Seminelí
ʻIuniti 25: ʻAho 4, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117–20


ʻIuniti 25: ʻAho 4

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117–20

Talateú

ʻI he ʻaho 8 ʻo Siulai 1838, naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, ʻi Hihifo Mamaʻo, Mīsuli, ha ngaahi fakahā ʻe fā ʻa ia ʻoku hiki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117–20. Naʻe fekau ʻe he ʻEikí ʻi he ʻuluaki ʻo e ngaahi fakahā ko ʻení (T&F 117), kia Uiliami Mākisi, mo Niueli K. Uitenī ke fakamāʻopoʻopo ʻena ngaahi ngāue ʻi Ketilani, ʻOhaioó, pea ʻalu atu ʻo kau fakataha mo e Kāingalotu faivelenga naʻa nau fakataha ki Hihifo Mamaʻó. Naʻe fekau foki ʻe he ʻEikí ʻa e ʻŌliva Kelenisā ke ʻalu ki Ketilani ko ha fakafofonga ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí. ʻI he fakahā hono uá (T&F 118), naʻe ui ʻe he ʻEikí ha kau ʻaposetolo foʻou ke fakafonu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo kinautolu naʻa nau hē atú, pea naʻá Ne ui ai e mēmipa kotoa pē ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ke nau ngāue fakafaifekau ki Pilitānia Lahi. Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ʻi he fakahā hono tolu mo e faá ʻa ia oku hiki ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 119 mo e 120, ʻa e tokāteline ʻo e vahehongofulú mo fakahā ʻa e ngaahi fakahinohino ki he kau taki ʻo e Siasí ke fakapapauʻi ʻa e founga ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻa e paʻangá.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:1–11

ʻOku fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa Uiliami Mākisi mo Niueli K. Uitenī ke fakamāʻopoʻopo vave ʻa ʻena ngaahi ngāué pea mavahe mei Ketilani.

ʻI he konga ʻuluaki ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117, naʻe folofola ʻa e ʻEikí kia Uiliami Mākisi mo Niueli K. Uitenī. Ko Uiliami Mākisi ne palesiteni fakasiteiki ʻi Ketilani, ʻOhaioó. Naʻe ʻi ai haʻane pisinisi fakatau tohi. Ko Niueli K. Uitinī ne Pīsope ʻi Ketilaní. Naʻá ne hoko ko ha tokotaha maʻu pisinisi lavameʻa pea naʻá ne fakatapui ʻa e konga lahi ʻo ʻene koloá maʻá e Siasí.

ʻĪmisi
Whitney storefront

ʻI he ʻaho 26 ʻo ʻEpeleli, 1838, naʻe fekau ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ke nau fakataha ki Hihifo Mamaʻo, ʻi Mīsulí, mo ha ngaahi feituʻu kehe pē (vakai, T&F 115:17–18). ʻI he ʻaho 6 ʻo Siulai 1838, naʻe mavahe atu ai ki Mīsuli ha kulupu ko ha kāingalotu ʻe toko 500 nai, ʻa ia ne ʻiloa ko e ʻApitanga ʻo Ketilaní ki Mīsuli. (vakai, Church History in the Fulness of Times Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2003],179). Naʻe nofo pē ʻa Palesiteni Mākisi mo Pīsope Uitenī ʻi Ketilani.

ʻOku tau lau ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:1–3, naʻe fekau ʻe he ʻEikí ʻa Palesiteni Mākesi mo Pīsope Uitenī ke fakamāʻopoʻopo vave ʻa ʻena ngaahi ngāué pea ke na mavahe mei Ketilani. Naʻe totonu ke na fai ʻa e fononga ko ʻení kimuʻa pea toki ʻomi ʻe he ʻEikí ha sinou ki he feituʻu ko iá. ʻI hono fakalea ʻe tahá, naʻe fie maʻu ke na mavahe ʻi loto ʻi ha māhina nai ʻe fā.

ʻI hoʻo lau ʻa e folofola ʻa e ʻEikí ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:4–5, te ke vakai ai ki he fuʻu hohaʻa ʻa e kau tangata ko ʻení ki he ngaahi koloa ʻi Ketilaní.

Fakatokangaʻi e fehuʻi ko ʻení ʻi he veesi 4: “Ko e hā ʻa e koloá kiate au?” Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:5–8, ʻo kumi pe ko e hā ha ngaahi ʻuhinga ʻe folofola pehē ai ʻa e ʻEikí. (Mahalo ʻe tokoni ke ʻiloʻi ʻoku ʻuhinga e kupuʻi lea “ngaahi potu tokalelei ʻo ʻOlaha Sainehaá” ki he ngaahi feituʻu takatakai ʻi ʻĀtama-ʻonitai-ʻĀmani ʻi Mīsulí.)

Fakakaukauloto ʻoku ʻi muʻa ʻiate koe ha sioki lahi ʻoku fonu ʻi he inu ʻokú ke saiʻia taha aí, pea mo ha ipu inu sioʻata lahi ʻoku ʻikai ha meʻa ai. ʻI he taimi ní, fakakaukauloto ʻoku lingi siʻisiʻi hifo ʻe ha taha ʻa e inú ki hoʻo ipu inú. Ko e hā ʻa e meʻa te ke mei fie maʻú, ko ha ipu fonu pe ko ha tulutā pē? Ko e hā hono ʻuhingá?

ʻOkú ke pehē ko e hā e ʻuhinga ʻo e “manumanu ki he … kiʻi momoʻi meʻá, kae taʻetokanga ki he ngaahi meʻa mamafa angé”? (T&F 117:8). ʻOku ʻuhinga e manumanú ke fie maʻu ha meʻa ʻoku maʻu ʻe ha taha kehe. ʻOku hoko fēfē ʻa e ngaahi lelei ʻo hono tauhi e ngaahi koloa ʻi Ketilaní ko ha “kiʻi momoʻi meʻa” ʻi hono fakafehoanaki ki he ngaahi lelei ʻo e talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí ke tānaki ʻi Mīsulí?

  1. Fakamatalaʻi fakanounou ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá, ʻa e meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ki he kau tangatá ni fekauʻaki mo e koloa ne nau mānumanu ki aí ʻi hono fakafehoanaki atu ki Hono mālohi ke tāpuakiʻi kinautolú.

ʻE lava ke tau ʻilo meí he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:5–8, ha tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hoko ʻi he taimi ʻoku tau mānumanu ai ki he ngaahi meʻa fakamāmaní. Ko e founga ʻe taha ke fakahaaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, ko e ʻe lava ke fakatupu ʻe he mānumanu ki he ngaahi meʻa fakaemāmaní ke tau taʻetokanga ki he ngaahi meʻa mamafa ange.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ha ngaahi “momoʻi meʻa” fakaemāmani ʻi hoʻo moʻuí ʻokú ne fakatupu haʻo taʻetokanga ki he ngaahi meʻa mamafa ange ʻo e ongoongoleleí?

    2. Ko e hā te ke lava ʻo fai ke tokanga taha ai ki he ngaahi meʻa ʻoku taʻengata hono mahuʻingá?

ʻOku tau lau ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:10, naʻe ui ʻe he ʻEikí ʻa Uiliami Mākisi ke hokohoko atu ʻene ngāue ko ha taki ʻi he Siasí ʻi he taimi naʻá ne aʻu atu ai ki Hihifo Mamaʻo, ʻi Mīsulí. Naʻe toe folofola ʻa e ʻEikí ʻo pehē kapau ʻe “faivelenga ʻi he meʻa siʻi” ʻa Palesiteni Mākisi, te ne “hoko ko ha pule ki he meʻa lahi” (vakai foki, Mātiu 25:23).

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:11, ʻo kumi ʻa e valoki naʻe fai ʻe he ʻEikí kia Niueli K. Uitenií. Ko e kau Nikolaitani, ʻoku hā ʻi he veesi ko ʻení, ko ha kau mēmipa ia ʻo ha siasi fakalotu ʻi he kuonga muʻá. Naʻa nau pehē ko ha kau Kalisitiane kinautolu, ka naʻa nau hē meí he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ki he ngaahi meʻa fakamāmaní. Hangē ko ʻení, ʻoku kau ʻi heʻenau lotú ʻa hono fakahoko ha ngaahi angahala fakasekisualé. (Vakai, Bible Dictionary, “Nicolaitans”; Doctrine and Covenants Student Manual, 2nd ed. [Church Educational System manual, 2001], 290.)

Naʻe mei tatau fēfē nai ʻa e ngaahi ngāue ʻa Niueli K. Uitenií, mo e ngāue ʻa e kau Nikolaitaní kapau ne fakakaukau ke tukutaha ʻene tokangá ki he ngaahi koloa ʻi Ketilaní, kae ʻikai ko e tānaki fakataha mo e Kāingalotú.

Ne ʻikai lava ke kau atu ʻa Uiliami Mākisi mo Niueli K. Uitenī ki he tānaki fakataha mo e Kāingalotú ki Hihifo Mamaʻo koeʻuhí ko ʻena tokanga ki he koloa ʻa e Siasí ʻi ʻOhaioó pea mo e fakatanga ʻi Mīsulí. Neongo iá, naʻá na muimui ki he faleʻi ʻa e ʻEikí pea kei faivelenga, pea naʻá na tānaki fakataha mo e Kāingalotú ʻi Nāvū, ʻIlinoisi ʻa ia ne hoko ai ʻa Uiliami Mākisi ko ha palesiteni fakasiteiki pea hoko ʻa Niueli K. Uitenī ko ha pīsope.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:12–16

ʻOku fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻŌliva Kalenisā ke fakafofongaʻi ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻi he ngaahi meʻa fakapisinisí ʻi Ketilaní

Fakakaukau ki he ngaahi uiuiʻi ʻi he Siasí mo e ngaahi ngāue te ke ala maʻú. ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi uiuiʻí mo e ngaahi ngāue ko ʻení ʻa e ngāue ʻi he kau palesitenisī fakakōlomú pe fakakalasí, fai ha lea ʻi he houalotu sākalamēnití, hoko ko ha faiako fakaʻapi, fakafeohi ki ha taha, pe hoko ko ha faifekau taimi kakato. Ko e hā ha ngaahi feilaulau ʻe ala fie maʻu ki he ngaahi uiuiʻi ko ʻení?

ʻĪmisi
home teachers walking

ʻE lava ke hoko ʻa e kau talavou ʻoku nau maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné ko ha kau faiako fakaʻapi.

Naʻe fekau ʻe he ʻEikí ha tangata ko ʻŌliva Kelenisā ke mavahe mei Hihifo Mamaʻo, Mīsuli, ki Ketilani, ʻOhaiō, ke “feinga fakamātoato ki hono huhuʻi ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluaki ʻo hoku Siasí” (T&F 117:13). Naʻe kau ʻi he ngāue ko ʻení hono fakatau atu ʻa e ngaahi koloa ʻa e Siasí mo hono fakamāʻopoʻopo ʻa e ngaahi meʻa fakapisinisi ʻa Siosefa Sāmitá. Naʻe fie maʻu heni ʻa ʻŌliva, ʻa ia naʻá ne mei kuí, ke fai ha ngaahi feilaulau. Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117:12–15, ʻo kumi e ngaahi tāpuaki naʻe folofola e ʻEikí ʻe maʻu ʻe ʻŌliva ʻi heʻene fakahoko ʻa e ngāue ko ʻení.

Fakatokangaʻi ange ʻa e folofola ʻa e ʻEikí ʻi he veesi 13, ʻe “ʻtoputapu ange kiate au ʻa ʻene feilaulaú ʻi heʻene tupulakí” ʻOku hā heni naʻe tokanga lahi ange ʻa e ʻEikí ia ki he feilaulau ʻa ʻŌlivá ʻi he paʻanga naʻe mei maʻu ʻe ʻŌliva ko ha konga ʻo ʻene ngāué. ʻOku tau ako meí he ngaahi veesi ko ʻení, ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻOku toputapu kiate Ia ʻa e ngaahi feilaulau ʻoku tau fai ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí. Fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi lea ʻi he veesi 13 ʻokú ne akoʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení.

  1. Tali ‘a e ngaahi fehuʻi ko ‘ení ‘i hoʻo tohinoa ako folofolá:

    1. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke fakahoko ʻa e meʻa kotoa pē te ke lava ʻo faí ke fakahoko ha fatongia faka-Siasi pe uiuiʻí?

    2. Ko e hā ʻokú ke ongoʻi ʻi hoʻo fakakaukau ʻoku toputapu kiate Ia ʻa e ngaahi feilaulau ʻokú ke faí ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí?

Naʻe mālōlō ʻa ʻŌliva Kelenisā ʻi he ʻaho 25 ʻo ʻAokosi, 1841, ʻi Ketilani. Naʻá ne kei hoko pē he taimi ko iá ko e fakafofonga ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻi heʻenau ngaahi meʻa faka-pisinisí, pea naʻe toe ui foki ia ke tokangaʻi ʻa e Siasi ʻi Ketilaní. Neongo naʻe ʻikai ke fuʻu ola lelei ʻene fakamāʻopoʻopo ʻa e ngaahi meʻa faka-pisinisi ʻa e Siasí, naʻá ne ngāue ke tuʻuloa ʻa e angatonu mo e ongoongo lelei ʻo e Siasí. Naʻá ne tuʻu maʻu ʻi he ʻEikí mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe Siosefa Sāmita mo e kau mēmipa kehe ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ʻa ʻŌliva Kelenisā ʻi ha tohi fakaongoongolelei ko “ha tangata angatonu moʻoni mo maʻa; pea ko hono fakakātoá, … ko ha tangata ʻa e ʻOtuá” (ʻi he History of the Church, 3:350). Naʻe pehē ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
President Boyd K. Packer

“Ko e hā naʻe fai ʻe ʻŌliva Kelenisā ke manatua ai ʻi he toputapu hono hingoá? Naʻe ʻikai ko ha fuʻu meʻa lahi. Naʻe ʻikai ko e lahi ʻo e meʻa naʻá ne faí ka ko e anga ʻo ʻene fakafōtungá. …

“Naʻe ʻikai ʻamanaki e ʻEikí ke haohaoa ʻa ʻŌliva pe lavameʻa. …

“He ʻikai ke tau lava ʻo ʻamanaki ke lavameʻa maʻu pē, ka ʻoku totonu ke tau feinga ki he lelei taha te tau lavá” (“The Least of These,” Ensign pe Liahona, Nov. 2004, 86).

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 118

ʻOku fakanofo ʻe he ʻEikí ha kau ʻAposetolo foʻou pea ui kotoa e Kau ʻAposetoló ke ngāue fakafaifekau.

ʻI he ʻaho 8 ʻo Siulai 1838, naʻe ui ai ʻe he ʻEikí ha Kau ʻAposetolo foʻou ke fetongi ʻa kinautolu ne hē meí he moʻoní. Naʻe ui foki ʻe he ʻEikí ʻa e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ke malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 118:4–5, ʻo kumi ʻa e feituʻu ne fakahinohino ʻe he ʻEikí ki he Toko Hongofula Mā Uá ke malanga ʻaki ai e ongoongoleleí. ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “ʻi he ngaahi vai lahí,” ki he fononga atu ʻi he ʻŌseni ʻAtalanitikí ki Pilitānia Lahi. Fakatokangaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 118:5, ʻa e feituʻu ke nau tānaki fakataha ki ai kimuʻa pea nau mavahe atu ʻo ngāue fakafaifekaú. Fakatokangaʻi foki ʻa e ʻaho ko ia naʻe folofola ʻe he ʻEikí ʻoku totonu ke nau tānaki fakataha ai ki he feituʻu ko iá.

Naʻe tupulaki ʻa e fakatangá ʻi Mīsuli ʻi he ngaahi māhina hili hono maʻu e fakahā ko ʻení. Naʻe faifai pea tuli ʻa e Kāingalotú meí he siteiti ko iá. Naʻe fakatuʻutāmaki e ngaahi tūkunga ko ʻení ki hono fakahoko ʻe he Toko Hongofulu Mā Uá e fekau ʻa e ʻEikí ke fakataha ki Hihifo Mamaʻó. Naʻe pōlepole fakahāhā e kau Mīsuli tokolahi te nau taʻofi hono fakahoko ʻo e fakahaá. Ka naʻe fakapapauʻi ʻe he Toko Hongofulu Mā Uá te nau talangofua ki he fekau ʻa e ʻEikí.

ʻI he pongipongi ʻo e ʻaho 26 ʻo ʻEpeleli 1839, naʻe fakataha ʻa e kau mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ki he kelekele ʻo e temipalé. (Naʻe ʻikai lava ke ʻi ai kotoa e kau mēmipa faivelenga ʻo e kōlomú. Naʻe tuku pōpula ha niʻihi.) Naʻa nau fokotuʻu ke fakatoka e fakavaʻe ʻo e temipalé (vakai, T&F 115:11) ʻaki hano fokotuʻu ha fuʻu maka lahi ʻo ofi ki he tuliki fakatonga-hahake ʻo e konga kelekelé. Naʻa nau fakanofo ha kau ʻAposetolo foʻou ke fakafonu ʻa e tuʻunga ne ʻatā ʻi he Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá. Pea ne nau ʻalu, ʻo ʻikai fakatokangaʻi ʻe honau ngaahi filí. (Ki ha fakamatala kakato ange ki he meʻa ko ʻeni, vakai ki he Teachings of Presidents of the Church: Wilford Woodruff [2004], 139–41.)

ʻĪmisi
temple cornerstone

Naʻe fakatoka ʻa e ngaahi makatuliki ki ha temipale ʻi Hihifo Mamaʻo, ʻi Mīsuli, ʻi Siulai 1838.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 119–20

ʻOku fakahā ʻe he ʻEikí e fono ʻo e vahehongofulú

ʻĪmisi
nine coins, one coin

ʻOku ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 119 mo e 120 ha fakahā ʻe ua kau ki he fono ʻo e vahehongofulú. ʻI he fakahā ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 120, naʻe fakahinohinoʻi ʻe he ʻEikí ke fokotuʻutuʻu ha fakataha alēlea ke fakahinohinoʻi hono ngāue ʻaki e paʻanga vahehongofulu ʻa e Siasí. ʻI he ʻaho ní, ʻoku fakahū ʻe he uooti pe kolo takitaha ʻa e paʻanga vahehongofulu ʻa e kau mēmipá ki he hetikuota ʻo e Siasí mo e fakataha alēlea ko ʻení, ʻa ia ʻoku ui ko e Fakataha Alēlea ki hono Fakaʻaongaʻi ʻo e Vahehongofulú. ʻOku ʻikai ke kau ʻa e kau taki fakalotofonuá ʻi hono fakakaukauʻi e founga fakaʻaongaʻi ʻo e paʻanga vahehongofulú.

Lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 119:1–4. ʻI he veesi 4, mahalo ʻe tokoni ke ʻiloʻi ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea tupu , ke lahi ange pe ki he paʻanga hū maí.

ʻĪmisi
Palesiteni Howard W. Hunter

Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Hauati W. Hanitā: “Ko e fonó ʻoku fakamatalaʻi mahinongofua ia ko e ʻvahehongofulu ia ʻe taha ʻo ʻenau tupu kotoa pē.’ ʻOku ʻuhinga ʻa e tupú ke maʻu mai, totongi huhuʻi, pe lahi ange. Ko e vahe ʻoku maʻu ʻe ha taha ngāue, ko e tupu mei hono fakalele ʻo ha pisinisi, ko e lahi ʻo e meʻa ʻoku maʻu ʻe ha taha ʻokú ne tō ha ngoue pe fakatupu ha ngaahi koloa, pe ko ha paʻanga pē ʻoku maʻu ʻe ha taha mei ha toe faʻahinga founga pē. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí ko ha fono tuʻu maʻu ‘taʻengata’ ia he kuo pehē mei he kuo hilí” (ʻi he Conference Report, Apr. 1964, 35).

ʻI hoʻo lau e ngaahi lea ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí, vakai ki he ngaahi tāpuaki ʻe lava ke ke maʻu ʻi he taimi ʻokú ke totongi vahehongofulu aí:

ʻĪmisi
Palesiteni Harold B. Lee

Naʻe fakamatala ʻa Palesiteni Hāloti B. Lī ki he talaʻofa ʻa e ʻEikí ke “fakaava … e ngaahi matapā ʻo e langí” ke faitāpuekina ʻa e kau totongi vahehongofulú (vakai, Malakai 3:8–11): “ʻOku ʻuhinga hono fakaava e ngaahi matapā ʻo e langí, ki he ngaahi fakahā mei he ʻOtuá ki he tokotaha ʻoku loto lelei ke feilaulaú” (“The Way to Eternal Life,” Ensign, Nov. 1971, 16).

ʻĪmisi
Palesiteni Heber J. Grant

Naʻe lea ʻa Palesiteni Hiipa J. Kalānite ʻo kau ki he ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku tau maʻu ʻi heʻetau totongi vahehongofulú: “ʻOku hoko mai ʻa e tuʻumālié kiate kinautolu ko ē ʻoku nau tauhi ʻa e fono ʻo e vahehongofulú. Pea ʻi heʻeku pehē tuʻumālié, ʻoku ʻikai ke u fakakaukau au ki ai ʻo ʻuhinga ki he paʻangá mo e sēnití pē. … Ka ko e meʻa ko ē ʻoku ou lau ko e tuʻumālie moʻoní, ko e meʻa ko ē ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē ki he tangata mo e fefine moʻuí, ko e tupulaki ʻi he ʻilo ki he ʻOtuá, ʻi he fakamoʻoní, ʻi he mālohi ke moʻui ʻaki ʻa e ongoongoleleí pea mo ueʻi hotau ngaahi fāmilí ke nau fai peheé. Ko e tuʻumālie moʻoni tahá ia” (Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hiipa J. Kalānite [2002],142).

Naʻe akoʻi foki ʻe Palesiteni Kalānite ʻa e founga ʻe taha ʻe lava ke tāpuekina fakapaʻanga ai kitautolu ʻi he taimi ʻoku tau totongi vahehongofulu aí: “Kapau te tau foaki ʻo fakatatau mo e meʻa ʻoku tau maʻú, kapau te tau totongi ʻetau vahehongofulú, ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono siʻisisʻi ʻetau kiʻi paʻanga hū maí, … ʻe fakalahi ʻe he ʻOtuá ko ʻetau Tamai Hēvaní ʻa e toenga ʻo e paʻanga ʻe hiva meí he paʻanga ʻe hongofulú, pe ko e toenga ʻo e sēniti ʻe fānimá meí he sēniti ʻe nimangofulú pea te ke maʻu ha poto feʻunga ke fakaʻaongaʻi ia ke lelei kiate koe ʻo ʻikai mole ai haʻo meʻa ʻi hoʻo faitotonú” (Ngaahi Akonaki: Hiipa J. Kalānite, 143).

  1. Tali e fehuʻi ko ení ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá: Ko e hā ha ngaahi tāpuaki kuó ke maʻu koeʻuhí ko hoʻo talangofua ki he fono ʻo e vahehongofulú?

  2. Hiki ʻa e fakamatala ko ʻení ʻi lalo ʻi he ngaahi ngāue ke fai ʻi he ʻahó ní ʻi hoʻo tohinoa ako folofolá:

    Kuó u ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 117–20 peá u fakakakato ʻa e lēsoni ko ʻení ʻi he (ʻaho).

    Ko e ngaahi fehuʻi, fakakaukau, mo ha mahino makehe ʻoku ou fie vahevahe mo ʻeku faiakó: