Laipelí
Lēsoni 46: Luke 5


Lēsoni 46

Luke 5

Talateú

Hili e mana hono maʻu ha ika lahi ʻi he tokoni ʻa e Fakamoʻuí, naʻe liʻaki ʻe Pita, Sēmisi, mo Sione e meʻa kotoa pē ke muimui ʻi he Fakamoʻuí pea hoko ko e kau toutai tangata. Naʻe fakamoʻui ʻe Sīsū ha tangata kilia mo ha tangata mamatea. Naʻá Ne ui ʻa Mātiu ke hoko ko ha ākonga pea akoʻi naʻá Ne haʻu ke ui ʻa e kau angahalá ke fakatomala. Naʻe akoʻi foki ‘e Sīsū ‘a e talanoa fakatātā ‘o e uaine foʻou ‘i he ngaahi hina motuʻá.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Luke 5:1–11

Ko e ui ʻe he ʻEikí ʻa Pita, Sēmisi, mo Sione ke hoko ko e kau toutai tangatá

Hiki e fehuʻi ko ʻení he palakipoé: Ko e fē ha taimi kuo kole atu ai ke ke fai ha meʻa ʻo ʻikai ʻiloʻi kotoa e ngaahi ʻuhinga ʻo hono fai iá? Kole ki he kau akó ke fakalaulauloto ki he fehuʻí, pea fakaafeʻi ha niʻihi tokosiʻi ke vahevahe ʻenau ngaahi aʻusiá.

  • Ko e hā ka faingataʻa ai ke muimui ki he ngaahi fakahinohinó taʻe ʻilo e ngaahi ʻuhinga kiate kinautolú?

  • Ko e hā e ngaahi fekau pe faleʻi mei he kau taki ʻo e Siasí ʻe faingataʻa ke talangofua ki ai ʻa e toʻutupú kapau he ʻikai mahino kakato kiate kinautolu e ngaahi ʻuhingá? (Fakakaukau ke hiki e ngaahi tali ʻa e kau akó ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻi he Luke 5:1–11 ʻe lava ʻo tokoni ʻi he ʻikai ke mahino kakato kiate kinautolu e ʻuhinga ʻoku kole ai ke nau muimui ki he faleʻi pe ngaahi fekau ʻa e ʻEikí.

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Luke 5:1–5. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú, ʻo kumi e meʻa naʻe kole ʻe he Fakamoʻuí kia Saimone (Pita) ke faí hili e fakaʻosi ʻEne malangá. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú. (Fakamahinoʻi ange ʻo ka fie maʻu, ʻoku fakamahinoʻi ʻe he veesi 4, ʻoku ʻuhinga e fusí ke maʻu pe fusi hake ʻo e iká.)

  • Ko e hā naʻe talaange ʻe Saimone ki he Fakamoʻuí kau ki heʻenau ngaahi feinga kimuʻa ke maʻu ha iká?

  • Ko e hā naʻe mei tataki ʻe he aʻusia taumātaʻu ʻa Saimoné ke fakakaukau ki ai ʻi he fakahā ange ʻe he Fakamoʻuí ke toe tuku hifo ʻa e kupengá?

  • Ko e hā naʻe lea ʻaki ʻe Saimone naʻe fakahaaʻi ai naʻá ne falala ki he ʻEikí?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Luke 5:6–9, pea kole ki he kalasí ke kumi e meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe fai ai ʻe Saimone e meʻa naʻe kole ʻe he ʻEikí.

  • Ko e hā naʻe hoko ʻi he taimi naʻe fai ai ʻe Saimone e meʻa naʻe kole ʻe he ʻEikí?

  • Ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he loto fiemālie ʻa Saimone ke fai e meʻa naʻe kole ʻe he ʻEikí neongo naʻe ʻikai mahino kiate ia hono ʻuhingá? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻilo ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Kapau te tau fai e meʻa ‘oku kole mai ʻe he ʻEikí ʻo aʻu ki he taimi ʻoku ʻikai mahino ai kiate kitautolu hono ʻuhingá, te Ne lava ʻo ʻomi ʻa e ngaahi tāpuaki lahi ange ʻi he meʻa kuo tau ʻamanaki ki aí. ʻI hono fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻa e kau akó, tohi ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga ʻoku fie maʻu ai ke tau falala kia Sīsū Kalaisi ʻi hono moʻui ʻaki e tefitoʻi moʻoni ko ʻení?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Lisiate G. Sikoti ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. Fakakaukau ke ʻoange ha tatau ʻo e fakamatalá ki he kau akó:

ʻĪmisi
ʻEletā Richard G. Scott

“Ko e moʻuí ni ko ha aʻusia ia ʻi he falala lahi—falala kia Sīsū Kalaisi, falala ki Heʻene ngaahi akonakí, ki he meʻa te tau lava ʻi hono tataki ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke tau talangofua ki he ngaahi akonakí ke maʻu ʻa e fiefiá he taimí ni pea mo ha moʻui mahuʻinga, mo fiefia taʻengata lahi ange. ʻOku ʻuhinga ʻa e falalá ke talangofua loto fiemālie ʻo ʻikai ʻilo ʻa e ikuʻangá mei he kamataʻangá (vakai, Lea Fakatātā). 3:5–7). Koeʻuhí ke maʻu ha fua, kuo pau ke mālohi ange hoʻo falala ki he ʻEikí mo tuʻuloa ʻi hoʻo falala ki hoʻo ngaahi ongó mo hoʻo taukei pē ʻaʻaú” (“Trust in the Lord,” Ensign, Nov. 1995, 17).

  • Te tau fakatupulaki fēfē ʻa e faʻahinga falala ko ʻeni ki he Fakamoʻuí?

  • Kuó ke maʻu fēfē pe ko ho fāmilí ha ngaahi tāpuaki lahi ange ʻi he meʻa ne ke ʻamanaki ki aí ʻi haʻo muimui ki he ngaahi fakahinohino ʻa e ʻEikí neongo naʻe ʻikai mahino kakato kiate koe e ngaahi ʻuhingá? (Mahalo ʻe kau ʻi he ngaahi talí e ngaahi aʻusia naʻe tokoni ke faifai pea mahino ki he kau akó e ʻuhinga naʻe fai ai ʻe he ʻEikí ha fakahinohino pehē.)

Fakaafeʻi e kau akó ke tohi ʻi ha laʻi pepa te nau lava ʻo ʻave ki ʻapi, ʻa e faleʻi pe ngaahi fekau mei he ʻEikí te nau lava ʻo muimui faivelenga ange ki ai neongo ʻoku ʻikai mahino kakato kiate kinautolu ʻa e ngaahi ʻuhinga ki hono fai iá. (Kapau ʻoku lahi e taimí, te ke lava ʻo fakaafeʻi e kau akó ke kumi ʻi he Ki hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú [kiʻi tohi, 2011] ki ha ngaahi fakakaukau.)

Fakamatalaʻi fakanounou e Luke 5:10–11 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe liʻaki ʻe Pita, Sēmisi, mo Sione honau vaká mo e kupengá ka nau muimui ʻia Sīsū.

Luke 5:12–26

Ko e fakamoʻui ʻe Sīsū ha tangata kilia mo ha tangata mahaki teté

Fakaʻaliʻali ki he kau akó e ngaahi meʻa ko ʻení (pe tā ha fakatātā ʻi he palakipoé): meʻa huhu, palasitā, koa mo e poloka.

  • ʻE lava ke tokoni fēfē ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení ke fakamoʻui ʻa e kakai ʻoku puke pe kafo?

  • Makehe mei he mahamahakí mo e kafo fakaesinó, ko e hā mo ha toe meʻa ʻe fie maʻu ke fakamoʻui ai ha taha? (Hiki ʻa e tali ʻa e kau akó ʻi he palakipoé. Mahalo ʻe kau ʻi he ngaahi talí ʻa e angahalá, maʻunimaá, loto foʻí mo e loto mamahí.)

Fakaafeʻi e kau akó ke kumi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻi heʻenau ako e Luke 5:12–25 ʻokú ne akoʻi mai e meʻa te tau lava ʻo fai ke tokoniʻi kitautolu mo e niʻihi kehé ke maʻu e fakamoʻui ʻoku fie maʻú.

Tā ʻa e saati ko ʻení ʻi he palakipoé, pea fakaafeʻi e kau akó ke hiki ia ki heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá:

Ngaahi faitataú

Ngaahi faikehekehé

Hiki ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola ko ení ʻi he palakipoé: Luke 5:12–15 mo e Luke 5:17–25. Fakamatalaʻi ange ʻoku fakahaaʻi ʻe he ngaahi veesi ko ʻení naʻe fakamoʻui ʻe he Fakamoʻuí ha ongo tangata. Ko e taha naʻe kilia, pea ko e taha naʻe mahaki tete, ko hono ʻuhingá naʻá ne mamatea. Vahevahe tautau tokoua e kau akó. Kole ange ke nau lau mo honau hoá ʻa e fakamatala takitaha pea aleaʻi ʻa e ngaahi fehuʻi ko ʻení:

  • Ko e hā e founga ʻoku faitatau ai ʻa e ongo fakamoʻui ko ʻení? Ko e hā e founga ʻokú na faikehekehe aí?

  • Ko e hā e fatongia ʻo e tuí ʻi he fakamatala takitaha?

Kole ki he kau akó ke lekooti ʻi heʻenau sātí e meʻa ʻoku nau maʻú. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kau akó ke lipooti ʻa e meʻa naʻa nau akó. Fakakaukau ke fakaafeʻi e kau akó ke fakaʻilongaʻi ‘a e kupuʻi lea “[kuó ne] mamata ki heʻenau tuí” ʻi he veesi 20. Fakapapauʻi ʻoku mahino ki he kau akó naʻe tokoni ʻa e tui ʻa kinautolu ne nau ʻomi ʻa e tangata mahaki teté ki he Fakamoʻuí ki hono fakamoʻui ʻo e tangatá ni.

  • Ko e hā e ngaahi tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi fakamatalá ni fekauʻaki mo e founga ʻe lava ke fakamoʻui ai kitautolú mo e meʻa te tau lava ʻo fai ke tokoni ke fakamoʻui e niʻihi kehé? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻilo ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau fakahaaʻi ʻetau tuí pea haʻu ki he Fakamoʻuí, te Ne lava ʻo fakamoʻui kitautolu. Te tau lava ʻo tokoni ki he niʻihi kehé ke nau haʻu ki he Fakamoʻuí kae lava ke fakamoʻui kinautolu. Tohi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ai ʻo maʻu ʻa e fakamoʻui mei he Fakamoʻuí? (Tokoni ke mahino ki he kau akó ʻe malava ke toʻo ʻe he Fakamoʻuí hotau ngaahi vaivaí, pe te Ne lava ʻo ʻomi ʻa e loto-toʻá, tuí, fakafiemālié, mo e melino ʻoku tau fie maʻu ke kātakiʻi pe ikunaʻi ʻaki hotau ngaahi vaivaí.)

Kole ki he kau akó ke fakakaukau ki he ngaahi vaivai ʻoku hiki he palakipoé mahalo ʻe fie maʻu ʻe he kakaí ke fakamoʻui kinautolu mei aí.

  • Ko e hā te ke lava ʻo fai ke tokoni ke ʻomi ʻa e kakaí ki he Fakamoʻuí ke maʻu Hono mālohi faifakamoʻuí?

  • Ko e fē ha taimi kuo fakamoʻui ai koe pe ko ha taha ʻokú ke ʻiloʻi ʻi hono ngāue ʻaki ʻa e tui ki he Fakamoʻuí? (Fakamanatu ki he kau akó ʻoku ʻikai totonu ke nau vahevahe ha ngaahi aʻusia ʻoku fuʻu fakatāutaha pe fakafoʻituitui.)

  • Ko e fē ha taimi kuó ke mamata ai ki hono ʻomi ʻe ha taha ha taha kehe ki he ʻEikí ke maʻu ʻa e mālohi faifakamoʻui ʻo e Fakamoʻuí?

Kole ki he kau akó ke fakalaulauloto ki he meʻa te nau lava ʻo fai ke ngāue ʻaki ai ʻa e tui lahi ange kia Sīsū Kalaisi ke fakamoʻui, fakamolemoleʻi, pe fakafiemālieʻi pe ko e hā te nau lava ʻo fai ke ʻomi ha kaungāmeʻa pe ha taha kehe ki he Fakamoʻuí. Poupouʻi kinautolu ke nau ngāue ʻo fakatatau ki ha faʻahinga ueʻi ʻoku nau maʻu.

Luke 5:27–35

Ko e fehuʻi ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí e ʻuhinga oku kai ai ʻa Sīsū mo e kau tānaki tukuhaú mo e kau faiangahalá

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Luke 5:27–28, pea kole ki he kalasí ke kumi e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí kia Līvaí. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • Ko e hā ʻokú ke mālieʻia ai fekauʻaki mo e anga e tali ʻa Līvai ki he fakaafe ʻa e Fakamoʻuí?

Fakamanatu ki he kau akó naʻe ui foki ʻa Līvai ko Mātiu (vakai, Mātiu 9:9). Naʻá ne hoko ko ha tangata tānaki tukuhau, ʻo ʻuhinga naʻá ne tānaki ʻa e tukuhaú mei hono kāinga Siú maʻá e puleʻanga Lomá. Naʻe fehiʻa ʻa e kau Siú ʻi he kau tānaki tukuhaú pea vakai kiate kinautolu ko e kau muli, kau faiangahala, mo e kau lavaki ki he puleʻanga ʻo ʻIsilelí. Fakamatalaʻi fakanounou e Luke 5:29–35 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe fakamalaʻiaʻi ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻa Sīsū ʻi he kai fakataha mo e kau faiangahalá lolotonga ʻEne maʻu meʻatokoni mo Līvai mo ha niʻihi kehe. Naʻe akoʻi ʻe Sīsū naʻá Ne haʻu ke ui ʻa e kau faiangahalá ke fakatomala.

Luke 5:36–39

Ko e fai ‘e Sīsū ‘a e talanoa fakatātā ‘o e uaine foʻou ‘i he ngaahi hina motuʻá

Fakamatalaʻi ange naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Fakamoʻuí ha talanoa fakatātā ke akoʻi e kau tangata tohí mo e kau Fālesí. Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi hono lau leʻolahi e Luke 5:36–39. Kole ki he kalasí ke muimuiʻi hono laú mo kumi e ngaahi meʻa naʻe fakaʻaongaʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi Heʻene talanoa fakatātaá.

  • Ko e hā ha ngaahi meʻa naʻe ngāue ʻaki ʻe he Fakamoʻuí ke akoʻi ʻEne talanoa fakatātaá?

Fakaʻaliʻali ki he kau akó ha konga tupenu foʻou mo ha konga tupenu motuʻa ʻoku ava. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e “kofu foʻou” ʻi he veesi 36 ki he konga tupenu kuo teʻeki ke manuminumi. He ʻikai lava ha taha ʻo monomono ha kofu motuʻa ʻaki ha tupenu foʻou koeʻuhí he ko e manumi pē ʻa e tupenu foʻoú, ʻe toe kovi ange ʻa e mahaé. ʻI ha founga tatau pē, ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻoku ʻikai ko ha monomono pē ʻo e ngaahi tui mo e ngaahi tōʻonga motuʻá ka ko ha fakafoki kakato mai ʻo e moʻoní.

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e ngaahi foʻi hina ki “ha fanga kiʻi tangai leta pe hina ʻutu uaine,” pea kapau ʻe lava, fakaʻaliʻali ange ki he kau akó ha leta foʻou mo ha leta motuʻa.

  • Ko e hā e faikehekehe ʻi he leta foʻoú mo e leta motuʻá? (ʻOku molū mo ofeʻi ngofua ʻa e leta foʻoú; ʻoku fefeka mo ngāvaivai ʻa e leta motuʻá.)

Fakamatalaʻi ange ʻi he liliu ʻa e uaine foʻou ʻi he tangai letá ki he ʻolokaholó, ʻe tātānaki ʻa e kasá ʻi loto pea mafao ʻa e letá. ʻI he taimi pē ʻoku mafao ai ha hina ʻutu uaine ʻi he foungá ni, ʻe ala maumau ia ʻo ka feinga ke ʻutu ha uaine foʻou ai.

ʻOku fakafofongaʻi ʻe he uaine foʻou ʻi he talanoa fakatātaá, ʻa e uaine foʻou e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí mo e kakato ʻo e ongoongolelei taʻengatá, pea ʻoku fakafofongaʻi ʻe he uaine motuʻá e ngaahi tōʻonga, tukufakaholo mo e ngaahi meʻa ʻoku tui ki ai e kau Fālesí ʻi he malumalu ʻo e fono ʻa Mōsesé.

  • Ko e hā ha founga ʻe lava ke fakafofongaʻi ai ʻe he “ngaahi hina motuʻá” ʻa e kau tangata tohí mo e kau Fālesí? (Hangē pē ko e taʻe malava ʻa e hina motuʻá ke pukepuke ʻa e uaine foʻoú, naʻe loto fefeka mo taʻe loto fiemālie ʻa e kau tangata tohí mo e kau Fālesí ke liliu ke tali ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi akonakí.)

  • Ko hai ʻe lava ke fakafofongaʻi ʻe he “ngaahi hina foʻoú”? (Ko e kakai ko ia naʻe loto-fakatōkilalo mo loto fiemālie ke liliu ke tali ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi akonakí.)

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he talanoa fakatātā ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa ʻoku fie maʻu ke tau fai ke maʻu ai ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí? (ʻOku totonu ke ʻilo ʻe he kau akó ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení: Ke tali ʻa e Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí, kuo pau ke tau loto-fakatōkilalo mo loto fiemālie ke liliu. Fakaafeʻi e kau akó ke fakakaukau ke hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he tafaʻaki ʻo ʻenau folofolá ofi ki he Luke 5:36–39.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení, fakaafeʻi kinautolu ke toe vakaiʻi e Luke 5 pea kumi ha ngaahi sīpinga ʻo e founga naʻe fakafefeka mo taʻeueʻia ai e niʻihi fakafoʻituituí ʻi he ʻenau tōʻonga fakakaukau ki he Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi akonakí pea pehē ki ha ngaahi sīpinga ʻo e founga naʻe loto-fakatōkilalo mo loto fiemālie ai ha niʻihi fakafoʻituitui ke liliu mo tupulaki ʻi he muimui ki he Fakamoʻuí. Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke lipooti e meʻa ne nau ʻiló.

Fakaʻosi e lēsoní ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoní ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻi he Luke 5.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

Luke 5:23. “He ʻoku faingofua ʻa e fē, ke lea, Kuo fakamolemole kiate koe hoʻo ngaahi angahalá; pe ko e lea, Tuʻu hake ʻo ʻalu?”

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī e ngaahi meʻa ko ʻení fekauʻaki mo e ngaahi mana maʻongoʻonga taha he ʻaho ní:

“Ko e mana maʻongoʻonga taha ʻoku ou mamata ai he ʻaho ní ʻoku ʻikai ko hono fakamoʻui pē ʻo e ngaahi sino mahamahakí, ka ko e mana maʻongoʻonga taha ʻoku ou mamata aí ko hono fakamoʻui e ngaahi laumālie mahamahakí, ʻa kinautolu ʻoku mahamahaki fakaeloto mo fakalaumālié pea loto-mamahi mo siva e ʻamanakí, ʻo ofi ke mafasia e lotó. ʻOku tau ala atu kiate kinautolu kotoa ʻi he tūkunga peheé, koeʻuhí ʻoku nau mahuʻinga ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, pea ʻoku ʻikai ke tau fie maʻu ha taha ke ne ongoʻi liʻekina” (“Stand Ye in Holy Places” Ensign, July 1973, 123).

Luke 5:21–24. “Ko hai te ne faʻa fakamolemole ʻa e angahalá, ka ko e ʻOtuá pē?”

ʻI he fakamatala ki hono fehuʻia ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ʻa e mafai ʻo e Fakamoʻuí ke fakamolemoleʻi ʻa e angahalá, naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻa e meʻá ni:

“Ko e meʻa ko ʻení ʻi he moʻui ʻa hotau ʻEikí ko ha fakamoʻoni mahino mo taʻe toe fehuʻia ia ko Ia ʻa e Mīsaiá; pea naʻe ʻiloʻi moʻoni Ia ʻe kinautolu ne ʻi he lotolotonga ʻo kinautolu naʻá Ne tokangaʻí. Naʻá Ne toutou fakamoʻoniʻi ko e ʻOtuá ʻEne Tamaí pea kuó Ne poupouʻi ʻa e fakamoʻoni fakatāutaha ko iá ʻaki ha ngāue taʻe hano tatau ʻo e malangá mo e faifakamoʻuí. Ko ʻeni ko ʻEne taumuʻá ke fanongonongo atu kuó Ne fai e meʻa he ʻikai ha taha ka ko e ʻOtuá pē te Ne lavá pea ke fakamoʻoniʻi kuó Ne fai ia ʻi he fakahaaʻi lahi ange ʻa e mālohi ʻo ʻEne Tamaí.

“Naʻe ʻafioʻi ʻe Sīsū mo e ‘kau toketā ʻo e fonó’ ne ʻi aí ko e ʻOtuá pē te Ne lava ʻo fakamolemoleʻi ʻa e ngaahi angahalá. ʻO hangē, ko ʻEne hoko ko ha fakamoʻoni pau mo mālohi naʻe ʻiate Ia ʻa e mālohi ʻo e ʻOtuá … , naʻe fai ʻe Sīsū ʻa ia he ʻikai lava ke fai ʻe ha kākā—naʻá Ne fakamoʻoniʻi ʻa Hono mālohi fakalangí ʻi hono fakamoʻui e tangata kuo fakamolemoleʻí” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 1:177–78).

Luke 5:20. “Kuo mamata ʻa [Sīsū] ki heʻenau tuí”

Fakatatau ki he fakamatala ʻo e tangata mahaki teté mo e kupuʻi lea “kuo mamata ʻa [Sīsū] ki heʻenautuí” (Luke 5:20; tānaki atu hono fakamamafaʻí), naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Sī Hongo (Samu) Uongo ʻo e Kau Fitungofulú ʻo pehē:

“ʻE tokoni hono fakatahaʻi ʻetau tuí ke lelei ai ʻa e niʻihi kehé.

“Ko hai e kakai naʻe folofola ki ai ʻa Sīsuú? Lava pē ke kau ai ʻa e toko fā ne nau fua e tangata mahaki teté, tangata mahaki teté, kakai ne lotua iá mo kinautolu kotoa ne ʻi ai ʻo fakafanongo ki he malanga ʻa Sīsuú mo nau fiefia loto pē he mana ʻe hokó. ʻE lava ke kau ki ai ʻa e malí, mātuʻá, foha pe ʻofefine, faifekau, palesiteni kōlomú, palesiteni Fineʻofá, pīsopé pe kaungāmeʻa mei ha feituʻu mamaʻo. [Te tau lava kotoa ʻo fetokoniʻaki.] ʻOku totonu ke tau femoʻuekina maʻu pē ʻi he fekumi ke fakahaofi ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá” (“Uouangataha ʻi he Fakahaofí,” Ensign pe Liahona, Nōvema 2014, 16).