Laipelí
Lēsoni 130: 1 Tīmote


Lēsoni 130

1 Tīmote

Talateú

Naʻe tohi ʻa Paula kia Tīmote, ko ha taki lakanga fakataulaʻeiki ʻi ʻEfesō, pea faleʻi ia ke fakapapauʻi naʻe akoʻi ʻa e tokāteline moʻoní. Naʻá ne fokotuʻu mai e ngaahi fie maʻu ki he kau pīsopé mo e kau tīkoní pea faleʻi ʻa Tīmote ke hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e kakai tuí. Naʻe naʻinaʻi ʻa Paula ki he Kāingalotú ke tokangaʻi e masivá mo e kau uitoú. Naʻá ne fakaʻosi ʻene tohí ʻaki hono akoʻi “ko e ʻofa ki he koloá, ko e tefito ia ʻo e kovi kotoa pē” (1 Tīmote 6:10).

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

1 Tīmote 1–3

Ko e fakahinohinoʻi ʻe Paula ʻa Tīmote ʻo kau ki hono ngaahi fatongia ʻi hono tokangaʻi e Siasí

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoní:

ʻĪmisi
President Thomas S. Monson

“ʻOku ou manatu ki ha meʻa ne hoko kiate au he ngaahi taʻu kuo hilí ʻi heʻeku kei pīsopé. Lolotonga ha polokalama kamata ʻo ʻemau fakataha lakanga fakataulaʻeikí he pongipongi Sāpate ʻe taha, ne mau teuteu ai ke fakanofo ha talavou ke hoko ko ha taulaʻeiki. Ne ʻaʻahi mai he ʻaho ko iá ha Aleaʻanga Māʻolunga ne toe ngāue foki he temipalé. ʻI heʻeku teuteu ke fakatangutu e talavoú ke hanga ki he haʻofangá kae hoko atu e fakanofó, ne taʻofi mai au ʻe he aleaʻanga māʻolungá peá ne pehē mai, ʻPīsope, ʻoku ou ʻai maʻu pē ʻa e niʻihi ʻoku fakanofó ke nau hanga ki he temipalé.’ Naʻá ne fulihi ʻa e seá ke hanga ʻa e talavoú ki he feituʻu ne tuʻu ai e temipalé. Ne u fakatokangaʻi he taimi ko iá ha founga ne ʻikai fakamafaiʻi” (“Lea Kamatá,” [fakataha ako fakatakimuʻa fakaemāmani lahi, Nōvema 2010], lds.org/broadcasts).

Fakamatalaʻi ange naʻe fakamafaiʻi ʻa Palesiteni Monisoni ʻi heʻene hoko ko e pīsopé, kae ʻikai ko e aleaʻanga māʻolungá, ke tokangaʻi e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi hono uōtí.

  • Ko e hā ha fakatuʻutāmaki ʻe ala hoko ʻi hono fakangofua ʻe ha pīsope pe palesiteni fakakolo ha founga taʻefakamafaiʻi pehē?

Fakamatalaʻi ange naʻe fai ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ha tohi kia Tīmote, ko ha taki lakanga fakataulaʻeiki kei talavou ʻi ʻEfesō. Naʻe fehangahangai ʻa Tīmote ʻi he kolo ʻo e Siasí naʻá ne tokangaʻí, mo ha ngaahi faingataʻa tatau mo ia ne fehangahangai mo Palesiteni Monisoní.

Fakaafeʻi ha kau ako tokosiʻi ke taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e 1 Tīmote 1:3–7. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e fatongia naʻe ʻoange ʻe Paula kia Tīmoté. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e foʻi lea talatupuʻa (veesi 4) ki he ngaahi akonaki loi; ʻoku ʻuhinga e talangofua ki he “hohoko taʻetukú” (veesi 4) ki he ngaahi tukufakaholo loi ko ia ʻoku maʻu pē ʻa e fakamoʻuí ʻe kinautolu ko e hako kuo fili ʻo ʻĒpalahamé, ʻa ia naʻe faʻa ʻiloa ʻi honau hohoko lōloa pe ʻikai hano ngataʻangá; pea ʻoku ʻuhinga e “ngaahi launoa” (veesi 6) ki he fealēleaʻaki taʻeʻaongá.

  • Fakatatau ki he veesi 3–4, ko e hā e fatongia naʻe ʻoange ʻe Paula kia Tīmoté?

  • Fakatatau ki he veesi 6–7, ko e hā naʻe mahuʻinga ai ke fakahoko ʻe Tīmote e fatongiá ni?

  • Ko e hā ha moʻoni te tau lava ʻo ako mei he faleʻi ʻa Paula kia Tīmoté fekauʻaki mo e fatongia ʻo e kau taki lakanga fakataulaʻeikí? (Mahalo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi ha moʻoni hangē ko ʻení: ʻOku maʻu ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻa e fatongia ke fakapapauʻi ʻoku akoʻi ʻa e tokāteline moʻoní mo e ngaahi founga totonú. Tohi ʻa e moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

Fakamanatu ki he kau akó ʻa e tūkunga naʻe fehangahangai mo Palesiteni Monisoni ʻi heʻene hoko ko ha pīsopé. Kole ki ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e toenga ʻo ʻene fakamatalá. Kole ki he kalasí ke fakafanongo ki he founga naʻe tali ʻaki ʻe Palesiteni Monisoni ki he aleaʻanga māʻolungá:

ʻĪmisi
President Thomas S. Monson

“Ne u vakai ʻe lava ke mafola e foungá ni. Neongo ne u kei siʻi ange he aleaʻanga māʻolungá, ka naʻá ku ʻiloʻi ʻa e meʻa ne fie maʻu ke faí. Ne u fakatafoki ʻa e seá ke hanga ki he haʻofangá peá u pehē ange ki ai, ‘ʻI homau uōtí, ʻoku mau tangutu ʻo hanga ki he haʻofangá,’” (“Lea Kamatá,”lds.org/broadcasts).

  • ʻOku tāpuakiʻi fēfē kitautolu ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeiki ʻoku ngāue ke fakapapauʻi ʻoku akoʻi ʻa e tokāteline moʻoní mo e ngaahi founga totonú ʻi he Siasí?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e 1 Tīmote 1:8–11 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe fakatokanga ʻa Paula kiate kinautolu naʻe loto ke hoko ko e kau faiako ʻo e fono ʻa e ʻOtuá ka naʻe ʻikai ke nau maʻu ha mahino totonu ki aí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e 1 Tīmote 1:12–16. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e ʻuhinga naʻe fakahaaʻi ai ʻe Paula ʻa e houngaʻia kia Sīsū Kalaisí?

  • Ko e hā naʻe fakahaaʻi ai ʻe Paula ʻa e houngaʻia kia Sīsū Kalaisí?

  • Fakatatau ki he veesi 15–16, ʻoku hoko fēfē ʻa Paula ko ha “fakaʻilonga” kiate kinautolu kotoa pē ʻoku tui kia Sīsū Kalaisí?

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e 1 Tīmote 1:17–1 Tīmote 3 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe faleʻi ʻe Paula ʻa Tīmote ke pikitai ki heʻene tuí. Naʻe akoʻi ʻe Paula ko Sīsū Kalaisi hotau fakalaloá, peá ne faleʻi e kāingalotu ʻo e Siasí fekauʻaki mo e founga ʻo ʻenau fakafōtungá. Naʻá ne toe fokotuʻu mai foki e ngaahi fie maʻu ki he kau pīsopé mo e kau tīkoní.

1 Tīmote 4–5

ʻOku fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻo ha faifekau faivelenga ʻa Sīsū Kalaisí

ʻOmi ha pine fakamaʻu pepa, konga afo, tepi, mo ha makinito ki he kalasí. Fakamaʻu e muiʻi afo ʻe taha ki he pine fakamaʻu pepá, pea fakapipiki leva e muiʻi afo ʻe tahá ki ha tesi pe tēpile. Puke ofi ʻa e makinitó ki he pine fakamaʻu pepá ʻo ʻoua ʻe ʻai ke tau e makinitó ki he piné. ʻOku totonu ke fakatupu ʻe he mālohi ʻo e makinitó ke ngaʻunu ʻa e pine fakamaʻu pepá ki he makinitó. ʻUnuki holo e makinitó ke fakahaaʻi e founga ʻokú ne tākiekina e ʻunu holo ʻa e pine fakamaʻu pepá.

  • Kapau ʻoku fakafofongaʻi ʻe he pine fakamaʻu pepá ha tokotaha, ko e hā ʻe ala fakafofongaʻi ʻe he makinitó?

Kole ki he kau akó ke fakakaukau ki he founga kuo nau hangē ai ko e makinitó pea tākiekina e niʻihi kehé. Fakaafeʻi e kau akó ke kumi ha tefitoʻi moʻoni ʻi heʻenau ako e 1 Tīmote 4 ʻokú ne akoʻi mai e founga te tau lava ai ʻo hoko ko ha ivi tākiekina lelei ʻi he moʻui ʻa e niʻihi kehé.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e 1 Tīmote 4:1–11 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe kikiteʻi ʻe Paula ʻi he “ngaahi kuonga fakamuí” (veesi 1)ʻe mavahe ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí mei he tuí pea muimui ki he ngaahi akonaki mo e ngaahi founga loí, ʻo hangē ko e “ʻoua naʻa malí” (veesi 3). Naʻe naʻinaʻi ʻa Paula kia Tīmote ke fafanga e Kāingalotú ʻaki e tokāteline moʻoní.

Fakaafeʻi e kau akó ke lau fakalongolongo e 1 Tīmote 4:12 ʻo kumi e meʻa naʻe faleʻi ʻe Paula ʻa Tīmote ke ne hoko ko iá. Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e foʻi lea ʻulungaanga ʻi he veesi ko ʻení ki he tōʻongá. Kole ki he kau akó ke nau lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ke “ʻi he kakai tuí ko e fakaʻilonga”? (Mahalo te ke fie fokotuʻu ange ke fakaʻilongaʻi ʻe he kau akó ʻa e kupuʻi lea ko ʻení ʻi heʻenau folofolá.)

  • Ko e hā ha ngaahi founga naʻe faleʻi ai ʻe Paula ʻa Tīmote ke hoko ko ha fakaʻilonga ʻo e kakai tuí? (Hiki e tali ʻa e kau akó ʻi he palakipoé.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e 1 Tīmote 4:13–16. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ha toe faleʻi naʻe fai ʻe Paula ʻe tokoni ke hoko ʻa Tīmote ko ha fakaʻilonga ʻo e kakai tuí.

  • Ko e hā ha toe faleʻi meia Paula ne mei lava ke tokoni kia Tīmote ke hoko ko ha fakaʻilonga ʻo e kakai tuí?

  • Fakatatau ki he veesi 15, ko e hā naʻe tala ai ʻe Paula kia Tīmote ke fakalaulauloto ki he ngaahi tokāteline naʻe akoʻi ʻe Paulá mo līʻoa kakato ia ke moʻui ʻaki kinautolú? (Kae lava e niʻihi kehé ʻo mamata ki he founga ʻoku lelei ai ʻa Tīmote ʻi hono fai iá.)

  • Makatuʻunga ʻi he ngaahi akonaki ʻa Paula ʻi he veesi 16, ko e hā ʻe lava ke hoko ʻi heʻetau feinga ke hoko ko ha ngaahi fakaʻilonga ʻo e kakai tui kia Sīsū Kalaisí? (Hiki he palakipoé ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení, ʻo fakaʻaongaʻi e ngaahi lea ʻa e kau akó: Kapau ʻoku tau hoko ko ha ngaahi sīpinga ʻo e kau tui kia Sīsū Kalaisí, te tau lava ʻo tokoni ke fakahoko e fakamoʻuí kiate kitautolu mo e niʻihi kehé.)

  • ʻE lava fēfē ʻa e hoko ko ha sīpinga ʻo ha taha ʻoku tui mo muimui kia Sīsū Kalaisí ke ʻomi ʻa e fakamoʻuí ki he niʻihi kehé?

Fakaafeʻi e kau akó ke toe vakaiʻi e lisi he palakipoé pea fakakaukau ki he ngaahi founga naʻe pau ke hoko ai ʻa Tīmote “ʻi he kakai tuí ko ha fakaʻilongá” (1 Tīmote 4:12). Kole ki he kalasí ke fakamatalaʻi ha ngaahi founga ʻe lava ai ha taha ʻo hoko ko ha sīpinga ʻi he ngaahi tafaʻaki takitaha ko ʻení.

  • Ko e fē ha taimi kuo hoko ai ha taha ko ha sīpinga kiate koe ʻo e kakai tuí ʻi he taha ʻo e ngaahi founga naʻe fakamatala ki ai ʻa Paulá? (Mahalo te ke fie vahevahe haʻo aʻusia mei hoʻo moʻuí foki.)

Fakaafeʻi e kau akó ke hiki ha taumuʻa ʻi heʻenau pepa ki he kalasí pe tohinoa ako folofolá fekauʻaki mo e founga te nau lava ai ʻo hoko ko ha sīpinga ʻo e kakai tui kia Sīsū Kalaisí, pea ke tokoni ai ke fakahoko ʻa e fakamoʻuí kiate kinautolu mo e niʻihi kehé.

Fakamatalaʻi fakanounou ʻa e 1 Tīmote 5 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe fakahinohinoʻi ʻe Paula ʻa Tīmote kau ki he founga ke tokangaʻi ʻaki ʻe he Kāingalotú ʻa kinautolu ʻoku faingataʻaʻiá, kau ai ʻa e kau uitoú.

1 Tīmote 6

Ko e naʻinaʻi ʻa Paula kia Tīmote ke tokoniʻi e niʻihi kehé ke kumi ki he ngaahi koloa taʻengatá

Fakaʻaliʻali ha paʻanga ki he kalasí.

  • ʻOkú ke pehē ʻoku lava e paʻangá ʻo tataki ki ha kovi pe lelei lahi ange? Ko e hā hono ʻuhingá?

Fakamatalaʻi ange ʻoku hiki ʻi he 1 Tīmote 6 naʻe faleʻi ʻe Paula ʻa Tīmote fekauʻaki mo e paʻangá. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e 1 Tīmote 6:6–10. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe Paula mo fakatokanga ki ai fekauʻaki mo e koloá.

  • Ko e hā ha akonaki pe fakatokanga meia Paula ʻoku ongo kiate koe? Ko e hā hono ʻuhingá?

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā e kupuʻi lea “ko e ʻofa ki he koloá, ko e tefito ia ʻo e kovi kotoa pē”? (1 Tīmote 6:10).

  • Fakatatau ki he veesi 9–10, ko e hā ʻoku fakatau ki ai ʻa e ʻofa ki he paʻangá? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e moʻoni ko ení he palakipoé: ʻOku fakatau ʻa e ʻofa ki he paʻangá ki he taʻe-māʻoniʻoní mo e hē mei he moʻoní.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku fakatau ai e ʻofa ki he paʻangá ki he taʻemāʻoniʻoní mo e hē mei he moʻoní?

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó ko ha “ʻofa” ki he paʻangá ka ʻoku ʻikai ko e paʻangá ʻoku fakatau ki he taʻemāʻoniʻoní, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi ʻa e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
Elder Dallin H. Oaks

“ʻOku ʻikai ha meʻa ia ʻe kovi ʻi he paʻangá. Ne fakaʻaongaʻi ʻe he tangata Samēlia Leleí ʻa e paʻanga tatau ke tokoniʻi ʻaki ʻa hono kāingá ʻa ia ne fakaʻaongaʻi ʻe Siutasi ke lavakiʻi ʻaki ʻa e ʻEikí. Ko ia ‘ko e ʻofa ki he koloá [ʻa ia] ko e tefito ia ʻo e kovi kotoa pē.’(1 Tīmote 6:10; tānaki atu hono fakamamafaʻí.) Ko e faikehekehe mātuʻaki mahuʻingá ʻa e tuʻunga fakalaumālie ʻoku tau fakaʻaongaʻi ʻi hono fakakaukauʻi, vakaiʻi mo tokangaʻi ʻaki e ngaahi meʻa ʻo e māmaní” (“Spirituality,” Ensign, Nov. 1985, 63).

Hiki ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofola mo e ngaahi fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé, pe ʻoange ia ʻi ha laʻipepa tufa:

1 Tīmote 6:11–12, 17–19

Ko e hā e faleʻi naʻe fai ʻe Paula kia Tīmote pea mo kinautolu ʻoku koloaʻiá?

ʻE lava fēfē ʻa e faleʻi ko ʻení ʻo tokoniʻi kitautolu ke maʻu ʻa e ʻulungaanga totonu ki he fekumi ki he koloá mo hono fakaʻaongaʻí?

Vahevahe e kau akó ke nau tauhoa. Fakaafeʻi e kau akó ke lau ʻa e ngaahi fakamoʻoni fakafolofolá pea aleaʻi e ngaahi fehuʻí mo honau hoá. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha kau ako ke vahevahe e meʻa ne nau aleaʻí.

  • Fakatatau ki he veesi 19, kapau ʻe falala ʻa e Kāingalotú ki he ʻOtuá pea fakahoko ha ngaahi ngāue lelei lahi, ko e hā naʻe pehē ʻe Paula te nau lava ʻo maʻú?

  • Ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ako mei he ngaahi akonaki ʻa Paulá fekauʻaki mo e meʻa te tau lava ʻo fai ke maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá? (Neongo ʻe fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, kae fakapapauʻi ʻoku nau ʻiloʻi ha tefitoʻi moʻoni hangē ko ʻení: Kapau te tau falala ki he ʻOtua moʻuí pea fakahoko ha ngaahi ngāue lelei lahi, te tau lava leva ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.)

  • Kapau ko e falala ki he ʻOtuá mo e muimui ki he māʻoniʻoní ʻa e ngaahi meʻa maʻongoʻonga taha ʻoku tau fakamuʻomuʻá, ʻe lava fēfē ke ne uesia e founga ʻo ʻetau vakai, fekumi, mo fakaʻaongaʻi e koloá?

Fakaʻosi ʻaki haʻo fakamoʻoni ange ʻoku hoko hono maʻu e moʻui taʻengatá ke tuʻumālie moʻoni ai ha taha. Poupouʻi e kau akó ke ʻai ʻa e muimui ki he māʻoniʻoní ko e meʻa maʻongoʻonga taha ʻoku nau fakamuʻomuʻá kae lava ke nau maʻu e ngaahi koloa moʻoni ʻo e moʻui taʻengatá.

Ngaahi Fakamatala Fakamahino mo e Puipuituʻá

1 Tīmote 1:1–7. “Fekau ha niʻihi ke ʻoua te nau akoʻi ha akonaki kehe”

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ʻa e mahuʻinga ʻo hono akoʻi ʻo e tokāteline totonú ʻi he Siasí:

“Kuó u lea kimuʻa ʻo kau ki he mahuʻinga ʻo hono tauhi ʻo e tokāteline ʻo e Siasí ke haohaoá, mo vakai ʻoku akoʻi ia ʻi he kotoa ʻo ʻetau ngaahi fakatahaʻangá. … ʻE lava ke iku ʻa e fanga kiʻi fehalaaki iiki ʻi he akonaki fakatokāteliné ki ha hala lahi mo kovi” (Teachings of Gordon B. Hinckley [1997], 620).

1 Tīmote 1:4. “Hohoko taʻetukú”

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Pulusi R. Makongikī ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá naʻe ʻuhinga e “[tohihohoko]” ne lau ki ai ʻi he 1 Tīmote 1:4 mo e Taitusi 3:9 ki he “talatukufakaholo loi ko ia ʻa e kau Siú naʻe fakahoko ʻa e fakamoʻuí ki he hako filí he naʻe ʻiloa ia ʻi he ngaahi fakamatala tohihohokó. Kuo fekauʻi ʻe he ʻEikí ʻi he kuonga fakakosipeli ko ʻení, ʻa e fakatotolo fakatohihohokó ko ha fie maʻu mahuʻinga ki hono ʻai ke malava hono fakamoʻui ʻo kinautolu ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha faingamālie ke maʻu e ongoongoleleí ʻi he moʻui ní” (Doctrinal New Testament Commentary, 3 vols. [1965–73], 3:127).

1 Tīmote 2:9–10. Teunga tāú

“Naʻe poupouʻi ʻe Paula e houʻeiki fafiné ke ‘teuʻi ʻaki ʻa kinautolu ʻa e kofu ʻoku ngali ke ʻai, mo e mata angavaivai mo e anga fakapotopoto’ (1 Tīmote 2:9), ʻo ʻuhinga ki he loto-fakatōkilaló mo e ʻapasiá; naʻá ne akoʻi foki ʻoku totonu ke fakaʻehiʻehi e houʻeiki fafiné mei he vala mo e siueli fakatau ngataʻá mo e ngaahi teuteu ngingilá. ʻOku maʻu ʻa e ngaahi akonaki tatau ʻi he 1 Nīfai 13:7–8; 4 Nīfai 1:24; Molomona 8:36–39; mo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 42:40. Naʻe fakahaaʻi ʻe Paula ʻoku totonu ke teuteu ʻa e kau fafiné ʻo hangē ko kinautolu ‘ʻoku nau fakahā ko e kau lotu ʻa kinautolu ki he ʻOtuá.’ ʻOku fakaʻaongaʻi ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e tui vala tāú ki he kakai tangata mo fefine fakatouʻosi ʻi he kāingalotu ʻo e Siasí he ʻahó ni:

“‘Te ke lava ʻo fakahā ʻi ho valá mo ho fōtungá … ko e ākonga koe ʻa Sīsū Kalaisi pea ʻokú ke ʻofa ʻiate Ia.

“‘Kuo hokohoko mai hono hanga ʻe he kau palōfita ʻa e ʻOtuá ʻo faleʻi ʻEne fānaú ke nau teunga taau. ʻI he taimi ʻokú ke teuteu lelei ai mo vala tāú, ʻokú ke fakaafeʻi e takaua ʻa e Laumālié pea ʻe lava ke ke hoko ko ha tākiekina lelei ki he niʻihi kehé’ (Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú [kiʻi tohi, 2011], 6)” (New Testament Student Manual [Church Educational System manual, 2014], (00) 458).