Seminelí
ʻiuniti 22: ʻAho 4, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105


ʻIuniti 22: ʻAho 4

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105

Talateú

Naʻe hanga ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha kau ngāue tokoni mo ha kau hū foʻou ʻe toko 200 kehe nai ʻi he fakahinohino pea ʻi he talangofua ki he ʻEikí, ʻo fokotuʻu ʻa ia ne ʻiloa ko e ʻApitanga ʻo Saioné ke ō atu ʻo tokoniʻi ʻa e Kāingalotu ne tuli mei he Vahefonua Siakisoni, ʻi Mīsulí. ʻI he ʻaho 22 ʻo Sune, 1834, lolotonga ʻenau nofo ofi ki he Vaitafe Taumātaʻú ʻi Mīsulí, ne maʻu ʻe Siosefa Sāmita e fakahā ʻoku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105. Naʻe ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi he fakahaá ni e ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo hono huhuʻi ʻo Saioné.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:1–19

ʻOku fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke nau tatali ki hono huhuʻi ʻo Saioné

ʻĪmisi
violinists

Fakakaukau ki he hoko ko ha mēmipa ʻo ha ʻōkesitulā. Lotolotonga ha fakaʻaliʻali, kuo fakakaukau ha niʻihi ʻo e kau tā vaiolini ke tā mei ha peesi kehe ʻo e mūsiká ʻo kehe mei he toenga ʻo e ʻōkesitulaá. Kimuʻa pea nau kamata ke fai iá, naʻe fili ha niʻihi ia ʻo e kau ifi fulutá ke ifi ke toe vave ange. Naʻe fakakaukau ʻa e kau ifi meʻa ifi palasá ʻi he taimi tatau ke ʻoua naʻa nau toe ifi kinautolu.

ʻI hoʻo hoko ko ha mēmipa ʻo e ʻōkesitulā ko ʻení, ʻe uesia fēfē koe ʻe he ngaahi fili ko ʻení? Ko e hā e ola ʻo e fakaʻaliʻalí? Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fāitaha ʻi he taumuʻá mo ngāue fakataha ha ʻōkesitulā ke maʻu ha mūsika fakaʻofoʻofa?

Manatuʻi ne fakahinohino ʻe he ʻEikí ʻi Fēpueli ʻo e 1834, ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha niʻihi kehe ke tānaki fakataha ʻa e ngaahi maʻuʻanga tokoni fakaetuʻasinó mo uki ha kau ngāue tokoni ke tokoni ki he Kāingalotu ne tuli mei Vahefonua Siakisoni, ʻi Mīsulí ke toe maʻu ʻa honau kelekelé. ʻI hoʻo ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105, kumi ʻa e fatongia ʻo e fāitahá ʻi he feinga ko ia e Kāingalotú ke toe fakafoki mai ʻa e kelekele ko Saioné.

ʻI ha fakahā kimuʻá (vakai, T&F 103:30–34), naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne fakaʻamu ke kau atu ha ngāue tokoni ʻe toko 500 ʻi he ʻApitanga ʻo Saioné. Kapau he ʻikai lava ke maʻu ha toko 500, ko e siʻisiʻi naʻá Ne fie maʻú ko ha kau ngāue tokoni ʻe toko 100. Naʻe ʻikai ke maʻu ʻa e ola ne fai ki ai e ʻamanaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ha niʻihi kehe ʻi he feinga ko ha tali ke uki ha kau ngāue tokoni pea mo ha ngaahi maʻuʻanga tokoni maʻá e ʻApitanga ʻo Saioné. ʻI he taimi naʻe kamata ke laka atu ai e kemí ʻi he kamataʻanga ʻo Mē ʻo e 1834, ko e toko 122 pē naʻe loto fiemālie ke ʻalú. Ne toe uki ʻe he ʻApitanga ʻo Saioné ha kau ngāue tokoni he hala ki Mīsulí. ʻI he taimi ne feʻiloaki ai e kulupu ne uki ʻe Hailame Sāmita mo Laimani Uaiti mei he Vahefonua Misikení mo e kongakau ʻa Siosefá ʻi he konga kimuʻa ʻo Sune 1834, ne kau ki he ʻApitanga ʻo Saioné ha kakai tangata pē ʻe toko 200, kau fafine ʻe toko 12, mo ha fānau ʻe toko 9 (vakai, Alexander L. Baugh, “Joseph Smith and Zion’s Camp,” Ensign, Jun. 2005, 45).

Ko e ʻavalisi ʻo e taʻu ʻo e kau tangata ʻi he ʻApitanga ʻo Saioné ko e taʻu 29. Ko e mēmipa taʻu siʻi taha ʻo e ʻapitangá naʻe taʻu 14, pea ko e taʻu motuʻa tahá naʻe 79. Naʻe taʻu 28 pē ʻa Siosefa Sāmitá, ʻa ia naʻe fili ke hoko “ko e ʻeikitau pule ʻo e kau tau ʻa ʻIsilelí” (ʻi he Church History, 2:39).

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 105:7– 8, ʻo kumi ha ʻuhinga ne fili ai ha niʻihi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ke ʻoua ʻe tokoni ki honau kāinga ʻi Mīsulí.

Naʻe tatali ha niʻihi ʻo e kau mēmipa ʻo e Siasí ke vakai pe ʻe kau mai ʻa e ʻOtuá pea tokoniʻi e Kāingalotu Mīsulí kimuʻa pea nau tokoni pe ʻoatu ha tokoni fakapaʻanga ki honau kaungā mēmipa ʻo e Siasí. Ko e hā ʻokú ke pehē ai ʻoku hala e faʻahinga tōʻonga fakakaukau ko ʻení?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:1–6, ʻo kumi ʻa e founga uesia ai e kāingalotú ʻe he talangataʻá mo e taʻe fāitahá. Mahalo ʻe tokoni ke mahino ʻoku kau ʻi he “fono ʻo e puleʻanga fakasilesitialé” ʻi he veesi 4–5 ʻa e ngaahi fono mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fie maʻu ke talangofua ki aí, ngaahi ouau ʻoku fie maʻu ke tau maʻú, mo e ngaahi fuakava ʻoku fie maʻu ke tau tauhi ke maʻu ʻa e puleʻanga fakasilesitialé.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa kuo pau ke tau fai kae lava ke langa hake ʻa Saioné?

    2. ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fie maʻu ai ʻa e uouangatahá mo e talangofua ki hono langa hake ʻo Saioné?

    3. Ko e hā ha ngaahi meʻa kuó ke aʻusia kuó ne tokoni ke mahino kiate koe ʻa e mahuʻinga ke uouangataha e kau mēmipa ʻo e Siasí?

Naʻe aʻusia ʻe kinautolu ʻoku nau loto fiemālie ki he ʻapitanga ʻo Saioné ha ngaahi faingataʻa mo e ngaahi mana ʻi he kotoa ʻo ʻenau fononga. Fakalaulauloto ki he founga ke tali ʻaki ha niʻihi ʻo e ngaahi faingataʻa ko ʻení:

Ne lue e ʻApitanga ʻo Saioné ʻi ha maile nai ʻe 900 (kilomita ʻe 1,450) ʻo fakafou ʻi he vahefonua ʻe fā, fononga ʻi ha maile ʻe 20 mo e 40 (kilomita ʻe 32 mo e 64) he ʻaho ʻi ha aho ʻe 45. Ne aʻusia ʻe he kau nofo kemí e fā e vaʻé, tuʻunga vela mo hahau e ʻeá, nounou e meʻakaí, mo e ngaahi meʻakai ʻikai ʻikai fakatupu moʻui leleí. (Vakai, Alexander L. Baugh, “Joseph Smith and Zion’s Camp,” 44; Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003], 143–44.) Ne ʻi ai ha taimi ne inu ai ʻe he niʻihi ʻo e kau ʻapitangá ʻa e vai kele ne fonu ikeikaʻāvaí, ʻa ia ne sivi (pea ko e taimi ʻe niʻihi ne sivi ʻaki pē honau nifó) pe inu mei he halanga e topuvaʻe ʻo e fanga hōsí hili ha ʻuha lōvai. Lolotonga e fonongá, ne faʻa fakamanamanaʻi e ʻApitanga ʻo Saioné ʻaki ha fetāʻaki mei ha niʻihi kehe. (Vakai, Church History in the Fulness of Times, 144–45.)

Neongo honau ngaahi faingataʻaʻiá, naʻe tāpuekina ʻa e ʻApitanga ʻo Saioné ke nau aʻusia ha ngaahi mana lahi ʻi he kotoa ʻo ʻenau fonongá. Hangē ko ʻení, ʻi ha ʻaho ʻafu ʻeni ʻi Sune ʻo e 1834, ne fononga e kau kemí ʻi he ʻaho kakato pea ne ʻikai ha vai talu mei he pongipongí. Hili ʻa ʻene mamata ki he faingataʻaʻia ʻa e kau tangatá mo ʻenau fanga monumanú, ne kole ʻe he Palōfita ha sāvolo, fili ha feituʻu, pea keli ha vaitupu mamaha. Ne vave ʻa ʻene fonu vaí, pea naʻe kei fonu pē hili e maʻu mei ai ʻa e kau mēmipa ʻo e kemí mo ʻenau fanga monumanú.

ʻI he konga ki loto ʻo Sune 1834, naʻe mālōlō ʻa e ʻApitanga ʻo Saioné ʻi ha manga-vai ʻo e Vaitafe Taumātaʻú ʻi Mīsulí. Ne heka hoosi mai ha kau tangata ʻe toko nima kuo nau fakamahafu ki he nofo kemí pea fakapapau ʻe “i heli e kau mēmipa ʻo e ʻApitanga ʻo Saioné kimuʻa he pongipongí” (ʻi he History of the Church, 2:103). Naʻa nau pehē ko ha kau tangata fakatanga ʻe toko 300 tupu ne fakatahaʻi mei ha ngaahi vahefonua kehekehe ʻa e ngaahi vahefonua pea ne nau teuteu ke kolosi atu he Vaitafe Mīsulí ke fakaʻauha ʻa kinautolu. Ne fie fuhu ha niʻihi ʻo e kau tangata ʻi he ʻApitanga ʻo Saioné, ka naʻe palōmesi ange ʻa e Palōfitá ʻe maluʻi kinautolu ʻe he ʻEikí. Naʻe pehē ʻe he Palōfita, “Tuʻu maʻu pea mamata ki he fakamoʻui ʻa e ʻOtuá” (lea mei he Joseph Holbrook, “History of Joseph Holbrook, 1806–1885,” 15, ʻi he Church History in the Fulness of Times,148.)

ʻĪmisi
Fishing River

Vaitafe Taumātaʻú, ʻi Mīsuli

Hili ha ngaahi miniti siʻi e mavahe ʻa e kau Mīsulí, naʻe hā mai ha kiʻi konga ʻao ʻuliʻuli ʻi he langí. Naʻe ngaʻunu fakahahake pea mafola ʻo hangē ha takainga tohí, ʻo fakafonu ʻa e langí ʻaki ʻa e fakapoʻulí. Naʻe hoko mai ha ʻuha lōvai, ʻuha maka, matangi, mana, pea tapa mo e ʻuhilá. Ne liʻaki ʻe he ʻApitanga ʻo Saioné ʻa honau ʻū tēnití pea kumi nofoʻanga ʻi ha ʻapisiasi Papitaiso motuʻa ne ofi mai. ʻI he taimi ne hū mai ai ʻa Siosefa Sāmitá, naʻá ne pehē, “Kau tangata, ʻoku ʻi ai ha ʻuhinga ki he meʻá ni. ʻOku ʻi he matangí ni ʻa e ʻOtuá.” Ne taʻofi ʻe he matangí ʻa e kau fakatanga ne feinga ke kolosi he Vaitafe Mīsulí. Ne viviku e mahafu ʻa e kau fakatangá ʻi he matangi mālohí, ʻo ʻikai toe ʻaonga. Naʻe toe ilifia pea fakamoveteveteʻi ʻa ʻenau fanga hōsí pea māʻolunga hake e Vaitafe Taumātaʻú ʻaki ha ngaahi fute, ʻo taʻofi kinautolu mei he ʻohofi ʻa e ʻapitanga ʻo Saioné. (Vakai, Church History in the Fulness of Times, 148; vakai foki, History of the Church, 2:104–5.)

  1. Naʻe fakamahinoʻi ʻe he ngaahi aʻusia ko ʻení ha ngaahi founga mahuʻinga mo fakaofo naʻe tokoniʻi ʻe he ʻEikí ʻa e ʻApitanga ʻo Saioné. Naʻá Ne toe tokoniʻi kinautolu ʻi ha ngaahi founga iiki. Tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻo kau ki ha taimi ne tokoniʻi ai koe pe ko ha taha kehe ʻokú ke ʻilo ʻe he ʻEikí ke fakahoko ʻEne ngaahi taumuʻá.

Kimuʻa pea mavahe ʻa e ʻApitanga ʻo Saioné mei Ketilani, ʻOhaioó, naʻe maʻu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha talaʻofa meia Taniela Tanikilini, ko e kōvana ʻo Mīsulí, kapau he ʻikai fakapapauʻi ʻe he kau fakamaau melino ʻi he Vahefonua Siakisoní e malu ʻa e Kāingalotú, te ne fakaʻaongaʻi ha ngaahi founga kehe ke ne fakamālohia ʻa e laó. Naʻá ne toe pehē foki ʻe fie maʻu ha tuʻunga malu fakakautau ke tokoniʻi e Kāingalotú ke foki ki honau ʻapí. Hili e aʻu atu ki Mīsuli e kau mēmipa ʻo e ʻApitanga ʻo Saioné, naʻa nau ʻilo ai he ʻikai tauhi ʻe Kōvana Tanikilini ʻa ʻene palōmesi ke tokoniʻi e Kāingalotú. (Vakai, Church History in the Fulness of Times, 135, 146–47.) Neongo ʻa e ongoongo fakalotosiʻi ko ʻení, ne hoko atu pē ʻa e ʻApitanga ʻo Saioné ki he Vahefonua Siaskisoní, ʻo talitali ki ha toe fakahinohino mei he ʻEikí.

Ne hoko mai e fakahinohino ko ʻeni naʻe fie maʻú ʻi ha fakahā mei he ʻEikí ʻi Sune 22, 1834, hili ha fononga ʻa e ʻApitanga ʻo Saioné ʻi ha meimei uike ʻe fitu pea naʻe mei maile pē ʻe 10–20 (kilomita ʻe 16–32) mei he Vahefonua Siakisoní. ʻOku lekooti ʻa e fakahā ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:9–14, ʻo kumi pe ko e hā ne folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ke nau fai fekauʻaki ko hono huhuʻi ʻo Saioné.

ʻĪmisi
men pulling wagon

Fakakaukau ko ha mēmipa koe ʻo e ʻApitanga ʻo Saioné. Hili hoʻo fāifononga mai ko ʻení, ʻokú ke ʻilo ʻe fie maʻu ke ke tatali ʻo “kiʻi fuofuoloa siʻi” kimuʻa pea toki huhuʻi ʻa Saione. Ko e hā nai te ke ongoʻí?

  1. Lisi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ha ʻuhinga ʻe ua ne ʻomi ʻe he ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:9– 14 ki he ʻikai ke huhuʻi ʻa Saione ʻi he taimi ko iá. Fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻe fie maʻu ke fakatonutonu ʻi he ongo ʻuhinga taki taha ko ʻení pe ke fakahoko kimuʻa hono huhuʻi ʻo Saioné pea mo hono ʻuhingá.

Manatuʻi ko hono huhuʻi ʻo e Saioné ʻoku ʻikai ko hono toe maʻu pē ia e meʻa ʻo e fonua ko Saioné. Neongo ko e Saioné ko ha feituʻu fakatuʻasino, ka ko ha sosaieti foki ʻoku kau ai ha faʻahinga kakai pau. Kuo pau ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e kakai ʻo e ʻEikí pea moʻui taau ke toe maʻu mo langa hake ʻa e kolo ko Saioné.

Naʻe tali ʻe he tokolahi ʻo e kau mēmipa ʻo e ʻApitanga ʻo Saioné ʻa e ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí ʻi he fakahā ko ʻení, ka naʻe hanu ha niʻihi pea ʻikai hoko atu ʻenau faivelengá hili ʻenau ʻilo he ʻikai te nau tau ʻi Mīsulí. Ne ʻikai mahino kiate kinautolu ko e taumuʻa lahi ange ʻo e ʻApitanga ʻo Saioné ke ʻoua te nau tau pe toe maʻu mai ʻa e kelekele ʻo e Kāingalotú ʻi he Vahefonua Siakisoní ʻi he mālohi fakakautau. Naʻe mateuteu ʻa e kau tangata ʻi he nofo kemí ke tau ʻo kapau ʻe fakamanamanaʻi ʻenau moʻuí, ka ʻoku ʻikai fakataumuʻa ʻa e ʻEikí ke huhuʻi ʻa Saione ʻaki e mālohi ʻo e tangatá (vakai, T&F 103:15–18; 105:14). Ne fakatupu ai ha angatuʻu fakahāhā pea iku ʻo hē ai ha niʻihi ʻo e kau tangatá ʻi hono fakahā mai ke tatali pea ʻoua ʻe taú.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:18–19, ʻo kumi ʻa e ʻuhinga ne ʻomi ai ʻe he ʻEikí ʻa e ʻApitanga ʻo Saioné ki Mīsuli pea fakahā leva ʻi heʻenau tūʻuta pē ke ʻoua ke nau ngāue ke fakafoki mai e Kāingalotú ki honau kelekele ʻi Saione he taimi ko iá. (ʻE ala tokoni ke mahino ʻe lava ke ʻuhinga ʻa hono ʻahiʻahiʻi e tuí ki hano siviʻi pe te ne fili ke falala mo talangofua ki he ʻEikí ʻo tatau ai pē pe ko e hā e ngaahi tūkungá.)

Fakakaukau ke fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi kupuʻi lea ʻi he veesi 18–19 ʻoku nau akoʻi ʻa e moʻoní kuo teuteuʻi ʻe he ʻOtuá ha ngaahi tāpuaki maʻanautolu ʻoku faivelenga ʻi honau ngaahi ʻahiʻahí.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e fē ha taimi kuó ke aʻusia ai pe ko ha taha ʻokú ke ʻiloʻi hano ʻahiʻahiʻi e tuí?

    2. Naʻe hoko fēfē ʻa hono ʻahiʻahiʻi ʻo e tuí ko e teuteu ki he ngaahi tāpuaki ʻi he kahaʻú?

Ne hoko ha taha ʻo e ngaahi tāpuaki lahi ne maʻu ʻe he tokolahi ʻo e kau mēmipa ʻo e ʻApitanga ʻo Saioné ʻi hano maʻu e ngaahi faingamālie ke ngāue ʻi he puleʻanga ʻo e ʻEikí. Ne fokotuʻutuʻu ʻi Fēpueli 1835 e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá mo e Kōlomu ʻUluaki ʻo e Kau Fitungofulú. Naʻe ngāue ʻa e toko hiva ʻo e ʻuluaki Kau ʻAposetoló mo e kau mēmipa kotoa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau Fitungofulú ʻi he ʻApitanga ʻo Saioné. (Vakai, Church History in the Fulness of Times, 151.)

ʻĪmisi
Siosefa Sāmita

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e fatongia ne maʻu ʻe he ʻApitanga ʻo Saioné ʻi hono teuteuʻi ʻo e kau tangatá ni ki honau ngaahi tuʻunga fakatakimuʻá: “Ne ʻikai finangalo e ʻOtuá ke mou tau. Naʻe ʻikai lava ke Ne fokotuʻutuʻu Hono puleʻangá ʻaki ha kau tangata ʻe toko hongofulu mā ua ke fakaava ʻa e matapā ʻo e Ongoongoleleí ki he ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní, pea mo ha kau tangata ʻe toko fitungofulu ʻi he malumalu ʻo ʻenau fakahinohinó ke muimui ʻi honau ʻaluʻangá, tuku kehe kapau naʻá Ne ʻomi kinautolu mei ha kau tangata kuo nau foaki ʻenau moʻuí, pea naʻa nau fai ha feilaulau maʻongoʻonga ʻo hangē ko ʻĒpalahamé” (ʻi he Church History 2:182).

Naʻe fakahaaʻi kimui ange ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha loto houngaʻia koeʻuhí ko e ngaahi meʻa ne nau aʻusia ʻi heʻenau hoko ko e kau mēmipa ʻo e ʻApitanga ʻo Saioné. Hangē ko ʻení, ʻi he taimi ne foki ai ʻa Pilikihami ʻIongi ki Ketilani, ʻi ʻOhaioó, ne fehuʻi ange ʻe ha tangata kiate ia, “Sai, ko e hā naʻá ke maʻu ʻi he fononga taʻeʻaonga ki Mīsuli mo Siosefa Sāmitá?” Ne tali ange ʻe Pilikihami ʻIongi, “ʻA e meʻa kotoa pē ne ʻuhinga ai ʻemau ʻalú.” Naʻá ne toe pehē, “He ʻikai te u fakafetongi e aʻusia naʻá ku maʻu ʻi he fonongá ʻaki e koloa kotoa ʻo e vahefonua Keaungá (Geauga)” (ʻi he B. H. Roberts, “Brigham Young: A Character Sketch,” Improvement Era, June 1903, 567). Ne hoko ʻa Ketilani he taimi ko iá ko e konga ʻo e Vahefonua Keaungá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:20-41

ʻOku akoʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ʻa e meʻa ke nau fai kimuʻa pea huhuʻi ʻa Saione

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:20– 37, ʻoku tau lau naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Mīsulí e founga ke nau tali ʻaki e fakatanga ne nau aʻusia lolotonga e tali ki hono huhuʻi ʻo Saione ʻi he kahaʻú. Naʻá ne faleʻi kinautolu ke nau loto-fakatōkilalo mo fakaʻehiʻehi mei hono fakatupu ʻa e fakakikihí. Naʻá Ne fakamatalaʻi ʻoku fie maʻu ke fakamāʻoniʻoniʻi kinautolu ʻi he teuteu atu ki hono huhuʻi ʻo Saioné. Hangē ko ia naʻá Ne folofola ʻaki ʻi he konga ki muʻa e fakahā tatau pē, naʻe fie maʻu “ke akoʻi … ʻo haohaoa ange, pea nau maʻu ʻa e poto mahení, pea ʻilo haohaoa ange ki honau fatongiá, pea mo e ngaahi meʻa ʻa ia [naʻá Ne fie maʻu] mei honau nimá” (T&F 105:10).

Naʻe fakaʻosi ʻe he ʻEikí ʻa e fakahā ko ʻení ʻaki hono fakahinohinoʻi ʻa e Kāingalotú ke nau fai ha meʻa ʻo ʻikai ngata pē maʻanautolu naʻa nau fakatangaʻi kinautolú, kae maʻá e māmaní kotoa. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:38–41, ʻo kumi ʻa e meʻa naʻá Ne fakahinohinoʻi kinautolu ke faí. (ʻI hoʻo laú, mahalo ʻe tokoni ke ʻiloʻi ʻoku ʻuhinga e kolé ke fekumi ki ha fuka ʻa ia ko ha fuka pe fakaʻilonga.)

  1. Fakakakato ‘a e ngaahi ngāue ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Makatuʻunga ʻi he ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:38–41, tohiʻi ha tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e tāpuaki ʻe lava ke maʻu kapau te tau feinga ke fokotuʻu ʻa e melinó mo e niʻihi kehé.

    2. Hiki ha meʻa ʻe fā pe nima ʻe lava ke fai ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi hotau kuongá ni ke nau feinga ke fokotuʻu ʻa e melinó mo e niʻihi kehé, tautautefito kiate kinautolu te nau ala fakatangaʻi kinautolú.

    3. Fili ha taha ʻo e ngaahi meʻa naʻá ke hikí, pea hiki ha taumuʻa ke fakahoko ʻi hoʻo moʻuí.

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ni ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe ki heʻeku faiakó: