Seminelí
ʻIuniti 21: ʻAho 1, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98


ʻIuniti 21: ʻAho 1

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98

Talateú

ʻI he ʻaho 20 ʻo Siulai 1833, ne fie maʻu ʻe ha kulupu ʻo ha kau Mīsuli ʻe toko 400–500 ke ʻoua naʻa toe hiki ha Kāingalotu ki he Vahefonua Siakisoní pea kuo pau ke mavahe ʻa kinautolu ne ʻosi ʻi aí. Kimuʻa pea lava ke fai ʻe he Kāingalotu ʻi Mīsulí ha talí, ne kamata fakaʻauha ʻe ha kau fakatanga ia ʻenau koloá pea fakamanamanaʻi ʻenau moʻuí. ʻI he ʻaho 6 ʻo ʻAokosi 1833, naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98, ʻa ia naʻe fakahinohinoʻi ai ʻe he ʻEikí e Kāingalotú fekauʻaki mo e founga ke tali ʻaki e fakatangá. Neongo mahalo ne aʻu e ongoongo ʻo e faingataʻa ʻi Mīsulí ki he Palōfitá ʻi Ketilani, ʻOhaiō, naʻe maile nai ʻe 900 (kilomita ʻe 1,450) hono mamaʻó, ka naʻe lava pē ke mahino kiate ia ʻa hono mafatukituki ʻo e tūkungá ʻi ha fakahā. ʻI he fakahā ko ʻení, ne fakahaaʻi ʻe he ʻEikí ʻokú Ne ʻafioʻi e faingataʻaʻia ʻa e Kāingalotú, pea faleʻi kinautolu ke muimui ki he lao fakakonisitūtone ʻo e fonuá, mo fakahinohinoʻi kinautolu ke tauhi ʻenau ngaahi fuakavá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:1–22

ʻOku faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke tauhi ʻenau ngaahi fuakavá lolotonga e ngaahi taimi faingataʻá

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:1–22, naʻe faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotu faingataʻaʻiá ke ʻoatu ʻa e fakafetaʻi ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē mo tatali faʻa kātaki ki he ʻEikí.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:11–12, pea kumi ʻa e fekau ne fai ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:13–15, ʻo kumi ʻa e meʻa ne folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ʻo kau ki hono siviʻí pe fakamoʻoniʻí. ʻOku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻoku tau fakamoʻoniʻi kitautolu ki he ʻEikí ʻi heʻetau tauhi ʻetau ngaahi fuakavá, ʻo aʻu pē ki he taimi ʻoku faingataʻa ai ke fai iá.

Fakakaukau pe ko e hā ne mei mahuʻinga ai ki he Kāingalotu naʻe nofo ʻi Mīsuli ʻi he 1833 ke manatuʻi hono mahuʻinga e tauhi ʻenau ngaahi fuakavá ʻo aʻu pē ki he taimi naʻe faingataʻa ai ke fai iá. ʻOkú ke pehē ko e hā ʻe mahuʻinga ai kiate kitautolu he ʻahó ni ke manatuʻi hono mahuʻinga e tauhi ʻetau ngaahi fuakavá ʻi he ngaahi taimi faingataʻá?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:23–32

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí e founga ke tali ʻaki ʻe he Kāingalotú ʻa e fakatangá

  1. Tā ha ʻotu ʻe tolu ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá. Fakahingoa a e ʻotu ʻuluakí Ko e Fono ʻa e ʻEikí ki he Sāuní (T&F 98:23–32), ko e ʻotu uá Ko e Fono ʻa e ʻEikí Ki he Taú (T&F 98:33–38), pea ko e ʻotu tolú Ko e Fono ʻa e ʻEikí Ki he Fakamolemolé (T&F 98:39–48). Tuku ha feituʻu feʻunga he ʻotu takitaha ke tohi ai e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi tokāteline ʻokú ke ʻilo ʻi hoʻo ako e lēsoni ko ʻení. ʻI hoʻo ngāue ʻi he lēsoní, te ke maʻu ʻa e ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo e meʻa ke hiki ʻi he ngaahi ʻotu ko ʻení.

Ko e hā te ke ongoʻi kapau ʻe fakalaveaʻi koe pe ko ho fāmilí ʻe ha taha? ʻOkú ke pehē ko e hā ʻe ala fie maʻu ai ʻe he kakai ʻe niʻihi ke sāuni (ke totongi fakafoki) ki ha taha naʻá ne fakatupunga ha fakalavea kiate kinautolu?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:23–27, ʻo kumi e meʻa ne folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ʻo kau ki he sāuní mo e totongi fakafokí.

Mahalo te ke fie fakaʻilongaʻi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení e ngaahi kupuʻi lea “ʻo ʻikai … lea kovi” mo “kātakiʻi ia ʻi he faʻa kātaki”.

Makatuʻunga ʻi he meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi Mīsulí, ʻoku tau ako ai kapau te tau kātakiʻi he faʻa kātaki ʻa e ngaohikoviá pea ʻikai sāuni, ʻe fakapaleʻi leva kitautolu ʻe he ʻEikí. Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻi lalo he ʻuluʻi tohi “Fono ʻa e ʻEikí ki he Sāuní.”

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻOkú ke pehē ko e hā ha ngaahi founga ʻoku fakatuʻutāmaki ai ʻa e sāuní pe feinga ke totongi fakafokí?

    2. Fakakaukau ki ha taha ʻokú ke ʻiloʻi (pe laukonga fekauʻaki mo ia) kuó ne fakahaaʻi ʻa e faʻa kātakí lolotonga e ngaohikoviá pea ʻikai feinga ke sāuni. Ko e hā naʻe fai ʻe he tokotaha ko ʻení ke fakahaaʻi ʻa ʻene faʻa kātakí neongo hono ngaohikoviá?

ʻI he taimi naʻe fokotuʻutuʻu ai e kau fakatangá ʻi he Vahefonua Siakisoní, ʻi Mīsuli, ʻi he ʻaho Tokonaki, 20 ʻo Siulai 1833, naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻenau fakaʻauha e koloá, ka naʻa nau feinga foki ke fakalaveaʻi e kau taki ʻo e Siasí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamatala ko ʻení ʻa e founga ne tali ʻaki ʻe Pīsope ʻEtuate Pātilisi mo Sālesi ʻĀlani, ko ha papi ului taʻu 27 mei Penisilivēnia, ʻa hono fakamamahiʻi kinaua ʻe he kau fakatanga ʻi Mīsulí.

ʻĪmisi
mob in Missouri

Fakafetaulakiʻi ʻe ha kau fakatanga ʻa e kau taki ʻo e Siasí ʻi he Vahefonua Siakisoní, ʻi Mīsuli.

“Ne maʻu ʻe he kau fakatangá ʻa Pīsope ʻEtuate Pātilisí mo Sālesi ʻĀlani, pea toho kinaua ʻi he fuʻu kakai ʻitá, ʻa ia naʻa nau lauʻikoviʻi mo ngaohikovia kinaua ʻi he hala ki he loto koló. Naʻe fakahoko ange heni ha founga ʻe ua kiate kinaua; kuo pau ke na fakaʻikaiʻi ʻa ʻena tui ʻi he Tohi ʻa Molomoná pe mavahe mei he vahefonuá. He ʻikai te na fakaʻikaiʻi ʻa e Tohi ʻa Molomoná , pe loto fiemālie ke mavahe mei he vahefonuá. Naʻe pehē ʻe Pīsope Pātilisi, ʻi hono fakangofua ke leá, naʻe pau ke kātakiʻi ʻe he kāingalotú ʻa e fakatangá ʻi he ngaahi kuonga kotoa pē ʻo e māmaní, pea naʻá ne loto fiemālie ke mamahi koeʻuhí ko Kalaisi, hangē ko ia ne fai ʻe he kāingaotu ʻi he ngaahi kuonga kimuʻá; kuo teʻeki ke ne fai ha meʻa ʻa ia ʻoku totonu ke fakatupu loto mamahi ki ha taha, pea kapau ʻoku nau ngaohikovia ia, te nau fakamamahiʻi ha tangata taʻe halaia. Ne ʻikai ai ke toe ongona heni hono leʻó he naʻe lōmekina ia ʻe he longoaʻa ʻa e mātangá, ne kaila honau tokolahi: ‘Ui ki homou ʻOtuá ke fakahaofi kimoua!’ Ne toʻo e vala ʻo e ongo tangatá ni, ʻa Pātilisi mo ʻĀlaní, pea vali [olo] ʻaki ʻa e valitā ne fio ʻaki e lahé, pe laimi, pe efuefuʻi mataʻitofé, pe ko ha toe ʻēsiti (acid) ʻokú ne fakaʻauha e kakanó, mo ha fulufuluʻimoa ne laku ʻiate kinaua. Naʻá na tali ʻa e angamāʻulaló ni mo e ngaohikoviá ʻi he angamalū lahi ʻo fakalongolongo ai e mātangá, pea hangē ʻoku nau ofo ʻi he meʻa ne nau mamata aí. Naʻe fakangofua ʻa e kau takí ke ʻalu fakalongolongo pē” (B. H. Roberts, A Comprehensive History of the Church, 1:333; vakai foki, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual], 2003, 133).

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ʻokú ke tanganeʻia ai ʻi he founga hono tali ʻe Pīsope Pātilisi mo Sālesi ʻĀlani ʻa e fakatanga ne na aʻusiá?

    2. Ko e hā te ke lava ʻo fai ke muimui lelei ange ai ki he faleʻi ʻa e ʻEikí ʻi he tafaʻaki ko ʻení?

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:28–32, naʻe faleʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú kapau ʻe taaʻi tuʻo tolu kinautolu ʻe ha fili ʻi he huafa ʻo e ʻEikí ke ʻoua naʻa nau toe taaʻi kinautolu. Naʻe toe folofola ʻa e ʻEikí kapau ʻe kei hoko atu hono taaʻi kinautolu ʻe he filí hili ʻa e fakatokangá ni, ʻe tonuhia leva ʻa e Kāingalotú ʻi hano “totongi kiate ia ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi ngāué” (T&F 98:31). Neongo ia, ne toe talaange foki ki he Kāingalotú kapau te nau fakamoʻui ʻa honau ngaahi filí, neongo naʻa nau tonuhia ʻi hano totongi fakatatau, ka ʻe fakapaleʻi kinautolu ʻi heʻenau angamāʻoniʻoní.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:33–38

ʻOku fakamatala ʻe he Fakamoʻuí ʻa e taimi ʻoku fakatonuhiaʻi ai ʻa e taú

ʻOku ʻi ai hao kāinga pe kaungāmeʻa kuo nau ngāue fakakautau maʻa honau fonuá? Kuó ke fifili nai ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e taú?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:33–34, ʻo kumi pe ko e hā ne folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ki Heʻene kau muimui he kuonga muʻá fekauʻaki mo e taú.

Makatuʻunga ʻi he meʻa naʻá ne lau ʻi he veesi 33, fakafonu e ngaahi ʻataá ke fakakakato ʻa e kupuʻi lea ko ʻení: ʻOku totonu ke nau ʻalu ke tauʻi ha puleʻanga, faʻahinga, lea, pe kakai, ko e ʻEikí kinautolu. Mahalo te ke fie hiki ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻi he ʻuluʻi tohi “Fono ʻa e ʻEikí Ki he Taú.” (Manatuʻi ne foaki ʻe he ʻEikí e fono ko ʻení ki he kakai naʻe nofo ʻi ha kuonga kehe pea ʻi ha anga fakafonua kehe. Neongo ʻoku moʻoni ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e fonó, ka ʻi he ʻahó ni ʻoku tau moʻulaloa ki he ngaahi fono ʻo e ngaahi puleʻanga ʻoku tau nofo aí [vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:12].)

Fakatatau ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:34, ko e hā naʻe totonu ke ʻuluaki fai ʻe he kau muimui ʻi he kuonga muʻá kapau ʻe fakahaaʻi ʻe ha taha ʻokú ne fie tau mo kinautolu? (Hiki hoʻo talí ki he fehuʻi ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻi he ʻuluʻi tohi “Fono ʻa e ʻEikí ki he Taú.”)

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:35–38, ʻo kumi ʻa e meʻa ne folofola ʻaki ʻe he ʻEikí ki Hono kau muimui he kuonga muʻá ke fai ka ʻikai tali ʻenau fakamelinó.

ʻOku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení ʻe lava ke fakatonuhiaʻi ʻa e taú ʻi he ngaahi tūkunga ʻoku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí. Hiki ʻa e foʻi moʻoni ko ʻení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻi he ʻuluʻi tohi “Fono ʻa e ʻEikí ki he Taú.”

ʻI he taimi naʻe kau atu ai ʻa e ngaahi puleʻanga lahi ki he Tau Lahi ʻa Māmani Hono II, naʻe fakamatala ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei ʻa e ngaahi tūkunga ʻoku fakatonuhia ai ʻa e kau atu ʻa e kau muimui ʻo e ʻEikí ki he taú:

ʻĪmisi
President David O. McKay

“ʻOku ʻikai fenāpasi ʻa e taú mo e ngaahi akonaki ʻa Kalaisí. Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ko e ongoongolelei ia ʻo e melinó. Ko e taú ko hono fehangahangaí ia pea ʻokú ne fakatupu ʻa e tāufehiʻá. …

“Ka ʻoku ʻi ai, ha makatuʻunga ʻe lava ke fakatonuhiaʻi ai ha tangata Kalisitiane moʻoni ke hū—fakatokangaʻi ange, ʻoku ou pehē ke hū, kae ʻikai ko e kamata—ha tau: (1) Ko ha feinga [ha taha] ke puleʻi mo taʻofi ha tauʻatāina ʻa ha taha ke filí, mo e, (2) Moʻui mateaki ki hono fonuá. Mahalo ʻoku ʻi ai ha fika tolu, [ʻa ia], ko hono maluʻi ʻo ha puleʻanga vaivai ʻoku puleʻi taʻetotonu ʻe ha puleʻanga mālohi mo anga fitaʻa” (ʻi he Conference Report, Apr. 1942, 71–72).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:39–48

ʻOku akoʻi foki ʻe he ʻEikí e founga ʻoku totonu ke nau tali ʻaki honau ngaahi filí

ʻOku fekauʻaki ʻa e fono ʻa e ʻEikí ki he taú mo e fono ʻa e ʻEikí ki he fakamolemolé ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:39– 48. ʻOku fakatātaaʻi ʻe he fakamatala ko ʻeni ʻo ha meʻa naʻe hoko hili e Tau Lahi ʻa Māmani Hono II ʻa e fono ʻa e ʻEikí ki he fakamolemolé:

“ʻI Hōlani, lolotonga e Tau Lahi ʻa Māmani Hono II, naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he fāmili Kesipā teni Pumí honau ʻapí ke toitoi ai e niʻihi ne kumi ʻe he kau Nasí. Ko e founga ʻeni ʻo ʻenau moʻui ʻaki ʻenau tui faka-Kalisitiané. Naʻe mole e moʻui ʻa e toko fā ʻo e fāmilí ni ʻi hono fai ʻo e maluʻi ko ʻení. Naʻe nofo ʻa Koli teni Pumi mo hono tokoua ko Petisií, ʻi ha ngaahi māhina faingataʻa ʻi he ʻApitanga Pōpula fehiʻanekina ʻi Lēvenisipulukí. Naʻe siʻi mālōlō ai ʻa Petisī—kae moʻui ʻa Koli.

“Naʻe ʻiloʻi ʻe Koli mo Petisī ʻi Lēvenisipulukí ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ke tau faʻa fakamolemole. Hili ʻa e taú, naʻe fakapapauʻi ʻe Koli te ne vahevahe ʻa e pōpoakí ni mo e niʻihi kehé. ʻI he taimi ʻe taha naʻá ne toki lea ai ki ha falukunga kakai ʻi Siamane ne nau faingataʻaʻia tupu mei he ngaahi nunuʻa ʻo e taú. Naʻe peheni ʻene pōpoakí, ‘ʻOku faʻa fakamolemole ʻa e ʻOtuá.’ Ko e taimi ia naʻe utu ai e tāpuaki mei he ngāue faivelenga ʻa Koli teni Pumí.

“Naʻe haʻu kiate ia ha tangata. Naʻá ne fakatokangaʻi ko e taha ia ʻo e kau leʻo angakovi taha ʻi he ʻapitangá. Naʻá ne pehē ange, ‘Naʻe kau ʻa Lēvenisipuluki ʻi hoʻo leá.’ Naʻá ku leʻo ai. … Kae talu mei ai mo ʻeku hoko ko e Kalisitiane.’ Naʻá ne fakamatala ʻo pehē naʻá ne fekumi ki he fakamolemole ʻa e ʻOtuá ʻi he ngaahi meʻa taʻeʻofa naʻá ne fakahokó. Naʻá ne mafao mai hono nimá. ‘Fakamolemoleʻi muʻa au?’

“Naʻe toki pehē leva ʻe Koli teni Pumi:

“‘Mahalo naʻe lau sekoni pē ʻene tuʻu aí—ʻo mafao mai hono nimá—ka naʻe hangē ia kiate au ha ngaahi houa lahí ʻi heʻeku fāinga mo e meʻa faingataʻa taha naʻe pau ke u faí.

“‘… Ko e pōpoaki ko ia ʻoku faʻa fakamolemole ʻa e ʻOtuá, ʻoku ʻi ai e meʻa ʻoku … tuʻunga ia ʻi ai: ke tau fakamolemoleʻi ʻa kinautolu kuo nau fakamamahiʻi kitautolú. …

“‘… “Tokoniʻi mai!” Ne u lotu fakalongolongo pē. “Te u lava pē ʻo hiki hake hoku nimá. Te u lava pē ʻo fai ia. Kuo pau ke ke ʻomi ʻe koe ʻa e ongoʻi [fie fakamolemolé].”

“‘… Ne u ongoʻi ongonoa ʻi heʻeku mono atu hoku nimá ki he nima naʻe fakamafao mai kiate aú. ʻI heʻeku fai iá, naʻe hoko ha meʻa fakaofo. Naʻe kamata pē ʻa e mālohi ʻo e ongó ʻi hoku umá ʻo lele hifo ki hoku nimá, ʻo aʻu ki homa ongo nima ne fepukeʻakí. Hili iá naʻe hangē ʻoku fakafonu kotoa hoku sinó ʻe he māfana fai fakamoʻui ko ʻení, ʻo tō ai hoku loʻimata.

Ne u tangi mo pehē ange, “ʻOku ou fakamolemoleʻi koe, ʻe tuongaʻane!” “ʻAki hoku lotó kotoa.”

“Ne ma fepukeʻaki nima ʻi ha momeniti, ko e tokotaha naʻe hoko ko e leʻó [pea mo e] pōpulá. Ne teʻeki ke lahi pehē fau haʻaku ongoʻi e ʻofa ʻa e ʻOtuá kimuʻa ʻo hangē ko e taimi ko ʻení.’ [Corrie ten Boom, Tramp for the Lord (1974), 54–55.]” (Keith B. McMullin, “Ko e Hala ʻo Hotau Fatongiá,” Ensign pe Liahona, Mē 2010, 13).

Ko e hā ʻoku akoʻi atu ʻe he talanoá ni ʻo kau ki he faʻa fakamolemolé?

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:39–40, ʻo kumi ʻa e fono ʻa e ʻEikí kau ki he faʻa fakamolemolé.

Fakatatau ki he ngaahi veesi ko ʻení, ko e hā ʻoku totonu ke tau fai ʻi he taimi ʻoku kole mai ai ha taha ʻetau fakamolemolé?

ʻOku ʻuhinga e kupuʻi lea “ʻo aʻu ki he tuʻo fitungofulu liunga fitu” ʻi he veesi 40 ʻoku totonu ke tau fakamolemoleʻi e niʻihi kehé ʻi he tuʻo lahi ʻi heʻenau fakatomala mo fekumi ki hotau fakamolemoleʻí fakalotomamahiʻi pe uesia kitautolu. (Neongo ʻoku fekauʻi kitautolu ke tau tau faʻa fakamolemole, ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻeni ʻoku totonu ke tau tuku ke hoko atu hono fakalaveaʻi kitautolu ʻe he niʻihi kehé.)

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:41–43, ʻo kumi ki ha toe ngaahi moʻoni naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú ʻo kau ki honau ngaahi fili ʻoku faihala kiate kinautolu pea ʻikai ke fakatomalá.

Hiki ha fakamatala fakanounou ʻo e fono ʻa e ʻEikí ki he fakamolemolé ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá ʻi he ʻuluʻi tohi “Fono ʻa e ʻEikí ki he Fakamolemolé.”

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fekauʻi ai kitautolu ke fakamolemoleʻi e niʻihi kehé ʻo tatau ai pē ʻoku ʻikai ke nau kole fakamolemole?

    2. Ko e hā ʻoku fekauʻi ai kitautolu ke tau fakamolemoleʻi hotau ngaahi filí?

Fakakaukau ki he meʻa te ke lava ʻo fai ʻi hoʻo moʻuí ke muimui ki he fono ʻa e ʻEikí ki he faʻa fakamolemolé.

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98:44–48, naʻe talaʻofa ʻa e ʻEikí kapau ʻe fakatomala ʻa e ngaahi fili ʻo e Kāingalotú, te nau hao mei Heʻene sāuní.

  1. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 98 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, ngaahi fakakaukau mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe ki heʻeku faiakó: