he ngaahi tafungofungá, ka naʻe tāmateʻi ha kakai ʻe toko 17, pea kafo ʻa e toko 13 nai. (Vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 201, 203–4; vakai foki, History of the Church, 3:183–86.)

Naʻe ʻikai ke fakamaauʻi ʻi he fakamaauʻanga ʻo Mīsulí pe kau maʻu mafai fakapuleʻangá ha taha ʻo e kau fakatanga anga fītaʻa ko ʻení koeʻuhí ko ʻenau ngaahi hiá.

Ko e hā ha ongo naʻá ke mei maʻu kapau naʻá ke aʻusia e ngaahi anga fakamamahi ko ʻení? Ko e hā ʻa e ongo naʻá ke mei maʻu ʻi hoʻo ʻilo he ʻikai fakamaauʻi e niʻihi ne nau ʻohofi koé ki heʻenau ngaahi angafaí?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:23–25, ʻo kumi ha ngaahi kupuʻi lea ʻokú ne fakahaaʻi ʻe hanga ʻe he ʻOtuá ʻo fakamaauʻi ʻa e ngaahi fili ʻo e kāingalotú ki heʻenau ngaahi angafaí. (ʻOku ʻikai ke tau ʻilo ʻa e taimi ʻe hoko mai ai ʻa e ngaahi tautea ko ʻení ki he ngaahi fili ʻo e Kāingalotú. ʻOku ʻi ai ha ngaahi nunuʻa mahalo ʻe toki hoko mai ʻi he maama kahaʻú.)

Fakakakato e ngaahi lea ʻo e moʻoni ko ʻení ʻo fakatatau mo e meʻa ne ke ako meí he veesi 24–25.

  • Ko e ʻEikí mo e ʻetau ngaahi ngāue kotoa pē.

  • ʻE maʻu ʻe kinautolu ʻoku fakafetau ki he ʻEikí mo Hono kakaí ʻa e ʻi he taimi pē ʻOʻoná.

  1. Fakakaukau angé ki ha ngaahi taimi kuó ke mamata ai ki ha faihala ʻa ha kakai pea hangē ʻoku nau hao mei hono ngaahi nunuʻá. Tali ʻa e fehuʻi ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá: ʻE fekauʻaki fēfē ʻa e tefitoʻi moʻoni naʻá ke maʻu ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:24–25 ki he ngaahi tūkunga ʻo e ʻaho ní, ʻa ia ʻoku hangē ʻoku hao ʻa e kakaí meí he ngaahi nunuʻa ʻo ʻenau faihalá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:26–33

ʻOku talaʻofa e ʻOtuá ke fakahā mai ʻa e ngaahi moʻoni taʻengatá ʻo fakafou ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní

ʻĪmisi
Liberty Jail inside

Fungavaka lalo ʻo e Fale Fakapōpula Lipetií

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:26, ʻo kumi ha foʻi moʻoni naʻe hiki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá lolotonga ʻene nofo pōpula ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií.

Fakaʻaongaʻi ʻa e meʻa naʻá ke ako ʻi he veesi 26 ke fakakakato ʻa e lea ko ʻení: ʻE hanga ʻe he ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he .

ʻĪmisi
Elder Jeffrey R. Holland

ʻI hoʻo fakakaukau ki ha founga ʻe lava ke ʻi ai e kaunga e moʻoni ko ʻení kiate koe ʻi hoʻo aʻusia ha ngaahi faingataʻá, fakalaulauloto ki he lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Sefilī R. Hōlani ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá: “ʻE lava ke mou maʻu ha ngaahi aʻusia toputapu, maʻu fakahā, pea mo ha fakahinohino mei he ʻEikí ʻi he taimi fakamamahi taha hoʻo moʻuí—lolotonga e tūkunga faingataʻa tahá, ʻi he taimi ʻokú ke kātekina ai e ngaahi mamahi taʻe totonú, pea ʻi hoʻo fehangahangai mo e ngaahi faingataʻá ʻoku hangē he ʻikai te ke ikunaʻí” (“Lessons from Liberty Jail” [Brigham Young University fireside, Sept. 7, 2008], 4; speeches.byu.edu).

ʻOku ʻomi ʻe he fakamatala ko ʻení ʻa Lusi Meki Sāmitá ha sīpinga ʻo e founga ʻe lava ke fakahā mai ai ʻe he ʻOtuá kiate kitautolu ʻa e ʻiló ʻo fakafou mai ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻI hoʻo lau ʻa e fakamatala ko ʻení, fakatokangaʻi e founga ne hanga ai ʻe he ʻilo naʻá ne maʻu meí he Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakafiemālieʻi ia ʻi hono tuku pōpula ʻene tama tangatá ʻi he Fale Fakapōpula Lipetií hili hono taki pōpula ʻa Siosefa mo Hailame pea fakamanamanaʻi ʻaki ʻa e maté.

ʻĪmisi
Lusi Meki Sāmita

“Naʻe ʻi ai ha taimi ne fonu homau falé ʻi he tengihiá, tangilāulaú, mo e mamahí; ka, ʻi he lotolotonga ʻo ʻeku loto mamahí, naʻá ku maʻu ha fiemālie naʻe laka hake ia ʻi he fakafiemālie kotoa ʻo e māmaní. Naʻá ku fonu ʻi he Laumālie ʻo e ʻOtuá, pea maʻu ʻeni ʻi he meʻa-foaki ʻo e kikité: ‘Tuku ke fakafiemālieʻi ho lotó fekauʻaki mo hoʻo fānaú, he ʻikai fakalaveaʻi kinaua ʻe hona ngaahi filí. …’ Naʻe nonga ai ʻeku fakakaukaú, pea naʻá ku mateuteu ke fakafiemālieʻi ʻeku fānaú. Naʻá ku talaange kiate kinaua ʻa e meʻa naʻe fakahā mai kiate aú, pea naʻá na fiemālie lahi ai” (History of Joseph Smith by His Mother, ed. Preston Nibley [1958], 291).

  1. Tali ha taha pe fakatouʻosi ‘a e ongo fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻE lava fēfē ke tokoniʻi koe ʻe hoʻo maʻu ʻa e ʻilo meí he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he taimi ʻe hoko ai ha faingataʻa kiate koe?

    2. Ko e fē ha taimi naʻá ke maʻu ai ha ʻilo meí he Laumālie Māʻoniʻoní kuó ne tokoniʻi koe ʻi ha taimi faingataʻa?

Naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:26–33, ke fakahā ha ʻilo ʻa ia naʻe “teʻeki ai ke fakahā talu meí he fokotuʻu ʻo māmaní” (T&F 121:26) pea ke foaki ha ngaahi tāpuaki nāunauʻia kiate kinautolu kotoa pē naʻá nau “kātaki lototoʻa koeʻuhí ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí” (T&F 121:29).

Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e talanoa fakafehoanaki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:33, ke tokoni ke mahino ki he Kāingalotú naʻe mālohi ange ʻa e ʻEikí ʻiate kinautolu naʻa nau fakatangaʻi ʻa e Kāingalotú pea feinga ke taʻofi e ngāue ʻa e ʻOtuá.

Lau ʻa e veesi 33, ʻo kumi ʻa e fakafehoanaki naʻe fai ʻe Siosefa Sāmita ke fakatātaaʻi ʻaki e mālohi ʻo e ʻOtuá. Ko ha vaitafe lahi mo mālohi ʻa e Vaitafe Mīsulí pea naʻe tokolahi ʻa e Kāingalotu ʻo e ngaahi fuofua ʻaho ʻo e Siasí ne nofo ofi pea mo maheni mo iá.

ʻĪmisi
Missouri River

Ko e Vaitafe Mīsulí

ʻE lava fēfē ʻe ha taha ʻo taʻofi ha vaitafe lahi mo mālohi ʻaki pē ha nima ʻe taha? ʻOkú ke pehē ko e hā naʻe akoʻi ai ʻe he ʻEikí ki he Palōfitá fekauʻaki mo e fakahā te Ne ʻomí?

Ko e tokāteline ʻe taha ʻoku tau ako meí he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:33 ko e ʻikai ke lava ʻe ha meʻa ke taʻofi e laka ki muʻa e ngāue ʻa e ʻEikí.

  1. Tali e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā ʻokú ke ongoʻi ʻi hoʻo ʻilo ʻe kei hokohoko atu pē ʻa e ngāue ʻa e ʻEikí neongo e fakafepakí?

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:11–33 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau mo e mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: