Seminelí
ʻIuniti 9: ʻAho 4, ʻI ʻOhaiō


ʻIuniti 9: ʻAho 4

ʻI ʻOhaiō

Talateú

ʻI he fakaʻosinga ʻo Sānuali ʻo e 1831, ne mavahe e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo hono uaifi ko ʻEmá, Sitenei Likitoní, mo ʻEtuate Pātilisi mei Niu ʻIoke ki Ohaiō. Ko e konga lahi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí ne ʻi Niu ʻIoké ne nau muimui atu ʻi he ngaahi māhina ʻe nima hono hokó.

Naʻe tāpuakiʻi lahi e Kāingalotu ne fakataha ki ʻOhaioó. Naʻe tataki kinautolu ʻe he ngaahi fakahā hokohoko ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke mahino lahi ange ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻIkai ngata aí, naʻa nau maʻu e ngaahi tāpuaki naʻe maʻu mei hono langa ha temipalé pea mo hono malangaʻi ʻo e ongoongoleleí. Lolotonga e tupu tokolahi mo fakaʻau ke mālohi fakalaumālie ange ʻa e Siasí ʻi ʻOhaioó, ne tupulaki foki mo e fakafepaki ki he Siasí mo hono kau takí. Ne faifai pea ne hola ha tokolahi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí mei ʻOhaiō ʻi Sānuali ʻo e 1838, pea kau fakataha mo e Kāingalotu ne nau nofo ʻi Mīsulí. ʻE ʻoatu ʻe he lēsoni ko ʻení ha vakai fakalūkufua ki he ngaahi aʻusia e Kāingalotú ʻi ʻOhaioó. Te ke ako ha ngaahi fakaikiiki lahi ange kau ki he ngaahi meʻa naʻe hokó ʻi he ngaahi ngaahi lēsoni ʻi he kahaʻú.

ʻOku Fekauʻi ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke nau Fakataha ki ʻOhaiō ke Maʻu ha Ngaahi Talaʻofa

Kuó ke hiki nai pe ko ha taha ʻi ho fāmilí ki ha ʻapi foʻoú? Ko e hā ha niʻihi ʻo e ngaahi faingataʻa naʻá ke aʻusia ʻi he fetukutukú? Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuo hoko tupu mei he hiki ko iá?

Neongo ʻoku kehekehe e ngaahi ʻuhinga ki heʻenau hikí, ʻoku faʻa fai ʻe he kakaí ha feilaulau ke hiki ki ha feituʻu koeʻuhí ʻoku nau tui ʻe lelei ange ʻenau moʻuí ʻi he feituʻu foʻoú.

Fakamanatu mei hoʻo ako ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 37–38 ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko lolotonga e fekau ʻe he ʻEikí ke mavahe e Kāingalotú mei Niu ʻIoke pea hiki ki ʻOhaioó. ʻI he taimi naʻe fekauʻi ai kinautolu ʻe he ʻEikí ke fakataha ki ʻOhaioó, naʻá Ne talaʻofa foki te nau maʻu mo ha ngaahi tāpuaki pau ʻi ai.

  1. Hiki tatau ʻa e saati ko ʻení ki hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Ngaahi Talaʻofá

    T&F 38:31–32

    a.

    e.

    f.

    h.

    T&F 38:33

    i

    T&F 42:61

    k.

    Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 38:31–32, pea hiki e ngaahi meʻa ʻe fā naʻe folofola ʻe he ʻEikí ʻe maʻu ʻe he Kāingalotú ʻi heʻenau tūʻuta ʻi ʻOhaiō ʻi he ʻotu ʻo e “Ngaahi Talaʻofá,” ko ha tali ki he a ʻo aʻu ki he h.

    Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 38:33, pea lisi ʻa e feituʻu naʻe folofola ʻa e ʻEikí te Ne fekauʻi atu ki ai ha kau faifekau ko ha tali ki he i ʻi he sātí.

    Hili ha taimi nounou mei he tūʻuta ʻa Siosefa Sāmita ʻi ʻOhaioó, naʻá ne maʻu ʻa e fakahā ʻoku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42. Lau fakavave pē ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42: 61, pea fekumi ki ha toe talaʻofa ne fai ʻe he ʻEikí. Hiki ʻa e “maʻu ha fakahā ʻi he fakahā” ko e tali ki he k ʻi he sātí.

ʻE tokoni atu ʻa e ngaahi konga ʻe fā hono hoko ʻo e lēsoni ko ʻení ke ke ako lahi ange fekauʻaki mo e founga hono fakahoko ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi talaʻofa ko ʻení ʻi hono tānaki fakataha ʻa Hono kakaí ki ʻOhaiō mei he 1831 ki he 1838.

“Te u ʻOatu kiate Kimoutolu ʻa ʻEku Fonó” (T&F 38: 32)

Ne talaʻofa ʻe he ʻEikí te Ne foaki ki Heʻene Kāingalotú ʻa ʻEne fonó ʻi he taimi te nau fakataha ai ki ʻOhaioó. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e ngaahi fonó? ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻa e ngaahi fonó ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí?

Lau ʻa e konga talateu ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42. Hili e tūʻuta ʻa e Kāingalotú ʻi ʻOhaiō ʻi he 1831, naʻe fakahoko ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne talaʻofá pea ʻomi ha fakahā ʻoku ui ko e fono ʻo e Siasí. ʻOku kau ʻi he fono ko ʻení ha ngaahi fekau mo ha ngaahi fakahinohino ki hono tataki ʻo e ngaahi ngāue ʻo e Siasí.

Lau e fakamatala fakanounou ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42, ʻo fekumi ki ha niʻihi ʻo e ngaahi fono mo e ngaahi fekau naʻe fai ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotú. (ʻoku maʻu ʻa e fakamatala fakanounoú ki muʻa ʻi he veesi ʻuluakí. ʻOkú ne ʻomi e fika ʻo e vēsí mo ha fakamatala nounou ʻo e ngaahi veesi ko iá.) ʻI hoʻo lau iá, te ke lava ke fakaʻilongaʻi ʻa e kupuʻi lea “ʻOku fokotuʻu ʻa e fono ki hono fakatapui ʻo e ngaahi koloá.”

ʻI he fakahā ko ʻení, naʻe foaki mai ai ʻe he ʻEikí e fono ʻo e fakatapuí. Ko e fono ko ʻení ko ha “tefitoʻi moʻoni fakalangi ia ʻa ia ʻoku foaki taʻetotongi ai ʻe he tangatá mo e fefiné ʻa honau taimí, ngaahi talēnití mo e ngaahi koloa fakamāmaní ki hono fokotuʻu maʻu mo hono langa hake ʻo e puleʻanga ʻo eʻOtuá” (Ko e Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, Fakatapuí, Fono ʻo e Fakatapuí,” scriptures.lds.org). Naʻe fekauʻi ʻa e kau taki ʻo e Siasí ke fokotuʻu e Pisinisi Uouangatahá (ʻoku ui foki ko e Kautaha Uouangatahá) ke tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa fakatuʻasino pe pisinisi ʻa e Siasí, tokoni ki he masivá, pea ke taʻofi ʻa e mānumanú mei he lotolotonga ʻo e Kāingalotú. Ko ha tāpuaki ʻeni ki he Kāingalotu ʻi he taimi ko ʻení koeʻuhí he ko e tokolahi ʻo e Kāingalotu ʻa ia ne mavahe mai mei Niu ʻIoké naʻe fie maʻu ke nau liʻaki honau ngaahi ʻapí mo e koloá. Ne tuku atu foki ʻe he Pisinisi Uouongatahá ha paʻanga ke totongi ʻaki e ngaahi polokalama ʻa e Siasí, hangē ko e ngāue fakafaifekaú mo hono pulusi ʻo e ngaahi fakahaá. Te ke toe ako lahi ange fekauʻaki mo e fono ʻo e fakatapuí mo hono olá ʻi he Kāingalotú ʻi ha ngaahi lēsoni ʻi he kahaʻú.

“ʻE Fakakoloaʻiaʻi ai ʻa Kimoutolu ʻaki ʻa e Mālohi mei ʻOlungá” (T&F 38:32)

Naʻe talaʻofa foki ʻa e ʻEikí ke tāpuakiʻi ʻa e Kāingalotú ʻaki “ha mālohi mei ʻolunga” ʻi he taimi naʻa nau tūʻuta ai ʻi ʻOhaiō (T&F 38: 32). Ko e ʻenitaumení ko ha meʻaʻofa. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:119, ʻo fekumi ki he fekau naʻe fai ʻe he ʻEikí ki he Kāingalotu ʻi ʻOhaiō. Ko e “fale” naʻe ʻasi ʻi he veesi ko ʻení ko ha temipale. Ko e Temipale Ketilaní, ʻi Ketilani, ʻOhaiō, ʻa e fuofua temipale ne langa ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 95:8, ʻo fekumi pe ko e hā e meʻa naʻe folofola ʻa e ʻEikí te ne fakakoloaʻi ʻaki kinautolu ʻi he temipalé.

ʻĪmisi
Kirtland Temple

Naʻe meimei taʻu ʻe tolu hono langa ʻo e Temipale Ketilaní. Hili hono fakatapuí ʻi he 1836, naʻe kamata ke fakahoko ʻe he ʻEikí ʻEne talaʻofa ke tāpuakiʻi ʻaki ʻa e Kāingalotú e mālohí, pea naʻa nau aʻusia ʻa e ngaahi tāpuaki fakalaumālie fakaofo. Hangē ko ʻení, naʻe fekauʻi mai ʻe he ʻEikí ha kau talafekau fakalangi ʻe tolu ki he Temipale Ketilaní—Mōsese, ʻIlaiase, mo ʻIlaisiā—ke fakafoki mai ha ngaahi kī mahuʻinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he māmaní. ʻE foaki ʻe he ngaahi kī ko ʻení ki he Kāingalotú e mafai ke fakahoko e ngaahi ouau ʻo e temipalé pea silaʻi ke taʻengata e ngaahi fāmili ʻo e kakai moʻuí mo e kau pekiá fakatouʻosi. ʻIkai ngata aí, naʻe toe fakafoki mai ʻi he taimi ko ʻení “e ngaahi kī ʻo hono tānaki mai ʻo ʻIsilelí” (T&F 110:11). ʻOku fakafou ʻi he ngaahi kī ko ʻení, hono foaki ki he kau faifekaú ʻa e mālohi ke akoʻi e ongoongoleleí ʻi he māmaní.

Te ke “ʻAlu Atu ʻi he Lotolotonga ʻo e Ngaahi Puleʻanga Kotoa Pē” (T&F 38:33)

ʻI he taimi naʻe fakatapui ai e Temipale Ketilaní, pea toe fakafoki mai ʻa e ngaahi kī ʻo hono tānaki ʻo ʻIsilelí, naʻe kamata ke malanga ʻaki e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi ha ngaahi feituʻu lahi ange. Vakai ki he Mape Fika 3, “Ko e Feituʻu Niu ʻIoke, Penisilivēnia, mo ʻOhaiō ʻo e ʻIunaiteti Siteití” ʻi he ngaahi mape ʻo e hisitōlia ʻo e Siasí ʻi mui ʻi hoʻo tohi ʻo e ngaahi folofola kuo fakatahaʻí. Fakatokangaʻi ange ko Ketilani, ʻOhaiō naʻe tuʻu lelei ke kamata hono fekauʻi atu ʻo e kau faifekaú ke malanga ʻaki e ongoongoleleí ki he māmaní “ki he puleʻanga kotoa pē” (T&F 38:33). Naʻe ofi ʻa Ketilani ki ha niʻihi ʻo e ngaahi halanga fefonongaʻaki tefito ʻi he ʻIunaiteti Siteití. Ne ʻikai fononga mamaʻo e kau faifekaú mei Ketilani ke maʻu ha ngaahi vaka sitima ʻi he ngaahi vaitafe lalahi ʻo ʻAmeliká mo e Vaitafe ʻEalií. Ne nau lava foki ke ngāue ʻaki e ngaahi hala fakafonua ki he tongá pea ʻi he vaitafé ki he noaté. Koeʻuhí ko e meʻá ni, ne hoko ʻa Ketilaní ko e feituʻu ne mavahe mei ai e kau faifekaú ki Kānata, ngaahi feituʻu kehe ʻo e ʻIunaiteti Siteití, pea mo Pilitania.

Koeʻuhí ko e ngāue fakafaifekaú lolotonga e taimi ko ʻení, ne tupu ʻo toko lauiafe e tokolahi ʻo e Siasí ʻi he māmaní. ʻI he 1837, naʻe ui ʻa ʻEletā Hiipa C. Kimipolo mo ʻOasoni Haiti, fakataha mo ha toko nima kehe, ke ngāue fakafaifekau ki Pilitānia, ʻa ia ne nau papitaiso ai ʻa e kakai ʻe toko 2,000. ʻI he 1838, ʻi he taimi ne mavahe ai e Kāingalotú mei Ketilani koeʻuhí ko e fakatangá, ko e toko 2000 nai e kāingalotu ʻo e Siasí mei he toko 18,000 nai ʻo e kāingalotu fakakātoa ʻo māmaní ne nofo ʻi Ketilaní.

“Te Ke Maʻu ʻa e Fakahā hoko mo e Fakahā” (T&F 42: 61)

ʻAlu ki he fakahokohoko ʻo e ngaahi meʻa ʻi he tohí ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá (ʻoku maʻu he fakaʻosinga ʻo e talateú) pea fakatokangaʻi ʻa e feituʻu naʻe maʻu ai e konga lahi ʻo e ngaahi fakahaá.

Hangē ko ia ʻe lava ke ke vakai ki aí, naʻe lahi ange e ngaahi fakahā ne maʻu ʻi ʻOhaiō ʻi ha toe feituʻu kehe. Naʻe hoko ʻa e talaʻofa ʻa e ʻEikí ki hono maʻu ʻe he Kāingalotú e fakahā hoko mo e fakahaá ʻi heʻenau fakataha ki ʻOhaioó.

  1. Lau ʻa e talateu ki he vahé mo e fakamatala fakanounou ki he konga takitaha ʻo e ngaahi vahe ko ʻení. HIli iá, tohi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ha fakanounou ʻo e meʻa ne ʻuhinga hono maʻu ai ʻo e fakahaá, mo ha sētesi ʻe taha pe ua ʻo fakamatalaʻi e founga kuo faitāpuekina ai ʻe he fakahaá e Siasí mo hoʻo moʻuí.

    1. T&F 76

    2. T&F 84

    3. T&F 89

Lolotonga ʻa e ʻi ʻOhaiō e Kāingalotú, ne fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá ke fokotuʻutuʻu e kau taki ʻo e Siasí. Naʻe fokotuʻutuʻu ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, mo e Kau Fitungofulú lolotonga e taimi ko iá. Lolotonga e vahaʻataimi tatau pē ko ʻení ne hokohoko atu e ngāue ʻa Siosefa Sāmita ki hono liliu ʻo e Tohi Tapú.

Ne Hoko e Fakafepakí mo e Hē Mei he Moʻoní Ko ha Palopalema ki he Kau Faivelengá ʻi ʻOhaioó

Neongo ne faitāpuekina ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ʻi ʻOhaioó, ne fakalalahi foki mo e fakafepaki ki he Siasí. ʻI he tūʻuta pē e Kaingalotú ʻi Ketilaní, ne kamata leva ʻe ha kau fakaanga ki he Māmongá hono ʻohofi ʻo e Siasí. Ko e lahi ʻo e ngaahi ʻohofí ne hoko mai ia ʻi ha ngaahi talanoa pe fakamatala tukuhifo ʻi he nusipepá.

ʻĪmisi
Siosefa Sāmita

Ko e lau ʻeni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo e ngaahi tohi ko ʻení: “Ne lahi ha ngaahi lipooti hala, loi, mo ha ngaahi talanoa ngalivale, naʻe pulusi ʻi he ngaahi nusipepá, pea tufaki ʻi he feituʻu kotoa pē, ke taʻofi e kakaí mei he fie ʻilo ki he ngāué, pe tali ʻo e tuí” (ʻi he History of the Church, 1:158).

Neongo ʻa e ngaahi meʻá ni mo ha ngaahi faingataʻa kehe, ne hokohoko atu pē ʻa e fakatahataha ʻa e Kāingalotú ʻi Ketilaní, kae tautautefito ʻi he lolotonga ʻo e taʻu 1836–38. ʻI he 1836, naʻe ongoʻi ʻe Siosefa Sāmita e mafasia ʻo e moʻuá koeʻuhí ko e fakamole ki hono langa ʻo e Temipale Ketilaní. Neongo naʻe maʻu ʻe he Siasí ha ngaahi konga kelekele lahi, naʻe toe fie maʻu foki ha paʻanga ke totongi fakafoki ʻa e ngaahi noó. Koeʻuhí ko e ngaahi fie maʻu fakapaʻanga ʻa e Siasí mo e tupu tokolahi ʻo e kakaí ʻi Ketilaní, ne fokotuʻutuʻu ai ʻe he kau taki ʻo e Siasí ke fokotuʻu ha pangikē fakalotofonua. Ne ʻikai tali ʻenau kole ke fokotuʻu ha pangikeé ʻe he falealea ʻo e siteiti ʻOhaioó. Ke fakafetongi ʻaki hono fokotuʻu ha pangikeé, ne fokotuʻu ʻe he Kāingalotú e kautaha ne ui ko e Sōsaiteti Malu ʻo Ketilaní, ʻa ia ne ngāue ʻo hangē pē ha pangikeé.

ʻI he 1837 ne tupu ha tō lalo fakaʻekonōmika ʻi he kotoa ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Naʻe ongoʻi ʻe he fonuá kotoa ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e tō lalo fakaʻekonōmiká pea naʻe tāpuni ai ha ngaahi pangikē lahi. ʻIkai ngata aí, ko e niʻihi ʻo kinautolu ne kau ʻi hono puleʻi ʻo Sōsaieti Malu ʻo Ketilianí ne ʻikai ke nau faitotonu ʻi heʻenau ngaahi fengāueʻakí. Naʻe pau ai foki ke tāpuni ʻa e Sōsaieti Malu ʻo Ketilaní, pea ne mole e meimei meʻa kotoa ne fakahū ʻe ha toko laungeau tupu ne nau fakahū paʻanga aí. Naʻe lahi ange e mole ʻa Siosefa Sāmitá ʻi ha toe taha kehe. Ne tukuakiʻi ʻe he Kāingalotu tokolahi ko e tupunga ʻenau ngaahi faingataʻaʻia fakapaʻangá mei he Palōfitá, pea ne muimui mai ai ha ngaahi fakaʻilo lahi. Ne maʻu hala e kau taki ʻo e Siasí ʻa ia ne nau tokoni ʻi hono fokotuʻu ʻo e Sōsaieti Malu ʻo Ketilaní ʻi heʻenau pehē ʻoku ʻi ai ha totonu ʻo e tokotaha fakafoʻituituí ke fokotuʻu ha kautaha ngāue fakapangikē fakatāutaha, pea ne tautea kinautolu ki ha $1,000 kinautolu ki hono maumauʻi ʻo e ngaahi lao fakaepangikē ʻo ʻOhaioó.

Ne hoko e ngaahi meʻa faingataʻa ko ʻení ke hē ai ha niʻihi ʻo e kāingalotu ʻo e Siasí mei he moʻoní. Naʻe lahi pehē ʻa e fakatangá lolotonga e faʻahitaʻu momoko ʻo e 1837 mo e faʻahitaʻu failau ʻo e 1838 ʻo pau ai ke mavahe e konga lahi ʻo e Kāingalotú mei he Ohaiō. Naʻe ʻi ai ha kau taki ʻo e Siasí, kau ai ʻa Siosefa Sāmita, Sitenei Likitoni, mo Pilikihami ʻIongi, ne pau ke nau hola mei Ketilani koeʻuhí ko e tuʻunga malu ʻo ʻenau moʻuí.

  1. Makatuʻunga ʻi he meʻa kuó ke ako ʻi he lēsoni ko ʻení, hiki ha ngaahi sētesi ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá fekauʻaki mo e meʻa ʻokú ke pehē te ke ongoʻi kapau ne ke nofo ʻi ʻOhaiō lolotonga e taimi ko ʻeni ʻo e hisitōlia ʻo e Siasí. Kau ai ha ngaahi meʻa ʻokú ke pehē te ke fie kau ai mo e ngaahi meʻa ʻokú ke fakakaukau ʻe faingataʻa kiate koe.

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ‘a e lēsoni “ʻI ʻOhaiō” peá u fakakakato ia ‘i he (‘ahó).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo e ngaahi mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: