Seminelí
ʻIuniti 13: ʻAho 1, Ko e uhouhonga ʻo Saioné


‘Iuniti 13: ‘Aho 1

Ko e Uhouhonga ʻo Saioné

Talateú

ʻOku ʻomi ʻe he lēsoni ko ʻení ha vakai fakalūkufua ki ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ne hoko ʻi he hisitōlia ʻo e Siasí ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí. ʻI he faʻahitaʻu māfana ʻo e 1831, ne kamata e fononga ha niʻihi ʻo e Kaingalotu kuo nau fakataha mai ki ʻOhaioó ke nofo ʻi he feituʻu ʻo e Vahefonua Siakisoni, Mīsulí. ʻI ha fakahā ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi Siulai ʻo e 1831, naʻe fili ai ʻe he ʻEikí ʻa e kolo ko Tauʻatāina, Mīsulí, ko e “potu ia ʻi loto mālie” ʻo Saioné (T&F 57:3). Naʻe kamata langa hake ʻe he Kāingalotú ʻa e koló mo fāifeinga ke moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá. Ka neongo ia, ʻi he taimi ko iá, ne kamata e ngaahi fakakikihi ʻi he Kāingalotú mo e kakai kehe ʻo Mīsulí, naʻe iku ia ki he fakatanga fakamamahi ki he Kāingalotú. Naʻe fakamālohiʻi ʻa e Kāingalotú ke nau mavahe mei he Vahefonua Siakisoní ʻi Nōvema mo Tīsema ʻo e 1833.

ʻOku fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa Tauʻatāina, Mīsuli, ko e uhouhonga ʻo Saioné

Fakakaukauloto ʻoku mou nofo kemi, peá ke ʻiloʻi ʻoku fakaofi atu ha afá. Ko e hā ha ngaahi founga te ke lava ʻo malu ai mei he afaá? ʻE ala tokoni fēfē ha fale fehikitaki ʻi he tūkunga ko ʻení?

ʻI he Fuakava Motuʻá, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he palōfita ko ʻĪsaiá e talanoa fakatātā ʻo ha fale fehikitaki ke fakafofongaʻi ʻa hono langa hake ʻo Saione ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ko ha maluʻi ki he Kāingalotú (vakai, ʻĪsaia 54:2). Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e ngaahi fale fehikitakí ko honau nofoʻangá mo e mālōlōʻanga ʻi heʻenau nofo mo fononga ʻi he feituʻu maomaonganoá. Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni fekauʻaki mo e fakataipe ko ia ʻoku fekauʻaki mo e ngaahi fale fehikitakí:

ʻĪmisi
Palesiteni Ezra Taft Benson

“Fakakaukauloto ki ha fuʻu tēniti lahi ʻoku pukepuke ʻe ha ngaahi afo ʻoku falō ki ha ngaahi pou tukituki ko e ngaahi siteiki kuo ʻosi tuki maʻu ki he kelekelé.

“Ne fakatatau ʻe he kau palōfitá ʻa Saione ʻi he kuonga fakaʻosí ki ha fuʻu tēniti ʻokú ne kāpui e māmaní. Naʻe puke hake e tēnití ʻe he ngaahi afo ne fakamaʻu ki he ngaahi ʻakau tuki poupoú. Ko e ngaahi ʻakau tuki poupou ko iá, ko e ngaahi fakatahaʻanga fakasiokālafi kehekehe ʻoku mafola he funga ʻo e māmaní. ʻI he lolotonga ní, ʻoku tānaki ʻa ʻIsileli ki he ngaahi siteiki kehekehe ʻo Saioné” (“Strengthen Thy Stakes,” Ensign, Jan. 1991, 2).

ʻĪmisi
tēnití

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 115:6, ʻo kumi e faʻahinga maluʻi naʻe talaʻofa ʻe he ʻEikí kiate kinautolu te nau fakataha ki Saione ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Mahalo te ke fie fakaʻilongaʻi ʻa e meʻa ʻokú ke maʻú.

Naʻe fakakaukau e fuofua Kaingalotú ki Saioné ko ha feituʻu ʻo e melino, malu, pea maluʻi mei he kau angahalá (vakai, T&F 45:66–71). Kuo nau tatali loto vēkeveke ke fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e tuʻuʻanga ʻo Saioné kae lava ke nau kamata hono langa ʻa Hono kolo māʻoniʻoní. ʻI Siulai ʻo e 1831, naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ko e fonua ko Mīsulí, ko e fonua ia ʻo Saione kuo talaʻofa maí, pea ko Tauʻatāina, Mīsulí, ʻa e “potu ia ʻi loto mālie” ʻo e kolo ko Saioné (vakai, T&F 57:1– 3).

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Kapau naʻá ke hoko ko ha taha ʻo e kau fuofua mēmipa ʻo e Siasí, ko e hā naʻá ke mei ongoʻi hili hono ʻiloʻi e feituʻu ʻe langa ai ʻa e kolo ko Saioné?

    2. Ko e fē taimi te ke fie kamata ai hono langa ʻo e koló? Ko e hā hono ʻuhingá?

Kuó ke fokotuʻu hala nai ha tēniti pe feinga ke fokotuʻu ha taha ʻoku ʻikai kakato hono ngaahi kongá? Ko e hā naʻe hokó, pe ko e hā ʻokú ke pehē ʻe hokó?

Hangē ko ia kuo pau ke fokotuʻu ha tēniti ʻi ha founga pau ʻaki e ngaahi kongokonga totonú, kuo pau ke langa hake ʻa Saione ʻo fakatatau ki ha sīpinga pau. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:5, ʻo kumi e founga kuo pau ke langa ai ʻa e “tēniti” ʻo Saioné ke tali ia ʻe he ʻEikí.

Fakatokangaʻi ange kuo pau ke langa ʻa Saione ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e māʻoniʻoní. Hili hono fakahā ʻe he ʻEikí e tuʻuʻanga ʻo e fonua ko Saioné ʻi he 1831, naʻá Ne fai ha ngaahi fakahā lahi ʻi he taʻu ʻe ua hono hokó ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻa ia ʻoku totonu ke langa ʻaki ʻe he Kāingalotú ʻa Saioné.

Lau ʻa e ngaahi potufolofola ko ʻení, ʻo fekumi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e angatonú mo e ngaahi fekau ʻe fie maʻu ke muimui ai ʻa e Kāingalotú ke lavameʻa hono langa ʻa Saioné. Tohi ʻi he ʻatā ʻoku ʻoatú, ha niʻihi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi fekau ʻokú ke maʻú.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 82:14–19

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:10–16

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:21–22, 25–27

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 133:4–9

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ha ngaahi founga kuo tokoniʻi ai ʻa e Kaingalotú ʻi hono moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻeni ʻo e angatonú ke langa ʻa Saione mo malu mei he ngaahi matangi fakalaumālié?

    2. Ko e hā nai e founga ʻe tokoni ai hono moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ke maluʻi kitautolu he ʻahó ni?

ʻOku hoko ʻa e fakakikihi ʻi he Kaingalotú mo e kakai kehe ʻo Mīsulí

Hili hono fakahā ʻe he ʻEikí ʻi Siulai ʻo e 1831 e feituʻu ʻoku tuʻu ai ʻa Saioné, ne fononga ha tokolahi ʻo e Kaingalotú ʻi ha maile ʻe meimei 900 mei Ketilani, ʻOhaiō, ki Tauʻatāina, Mīsuli, ke nau nofoʻi mo langa ʻa Saione.

ʻĪmisi
mape ʻo Tauʻatāina ki Ketilaní

Vakai ki mui ki he fakatātā ʻo e fale fehikitakí ʻi he kamataʻanga ʻo e lēsoní. Naʻe faʻa fakalahi ʻa e ngaahi fale fehikitaki ʻo e kuonga muʻá kae lava ke hao e ngaahi fāmili ne tupu tokolahí. ʻI hono fakahoko ha konga ʻo e kikite ʻa ʻĪsaia ʻe fakalahi e ngaahi ngataʻanga ʻo e fale fehikitaki ʻo Saioné, fakalōloa ʻa e ngaahi afó, mo fakamālohia e ngaahi siteikí, naʻe fili ai ʻa Ketilani, ʻOhaiō, “ko ha siteiki ki Saione” (T&F 82:13) hili hono fokotuʻu ʻo e senitā ʻo Saioné ʻi Tauʻatāina, Mīsulí. ʻI he Siasi ʻo e kuonga muʻá mo e Siasi ʻo onopōní fakatouʻosi, ʻoku maʻu ʻe he Kaingalotu ʻoku nau fakataha ki he ngaahi siteiki ʻo Saioné ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e malu ʻo Saioné. ʻOku ʻuhinga ʻeni ʻe lava ke fiefia e Kaingalotu ʻoku nofo ʻi he ngaahi siteiki ʻo Saioné ʻi he ngaahi tāpuaki mo e maluʻi tatau ʻo hangē ko kinautolu ʻoku nofo ʻi he senitā ʻo Saioné.

Lau ʻa e fakamatala ko ʻení fekauʻaki mo hono poupouʻi ʻe he Kaingalotu ʻi he siteiki Ketilani ʻo Saioné ʻa hono langa ʻo e senitā ʻo Saioné ʻi Mīsulí. Kumi ki he meʻa naʻe fai ʻe he Kaingalotu ʻi Ketilaní ke tokoni ki hono fokotuʻu ʻo Saioné. Mahalo te ke fie fakaʻilongaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi fakakaukau ʻokú ke pehē ʻoku ʻaongá.

Ketilani, ʻOhaiō: Lolotonga ha ngaahi konifelenisi kehekehe naʻe fai ʻi Nōvema 1831, naʻe fakatahatahaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea mo ha kau taki kehe ʻo e Siasí e ngaahi fakahā kuo maʻu ʻo aʻu ki he taimi ko iá pea palani ke paaki kinautolu ʻi ha tohi. Naʻe maʻu ʻe ʻŌliva Kautele mo Sione Uitemā ʻa e fatongia ke ʻave ʻa e ngaahi fakahaá ki Mīsuli ke lava ʻe Uiliami W. Felipisi ʻo paaki kinautolu ko e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú. Lolotonga e 1831–32, naʻe hokohoko atu pē hono maʻu ʻe Siosefa e ngaahi fakahaá mo ngāue ki hono liliu ʻo e Tohi Tapú ʻo fakatatau ki he ueʻi fakalaumālié. ʻI he faʻahitaʻu failau ʻo e 1832, naʻá ne fononga ki Mīsuli ke ʻaʻahi ki he Kaingalotu ʻi Saioné, ke fakatokanga kiate kinautolu naʻe feinga ʻa Sētane “ke fakatafoki ʻa honau lotó mei he moʻoní” (T&F 78:10), pea mo fakafekauʻaki ʻa e ngaahi ngāue ʻi he ngaahi fale tukuʻanga koloa ʻa e pīsopé ʻi Ketilani mo Tauʻatāiná. Naʻe tokolahi ha Kāingalotu ne hokohoko atu ke hiki ki Saione, pea ʻi he fakaʻosinga ʻo e 1832 fakafuofua nai ki he vahe tolu ʻe taha ʻo e kau mēmipa ʻo e Siasí ne nofo ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí. ʻI he kamataʻanga ʻo e Siasí, ne ngāue fakataha ʻa e Kaingalotu ʻi ʻOhaioó mo e Kaingalotu ʻi Mīsulí ke foaki ha paʻanga mo e ngaahi maʻuʻanga tokoni ke langa ʻa e kolo ko Saioné.

Fakalaulauloto ki he ngaahi founga ʻa ia ne tokoniʻi ai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e Kaingalotu kehe ʻi ʻOhaioó e Kaingalotu ʻi Mīsulí ke fokotuʻu ʻa Saioné.

Lau ʻa e fakamatala ko ʻeni fekauʻaki mo Tauʻatāina, Mīsulí, ʻo kumi ʻa e ngaahi meʻa naʻá ne taʻofi e Kaingalotú mei hono langa hake ʻo Saione. Mahalo te ke fie fakaʻilongaʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi fakakaukau ʻokú ke pehē ʻoku ʻaongá.

Tauʻatāina, Mīsuli: naʻe fakamatalaʻi ʻe Paʻale P. Pālati ʻa e nofo ʻa e Kaingalotu ʻi Saioné ʻaki ʻene pehē “naʻe fakakakalauni ʻenau ngāué ʻa e melino mo mahutafea, pea naʻe hoko ʻa e feituʻu maomaonganoá ko ha ngoue fua” (Autobiography of Parley Parker Pratt, ed. Parley P. Pratt [1938], 93). Naʻe fakatau ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻi Mīsulí ha kelekele, fokotuʻu ha falekoloa mo ha fale paaki, pea feau e ngaahi fie maʻu ʻa e Kaingalotu ne omí. ʻI Siulai 1833, ne tupu ʻa e tokolahi ʻo e Kāingalotú ki ha toko 1,200 nai. Ka naʻe ʻi ai mo ha ngaahi palopalema ʻa e kau taki ʻo e Siasí mo e Kāingalotú. Naʻe fakaʻatā ʻe he kāingalotu ʻe niʻihi ʻenau siokitá mo e mānumanú ke taʻofi ai kinautolu mei hono moʻui ʻaki e fono ʻo e fakatapuí. ʻIkai ngata aí, naʻe fakaʻau ke hohaʻa ʻa e kau nofo foʻou kehe ʻi he feituʻú ki he tupu vave ʻa e “kau Māmongá” pea mo honua ivi tākiekina ʻi he ʻekonōmika mo e ngaahi meʻa fakapolitiki fakalotofonuá. Naʻe ʻikai felotoi ʻa e kau taki fakalotu fakalotofonuá mo e ngaahi tui e Kaingalotú. Naʻe fakamafola ʻe ha taki fakalotu ha ngaahi loi fekauʻaki mo e kāingalotu ʻo e Siasí pea poupouʻi ʻa e kakaí ke nau fai ha ngaahi fakamamahi kiate kinautolu. Ne faifai pea mafola ʻa e fakakikihí ki ha ngaahi fakakaukau fakapolitikale kehekehe, kau ai hono fakangāueʻi pōpula e kakaí. Hili hono paaki ʻe W. W. Felipisi ha fakamatala naʻe ui ko e “Fakatauʻatāinaʻi e Kakai ʻUliʻulí,” naʻe fai ʻe he kakai ʻo Mīsulí ha aofangatuku hala, ʻo pehē ne fakaafeʻi mai ʻe he Kāingalotú ʻa e kau nofo pōpula ki Mīsulí. ʻI he ʻaho 20 ʻo Siulai ʻo e 1833, ne ō ha kau fakatanga ki Tauʻatāina, ʻo lī ʻa e mīsini pākí ki he lotohalá, fakaʻauha ʻa e ʻōfisi pākí, fakaʻauha ʻa e konga lahi ʻo e ngaahi laʻipepa teʻeki ke fakamaʻu ʻo e Tohi ʻo e Ngaahi Fekaú, pea valitaaʻi mo fulufuluʻimoa ʻa Pīsope ʻEtuate Pātilisi mo ha papi ului ko Sālesi ʻĀleni, pea fakamamahiʻi e koló. Ne hokohoko atu pē ʻa e fekeʻikeʻí, pea naʻe fakamālohiʻi ʻa e Kaingalotú ke nau mavahe mei he Vahefonua Siakisoní ʻi Nōvema mo Tīsema ʻo e taʻu ko iá.

ʻĪmisi
ʻohofi ʻe ha kau fakatanga ʻa e Kāingalotu ʻi he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí

Fakakaukauloto pe ko e hā e ongo ke hoko ko ha taha ʻo e Kaingalotu ne ʻamanaki ki he maluʻi ʻa e ʻEikí ka naʻe fakamālohiʻi ke mavahe mei Saioné.

  1. Makatuʻunga ʻi he meʻa kuó ke akó, hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá e ʻuhinga ne faifeinga ai ʻa e fuofua Kaingalotú ke langa e kolo ko Saioné. Ko e hā te ke lava ʻo ako mei he meʻa ne nau aʻusiá?

Ko e hā ʻa e kahaʻu ʻo Saioné?

Kuó ke ʻamanaki nai pe hanganaki atu ki ha meʻa ke hoko ka naʻe ʻikai hoko? Ko e hā naʻá ke ongoʻí?

Fakakaukau angé ki he siva e ʻamanaki mo e puputuʻu ne aʻusia ʻe he fuofua Kaingalotú ʻi he taimi naʻe tuli ai e kaingalotu ʻo e Siasí mei he Vahefonua Siakisoni, Mīsulí. ʻI Ketilani, ʻOhaiō, nae fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha tohi ki he Kaingalotu ne tulí hili pē ʻenau hola mei he Vahefonua Siakisoní. Naʻá ne tohi ai ʻo pehē, “ʻI heʻemau ʻilo ki homou mamahí, ʻokú ne langaki ʻi homau lotó ha fie kaungāmamahi; ʻokú ne lōmekina kimautolu; ʻoku ʻikai lava ke pukepuke homau loʻimatá” (ʻi he History of the Church, 1:454).

ʻĪmisi
Siosefa Sāmita

ʻI he tohi tatau pē naʻe tohi ʻa e Palōfitá fekauʻaki mo ʻene fehuʻi ki he ʻEikí ʻo kau ki he ʻuhinga ne siva ai e ʻamanaki ʻa e Kaingalotú ki Saioné: “ʻOku ou ʻilo kuo pau ke huhuʻi ʻe he ʻEikí ʻa Saione ʻi hono taimí; ka kuo ʻikai fakahā mai ʻe he ʻEikí hono lahi ʻo e ngaahi ʻaho hono fakamaʻá, hono ʻahiʻahí, pea mo hono ngaahi faingataʻá, pea ko e taimi ʻoku ou fehuʻi ai fekauʻaki mo e kaveingá ni, ko e leʻo ʻeni ʻo e ʻEikí: Longo pē, pea ʻilo ko au [ʻa e] ʻOtuá! Pea ʻilonga ia te ne liʻaki ʻene moʻuí ʻi heʻeku ngāué, koeʻuhí ko hoku hingoá, te ne toe maʻu ia” (ʻi he History of the Church, 1:453–54).

Ko e hā naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ke fai ʻi heʻene fehuʻi kau ki he ʻuhinga naʻe ʻikai lava ai e Kaingalotú ʻo langa ʻa Saioné? Fakakaukau ki he founga ʻe lava ke tokoni ai ʻa e tali ʻa e ʻEikí ki he fehuʻi ʻa e Palōfitá ʻi he taimi ʻoku ʻikai hoko ai e ngaahi meʻa ʻi hoʻo moʻuí ʻi he founga naʻá ke fakaʻamu pe ʻamanaki ki aí.

Hili mei ai, naʻe foaki ʻe he ʻEikí ha mahino lahi ange ki he ʻuhinga ne ʻikai ola lelei ai e feinga ʻa e Kaingalotú ke langa e kolo ko Saioné. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 105:5–6, 9–10, 23–24, ʻo kumi e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí mei Hono kakaí kimuʻa pea toki lava o fokotuʻu ʻa Saioné.

ʻI he lēsoni ko ʻení, kuo lau ʻa Saione ko ha feituʻu ia ʻe langa ai ʻe he Kaingalotú ha kolo māʻoniʻoni, ko ha Selusalema Foʻou. Ka ʻoku kau ʻi he fakakaukau ʻo Saioné ha meʻa lahi ange ʻi ha feituʻu pau ʻe lava ke maʻu ai ʻe he Kaingalotú ha maluʻí. Mahalo ne fakakaukau ʻa e fuofua Kaingalotú ne fie maʻu pē ke nau langa ha kolo, ka naʻe fakataumuʻa ʻa e ʻEikí ke langa hake ha kakai māʻoniʻoni pea pehē foki ki ha kolo. ʻE lava ke maʻu ʻa e “fale fehikitaki” malu ʻo Saioné ʻi ha feituʻu pē ʻoku talangofua ai e kakaí ki he ngaahi fono ʻo e puleʻanga fakasilesitialé (vakai, T&F 105:5).

Mahalo te ke manatuʻi mei hoʻo ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:21 naʻe fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ko Saioné ko e loto-maʻa. Toe vakaiʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e māʻoniʻoní mo e ngaahi fekau naʻá ke hiki ʻi he konga kimuʻa e lēsoni ʻo e ʻaho ní. Fakakaukau ki he founga ʻoku tokoniʻi ai ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoni ko ʻení ha kakai ke nau loto-maʻá.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Tēvita R. Sitouni ʻo e Kau Fitungofulú ʻa e founga ʻe lava ke tau langa hake ai ʻa Saione ʻi hotau kuongá ni:

ʻĪmisi
ʻEletā David R. Stone

“Ko e fē pē ha feituʻu pe kolo te tau nofo ai, ʻe lava ke tau fokotuʻu hatau Saione pē ʻotautolu ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e fono fakasilesitialé, pea tau feinga maʻu pē ke hoko ʻo loto maʻa. ʻOku fakaʻofoʻofa ʻa Saione, pea ʻoku puke ia ʻe he ʻEikí ʻi Hono toʻukupú. ʻE lava ke hoko hotau ʻapí ko ha feituʻu hūfangaʻanga mo ha maluʻanga, he ko e Saioné ia.

“ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau hangē ko ha ngaahi tamapua ʻoku puleʻi ʻe he anga fakafonuá mo e taimí. ʻE lava ke tau loto toʻa, ʻaʻeva ʻi he hala ʻo e ʻEikí pea muimui ʻi Hono ʻalungá. Pea ka tau fai ia, ʻe ui kitautolu ko Saione, pea tau hoko ko e kakai ʻa e ʻEikí” (“Zion in the Midst of Babylon,” Ensign pe Liahona, May 2006, 93).

  1. Fakamatalaʻi fakanounou ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ʻa e meʻa kuó ke ako ʻi he lēsoni ko ʻení kau ki Saioné. Ko e hā ho fatongia ʻi hono langa hake ʻa Saione ʻi he feituʻu ʻokú ke nofo aí?

  2. Fakakaukau ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e māʻoniʻoní naʻá ke hiki ʻi he konga kimuʻa ʻo e lēsoni ko ʻení. Hiki ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ha taumuʻa ʻe tokoni atu ke ke moʻui faivelenga ange ʻaki ha taha ʻo kinautolu.

  3. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e lēsoni ki he Feituʻu Senitā ʻo Saioné peá u fakakakato ia ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: