‘Inisititiuti
Lēsoni 50: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129–30


“Lēsoni 50: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129–30,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó (2017)

“Lēsoni 50,” Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá – Tohi Lēsoni ʻa e Faiakó

Lēsoni 50

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129–30

Talateú mo e Fakahokohoko e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he ʻaho 9 Fēpueli, 1843, naʻe ʻoange ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha ngaahi fakahinohino kia Paʻale P. Pālati mo e niʻihi kehe fekauʻaki mo e founga ke fakafaikehekeheʻi ai e kau talafekau fakalangí mo e ngaahi laumālie ʻulí. ʻOku lekooti ʻa e ngaahi fakahinohino ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129. ʻI he ʻaho 2  ʻEpeleli, 1843, naʻe fakataha e Palōfitá mo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi Leimasi, ʻIlinoisí, pea akoʻi e tokāteline fekauʻaki mo e ngaahi tefito kehekehe ʻo e ongoongoleleí, kau ai e Toko Toluʻi ʻOtuá, ko e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí, mo e founga te tau lava ai ʻo maʻu e ngaahi tāpuaki ʻa e ʻOtuá. ʻOku lekooti ʻa e ngaahi akonaki ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130.

7 Fēpueli, 1843Naʻe tūʻuta ʻa ʻEletā Paʻale P. Pālati ʻi Nāvū ʻIlinoisi mei heʻene ngāue fakafaifekau ʻi ʻIngilaní.

9 Fēpueli, 1843Naʻe fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e ngaahi fakahinohino naʻe naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129.

1  ʻEpeleli, 1843Naʻe fononga e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo e niʻihi kehe ki Leimasi, ʻIlinoisi.

2  ʻEpeleli, 1843Naʻe fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e ngaahi fakahinohino naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129

Ko e fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e ngaahi fakahinohino fekauʻaki mo e founga ke fakafaikehekeheʻi ʻaki e kau ʻāngelo tauhí mei he ngaahi laumālie ʻulí

Kimuʻa pea kamata e kalasí, hiki e fehuʻi ko ʻení ʻi he palakipoé: Te ke lava fēfē ʻo ʻilo ha meʻa ʻoku haʻu mei he ʻOtuá pe mei ha maʻuʻanga tokoni kehe?

ʻI he kamata ʻa e kalasí, ʻeke ki he kau akó pe te nau tali fēfē e fehuʻi ko ʻení. Fakaafeʻi e kau akó ʻi heʻenau ako e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129 he ʻaho ní ke kumi e sīpinga naʻe ʻoange ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki hono ʻiloʻi ʻaki e ngaahi laumālie halá.

Kole ki ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e ʻuluʻi vahe ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129.

Ke tokoni ke mahino ange ki he kau akó e puipuituʻa fakahisitōlia ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129, fakamatalaʻi ange ne lolotonga ha fakataha mo e kau mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he ʻaho 27 Sune, 1839, naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá kau ki he “ngaahi kī mahuʻinga lahi ʻe tolu ʻa ia ʻe lava ʻo ʻiloʻi ai hono faikehekehe mo hono anga-totonu ʻo e kau ʻāngelo tauhí mo e ngaahi laumālié” (TF 129, ʻuluʻi vahé). Ka neongo ia, naʻe ʻikai ʻi ai ʻa ʻEletā Paʻale P. Pālati ʻi he fakataha ko iá. ʻI he ʻaho 9 Fēpueli, 1843, naʻe fakataha ʻa ʻEletā Pālati, ʻa ia ne toki foki mai mei haʻane ngāue fakafaifekau ʻi ʻIngilaní, mo ha niʻihi kehe pea mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, pea naʻe toe fakahā ange ʻe he Palōfitá e ngaahi fakahinohino naʻá ne ʻoange kimuʻá.

Fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 129:1–9. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e “ngaahi kī lalahi … ʻe tolu” (veesi 9) ʻa ia ʻe lava ʻo tokoni ke tau fakafaikehekeheʻi e kau talafekau fakalangí mei he ngaahi laumālie ʻulí.

  • Makatuʻunga ʻi he ngaahi akonaki ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá, te tau lava fēfē ʻo fakafaikehekeheʻi e kau talafekau fakalangí mei he ngaahi laumālie ʻulí?

  • Makehe mei he ngaahi fakahinohino ko ʻení, ko e hā mo ha toe meʻa kuo ʻomi ʻe he ʻEikí ke tokoni ke tau ʻiloʻi e ngaahi loi ʻa Sētané?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130

Ko e fakamahinoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo akoʻi e tokāteliné

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e puipuituʻa ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130, fakaʻaliʻali e fakamatala fakanounou fakahisitōlia ko ʻení, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ia:

ʻI he ʻaho 1  ʻEpeleli, 1843, naʻe kaungā fononga e Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo Uiliami Keleitoni, ʻOasoni Haiti, mo J. B. Pekenisitasi, ki Leimasi ʻIlinoisi, ke ʻaʻahi ki he fāmilí mo e kaungāmeʻá. ʻI he pongipongi hono hokó, naʻe fai ʻe he Palōfitá ha fakataha ʻa e Siasí mo e Kāingalotu ʻi Leimasí. Lolotonga e fakatahá, naʻe malanga ʻa ʻEletā ʻOasoni Haiti pea kau ai ʻene ngaahi fakaʻuhinga ki he 1 Sione 3:2, Fakahā 19:11, mo e Sione 14:23.

Hili e fakatahá, naʻe ʻalu e Palōfitá mo hono ngaahi hoa fonongá ki he ʻapi ʻo e tuofefine ʻo Siosefa Sāmita ko Sōfolonia Sāmita Makalelí ke maʻu meʻatokoni hoʻatā. Lolotonga e maʻu meʻatokoni hoʻataá, ne talaange ʻe he Palōfita kia ʻEletā Haiti “te ne fai ha fakatonutonu ki heʻene malangá.” Naʻe tali loto fakatōkilalo ange ʻa ʻEletā Haiti ʻo pehē, “ʻE maʻu ia mo e loto fakafetaʻi.” Naʻe fakatonutonu leva ʻe he Palōfitá e fakaʻuhinga hala ʻa ʻEletā Haiti ki he folofolá mo akoʻi e tokāteline fekauʻaki mo e ngaahi tefito kehekehe. (Vakai, The Joseph Smith Papers, Journals, Volume 2: December 1841–April 1843, ed. Andrew H. Hedges and others [2011], 321–25.)

Vahevahe e kalasí ki ha kulupu ʻe tolu. Fakaafeʻi he kulupu ʻe taha ke lau fakalongolongo e 1 Sione 3:2, ʻo kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ʻe hoko ki he kau faivelengá ʻi he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí. Fakaafeʻi ha kulupu ʻe taha ke lau fakalongolongo e Fakahā 19:11, ʻo kumi e meʻa naʻe akoʻi ʻe Sione kau ki he hā mai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi he taimi ʻo ʻEne Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Kole ki he kulupu hono tolú ke lau fakalongolongo e Sione 14:23, ʻo kumi e meʻa naʻe tohi ʻe Sione kau ki he tāpuaki ʻe lava ʻo maʻu ʻe he kau angatonú. Hili ha taimi feʻunga, kole ki ha tokotaha ako mei he kulupu takitaha ke ne lipooti e meʻa naʻe maʻu ʻe heʻene kulupú.

Fakamatalaʻi ange ʻi he lolotonga ʻene malanga ʻi Leimasí, naʻe fakaʻuhingaʻi hala ʻe ʻEletā Haiti e ngaahi potufolofola ko ʻení. Naʻá ne fakaʻaongaʻi e 1 Sione 3:3 mo e Fakahā 19:11 ke akoʻi ʻaki “ʻi he taimi te ne [Sīsū Kalaisi] hā mai aí te tau hangē ko iá [pea] te ne hā mai ʻi ha hoosi hinehina—ʻo hangē ha taha he kau taú, [pea] mahalo te tau maʻu e ha konga ʻo e laumālie tatau—ko hotau ʻOtuá ko e taha he kau taú.” Naʻe lau leva ʻa ʻOasoni Haiti mei he Sione 14:23 peá ne akoʻi “ko hotau faingamālie ia ke ʻafio e Tamaí [mo e] ʻAló ʻi hotau lotó.” (ʻI he The Joseph Smith Papers, Journals, Volume 2: December 1841–April 1843, 323; naʻe fakatonutonu e sipelá, fakaʻilonga leá, mo e mataʻitohi lahí.)

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:1–3. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe fakamatalaʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi heʻene fakatonutonu e ngaahi akonaki ʻa ʻEletā Haití.

  • Fakatatau ki he veesi 1, ʻe fēfē e hā mai ʻa e Fakamoʻuí ʻi Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā e kupuʻi lea “ko e feohi fakakāinga ʻa ia ʻoku ʻiate kitautolu ʻi hení ʻe ʻiate kitautolu ia ʻi ai” ʻi he veesi 2? (Kapau ʻe fie maʻu, fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e lea feohi fakakāinga ki he founga ʻoku fengāueʻaki ai e kakaí. Ko e ngaahi vā fetuʻutaki ko ia te tau lava ʻo maʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, ʻe hangē ia ko ia ʻoku tau fiefia ai he taimi ní, ka ʻe kau ai e “nāunau taʻengatá.”)

  • Ko e hā e hala naʻe fakatonutonu ʻe he Palōfitá ʻi he veesi 3?

Fakamatalaʻi fakanounou e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:4–13 ʻaki hono fakamatalaʻi ange naʻe akoʻi ʻe he Palōfitá ʻi he ngaahi vēsí ni ʻoku “lau,” pe fikaʻi ʻa e taimí, “ʻo fakatatau ki he maama [ʻoku] nofo ai [ha taha]” (veesi 4). Naʻá ne fakamatalaʻi foki ko e “kau ʻāngelo ʻoku [tauhi] mai [kiate kitautolu ʻi he] maama ko ʻení [ko] kinautolu pē ʻoku nau kau pe kuo nau kau ki aí” (veesi 5). Naʻe fakamatalaʻi leva ʻe he Palōfitá ʻe hoko e māmaní ko e puleʻanga fakasilesitialé pea ko kinautolu te nau maʻu e puleʻanga fakasilesitialé te nau maʻu ha “maka hinehine,” ʻa ia ko ha ʻŪlimi mo e Tūmemi ʻokú ne fakahā e ngaahi meʻa fakalangí (veesi 10–11). Naʻe toe fakapapauʻi foki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻene kikite ko ia ʻe aʻusia ʻe he ʻIunaiteti Siteití ha tau ʻa ia ʻe kamata ʻi he siteiti ʻo Saute Kalolainá (vakai, veesi 12–13; vakai foki, TF 87).

ʻĪmisi
Ko e Hāʻele ʻAnga Ua Maí

Fakaʻaliʻali ha fakatātā ʻo Sīsū Kalaisi ʻi Heʻene Hāʻele ʻAnga Ua Maí.

  • Ko e hā ʻe fie maʻu ai ha taha ke ne ʻilo e ʻaho pau ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí?

Fakamatalaʻi ange ʻi he kuonga ʻo Siosefa Sāmitá, naʻe pehē ʻe ha faifekau Kalisitiane ʻiloa ko Viliami Mila ʻe hoko e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí ʻi ha taimi he vahaʻa ʻo e faʻahitaʻu failau ʻo e 1843 mo e faʻahitaʻu failau ʻo e 1844, pea naʻe tui e tokolahi naʻe muimui kia Viliami Milá ko e ʻaho 3  ʻo ʻEpelelí, 1843, ʻa e ʻaho pau ʻe hoko ai ʻení (vakai, The Joseph Smith Papers, Journals, Volume 2: December 1841–April 1843, 326, note 717). ʻI he ʻaho ʻe taha kimuʻa he ʻaho ne vavaloʻi ko ʻení, naʻe fakatonutonu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e kikite halá ni ʻi heʻene akoʻi e Kāingalotu ʻi Leimasí, ʻaki hono vahevahe ha aʻusia naʻá ne maʻu ʻi heʻene lotu ke ʻiloʻi e taimi ʻo e Hāʻele ʻAnga Ua Maí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:14–17. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe ako ʻe Siosefa Sāmita fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí.

  • Ko e hā te tau lava ʻo ako mei he ngaahi vēsí ni fekauʻaki mo e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí? (Tokoni ke mahino ki he kau akó naʻe ʻikai fakahā ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita e ʻaho pau ʻo ʻEne Hāʻele ʻAnga Ua Maí. Mahalo te ke fie fakaafeʻi e kau akó ke nau lau e Mātiu 24:36.)

  • Ko e hā naʻe fakahā ʻe he ʻEikí kia Siosefa Sāmita ke ne faí ʻi he veesi 15?

Fakamatalaʻi ange ʻi he ʻaho 2  ʻEpeleli, 1843, hili e maʻu meʻatokoni hoʻatā ʻi he ʻapi ʻo hono tuofefiné, naʻe toe fai ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ha fakataha mo e Kāingalotu ʻi Leimasí. Fakataha mo e ngaahi tefito kehe, naʻe toe fakaongo ʻe he Palōfitá ki he Kāingalotú e konga lahi ʻo e meʻa naʻá ne akoʻi kia ʻOasoni Haiti mo e niʻihi kehe lolotonga e maʻu meʻatokoni hoʻataá. ʻI he efiafi ko iá, naʻe fai ʻe he Palōfitá ha fakataha ʻe taha mo e Kāingalotú ʻa ia naʻá ne fakamahinoʻi ai e ngaahi moʻoni mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí (vakai, The Joseph Smith Papers, Journals Volume 2:December 1841–April 1843, 325–26). ʻOku lekooti ʻa e ngaahi moʻoni ko ʻení ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:18–23.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:18–19. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ha tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he Kāingalotú.

  • Ko e hā ha tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ʻilo mei he ngaahi vēsí ni fekauʻaki mo e ʻilo pea mo e poto ʻoku tau maʻu ʻi he moʻuí ni? (Tokoni ke ʻilo ʻe he kau akó e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: Te tau toe tuʻu hake ʻi he Toetuʻú mo e ʻilo pea mo e poto ʻoku tau maʻu ʻi he moʻui ní.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó e meʻa ʻoku ʻuhinga ki ai e ngaahi lea ʻiló mo e potó, fakaʻaliʻali e fakamatala ko ʻeni ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuele (1926–2004) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ia.

ʻĪmisi
ʻEletā Neal A. Maxwell

“Ko e foʻi lea ko e poto ʻi heʻetau lau ki ai ʻi he vahe 130 … ʻoku ʻikai ko ha meʻafua angamaheni ia ʻo e potó. Ko e ʻpoto’ ko ʻení ʻokú ne fakafaikehekeheʻi, akoʻi, mo fakaʻaongaʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo tonú; ʻokú ne fakahaaʻi ha fakatahaʻi ʻo e ʻiló mo e tōʻonga potó. ʻOkú ne fakatahaʻi e fakakaukaú [ʻuhingá] mo hono fakaʻaongaʻí. ʻOku fakahaaʻi heni e faʻahinga maʻolunga taha ʻo e potó, pea te tau toe tuʻu hake ʻi he toetuʻú mo e ola kuo fakatahaʻí” (Neal A. Maxwell, That Ye May Believe [1992], 37).

  • Fakatatau kia ʻEletā Mekisuele, ʻoku ʻuhinga ki he hā e foʻi lea ko e poto ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:18–19?

  • Fakatatau ki he veesi 19, ʻoku tau maʻu fēfē ha ʻilo mo e poto lahi ange?

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku tokoni ai e “faivelengá mo e talangofuá” (veesi 19) ki he ʻOtuá ke tau maʻu e ʻiló mo e potó? (Vakai, TF 93:27–28, 36–40.)

  • Ko e fē taimi naʻá ke maʻu ai ʻa e ʻiló pe potó koeʻuhí ko hoʻo faivelengá mo e talangofuá?

Fakamoʻoni ange ʻi heʻetau faivelenga mo talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, te tau maʻu ʻa e ʻilo mo e poto lahi ange te ne tāpuekina kitautolu ʻi he kotoa ʻo ʻitānití. Poupouʻi e kau akó ke hokohoko atu hono maʻu e ʻiló mo e potó ʻo fakafou ʻi heʻenau faivelenga mo e talangofua ki he ʻOtuá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:20–21. Kole ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi ha tefitoʻi moʻoni kehe naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ki he Kāingalotu ʻi Leimasí. (Mahalo te ke fie fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga e “tuʻutuʻuni pau” ke tuʻuloa pe taʻefeliliuaki pea ʻoku ʻuhinga e “makatuʻunga” ke fakatefito ʻi he [veesi 20].)

  • Ko e hā e tefitoʻi moʻoni te tau lava ʻo ʻilo mei he veesi 21 fekauʻaki mo hono maʻu e ngaahi tāpuaki mei he ʻOtuá? (Tokoni ki he kau akó ke nau ʻilo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení: ʻI heʻetau maʻu ha faʻahinga tāpuaki mei he ʻOtuá, ʻoku tupu ia ʻi he talangofua ki he fono ʻa ia ʻoku makatuʻunga aí.)

Hiki e ngaahi potufolofola ko ʻení ʻi he palakipoé: Malakai 3:10–12; Mātiu 11:28–30; 2 Nīfai 32:3; TF 58:42–43. Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo e ngaahi veesi ko ʻení, ʻo kumi e fono pe fekau ʻoku akoʻí mo e ngaahi tāpuaki te tau maʻu kapau ʻoku tau talangofua ki he fono pe fekau ko iá. Kole ki he kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakamatalaʻi ange neongo ʻoku tau maʻu vave e ngaahi tāpuaki ʻe niʻihi ʻi he talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, kae mahalo he ʻikai maʻu vave ha ngaahi tāpuaki kehe kae fie maʻu e talangofua maʻu pē ʻi ha vahaʻataimi lahi.

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke maʻu ha mahino he ʻikai maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá ʻi heʻetau talangofuá, ʻi he taimi pē ko iá?

  • Ko e hā ha ngaahi sīpinga ʻe niʻihi ʻo e ngaahi tāpuaki kuó ke maʻu koeʻuhí ko hoʻo talangofua ki he ngaahi fono ʻa e ʻOtuá? (Mahalo te ke fie vahevahe foki ha aʻusia.)

Fakaafeʻi e kau akó ke hiki hifo ha tāpuaki ʻe taha pe lahi ange te nau loto ke maʻu pea pehē ki he ngaahi fekau pau te nau talangofua ki ai kae lava ke maʻu e ngaahi tāpuaki ko iá. Mahalo foki te ke fie fakamanatu ki he kau akó ko e fakaʻaiʻai mahuʻinga taha ki hono tauhi e ngaahi fekaú ko ʻetau ʻofa ki he ʻEikí (vakai, Sione 14:15).

Fakamatalaʻi ange ko e konga ʻo e lea tuku ʻa e Palōfitá ki he Kāingalotu ʻi Leamasí, naʻá ne toe fakatonutonu e ngaahi akonaki ʻa ʻOasoni Haiti kau ki he Toluʻi ʻOtuá.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 130:22–23. Kole ange ki he kalasí ke muimui ki ai, ʻo kumi e tokāteline naʻe akoʻi ʻe he Palōfitá fekauʻaki mo e Toluʻi ʻOtuá.

  • Ko e hā e tokāteline ʻoku akoʻi ʻi he ngaahi vēsí ni fekauʻaki mo e Toluʻi ʻOtuá? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki e ngaahi fakamatala ko ʻeni ʻo e tokāteliné ʻi he palakipoé: Ko e ʻOtua ko e Tamaí, mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí ʻokú Na māvahevahe mo ha sino fakatuʻasino ʻo e kakano mo e hui. Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha laumālie pē ia.)

  • ʻOkú ke pehē ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke mahino kiate kitautolu ʻa e tokāteline ko ʻení?

Fakaʻosi ʻaki hano vahevahe hoʻo fakamoʻoní ki he tokāteline mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni naʻe ʻiloʻi ʻi he lēsoni ʻo e ʻaho ní. Fakaafeʻi e kau akó ke nau ngāueʻi e ngaahi moʻoni ko ʻení kae lava ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí.