‘Inisititiuti
Lēsoni 28: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–119


Lēsoni 28

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–119

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

ʻI he ʻaho 16 ʻo Fepueli, 1832, lolotonga e ngāue ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki hono liliu fakalaumālie ʻo e Tohi Tapú mo fakalaulauloto ki he ʻuhinga ʻo e Sione 5:29, naʻe fakahā kiate kinaua ha meʻa-hā-mai ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76. ʻI he konga ʻo e mata meʻa-hā-maí ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–119, naʻe fakahā ai kia Siosefa mo Sitenei ʻa e kakai te nau nofo ʻi he puleʻanga fakasilesitialé, fakatelesitialé mo e fakatilesitialé mo e mahuʻinga hono maʻu mo e loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí.

25 ʻo Sanuali 1832Naʻe fakanofo ʻa Siosefa Sāmita ko e Palesiteni ʻo e Lakanga Fakataulaʻeiki Māʻolungá lolotonga e konifelenisi ʻa e Siasí ʻi ʻEmihēsiti, ʻOhaioó.

Konga kimui ʻo Sanuali 1832Naʻe foki ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ki Hailame, ʻOhaiō, ke ngāue ki hono liliu fakalaumālie ʻo e Fuakava Foʻoú.

16 ʻo Fepueli, 1832Naʻe maʻu ai ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76.

24–25 ʻo Māʻasi,1832Naʻe ʻave ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻe ha kau fakatanga lolotonga e poʻulí ʻo fakamamahiʻi mo valitaaʻi pea fakapipiki fulufuluʻi moa kinaua ʻi Hailame, ʻOhaiō.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–70

ʻOku fakahā kia Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻa e kakai te nau maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé

Lau leʻolahi ʻa e ngaahi tūkunga ko ʻení, pea kole ki he kau akó ke nau fakakaukau ki he founga te nau tali ai ki aí. Fakapapauʻi ʻokú ke tuku ha taimi feʻunga ʻi he tūkunga takitaha ke nau fakakaukau lelei ai.

  1. ʻOku tui ha talavou ʻe tāpuekina kitautolu ʻe he ʻOtuá ʻo tatau ai pē pe ko e hā te tau faí, he ʻokú Ne ʻofa ki Heʻene fānau kotoa pē. ʻOkú ne toe tui foki neongo ʻe tauteaʻi kitautolu ʻi heʻetau ngaahi angahalá, ka ʻe iku pē ʻo fakamoʻui kotoa kitautolu ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

  2. ʻOku tui ha finemui kapau ʻe muimui totonu ki he fekau kotoa pē, ʻe fakamoʻui ia ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

  3. ʻOku pehē ʻe ha tangata koeʻuhí kuo toe fanauʻifoʻou iá, ʻe fakamoʻui ia ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻo tatau ai pē pe ko e hā ha meʻa te ne fai ʻi he moʻuí ni.

  • ʻE uesia fēfē nai ʻe he ngaahi fakakaukau kehekehe ko ʻení e ngaahi angafai ʻa ha taha ʻi he moʻui fakamatelié?

Fakamatalaʻi ange ʻoku kehekehe pē e ngaahi akonaki ʻi he ngaahi tui fakalotú fekauʻaki mo e moʻui hili ʻa e maté, ʻo tatau pē kuongá ni mo e 1832, ʻi he taimi naʻe ʻomi ai ʻa e fakahā ne lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76. Hangē ko ʻení, naʻe akoʻi ʻe he tokolahi taha ʻo e ngaahi tui fakalotú ʻoku ʻalu ʻa e kakai kotoa pē ki hēvani pe ko heli hili ʻa e maté. Naʻe akoʻi ʻi he ngaahi tui fakalotu kehé, hangē ko e tui Fakamāmani Lahí (Univesalists), ʻe tauteaʻi fakataimi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kau angahalá ka ʻe iku pē ʻo Ne huhuʻi ʻa e kakai kotoa pē.

ʻI hono ako ʻe he kau akó ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–119 he ʻaho ní, fakaafeʻi ke nau fekumi ki ha tokāteline mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe ala tokoni ke mahino kiate kinautolu ʻa e moʻui hili ʻa e maté pea mo e meʻa ʻoku fie maʻu ki he fakamoʻuí mo e moʻui taʻengatá.

Toe vakaiʻi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:1–49 ʻaki hano fakaafeʻi ha kau ako ʻe niʻihi ke nau fakamatalaʻi fakanounou ʻa e konga ʻo e meʻa-hā-mai ne ako ki ai ʻi he lēsoni ne toki ʻosí.

Vahe tolu e palakipoé ki ha kōlomu ʻe tolu, pea fakahingoa ʻaki ʻeni: Nāunau Fakasilesitiale: T&F 76:50–70, 92–96; Nāunau Fakatelesitiale: T&F 76:71–80, 87, 91, 97; mo e Nāunau Fakatilesitiale: T&F 76:81–86, 88–90, 98–112. Fakamatalaʻi ange naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻi he toenga ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76, ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu kae toki maʻu ai e ngaahi puleʻanga nāunauʻia ko ʻení.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:50–53 . Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi pe ko e hā e ʻulungaanga ʻokú ne fakafeʻungaʻi ha taha ke ne maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi ha niʻihi ʻo e kau akó ke nau hiki ʻi he palakipoé e ngaahi ʻulungaanga ko ʻení ʻi lalo ʻi he “Nāunau Fakasilesitialé”.

  • ʻOkú ke pehē ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e maʻu ha fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí mo tui ki Hono huafá (veesi 51)? (ʻE lava ke kau ʻi he ngaahi talí hono maʻu ha fakamoʻoni ʻi ha fakahā fakafoʻituitui ko Sīsū Kalaisí ko e Fakamoʻuí ia pea ngāue ʻo fakatatau mo e fakamoʻoni ko iá.)

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e ongo kupuʻi lea “fakatatau ki he fekaú” (veesi 51) mo e “ʻi heʻenau tauhi ʻa e ngaahi fekaú” (veesi 52) ki he talangofua ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ouau ʻo e ongoongoleleí ne fakamatalaʻi ʻi he veesi 51.

  • ʻOku lava fēfē ha taha ʻo “ikuna ʻi he tuí” (veesi 53)? (ʻOku kau ʻi he ikuna ʻi he tuí ʻa e ikunaʻi e ngaahi ʻahiʻahí mo e ngaahi angahalá ʻi hono fakamālohia ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí mo kātekina faivelenga e ngaahi faingataʻá.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e “fakamaʻu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e talaʻofá” (veesi 53)? (Tokoni ke mahino ki he kau akó ko e Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá ko e Laumālie Māʻoniʻoní ia. ʻOku fakamaʻu kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni ʻo e Talaʻofá ʻi he taimi ʻoku fakamoʻoniʻi ai ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻa e ngaahi ouau kuo tau maʻú, pe fakamoʻoniʻi ki he Tamai Hēvaní kuo fakahoko lelei ia pea kuo tau tauhi faivelenga ʻetau ngaahi fuakavá.)

Vakai ki he lisi ʻi he palakipoé, pea fehuʻi ki he kau akó pe te nau fakamatalaʻi fakanounou fēfē ʻa e meʻa kuo pau ke tau fai ke maʻu ai ʻa e nāunau fakasilesitialé. Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé: Ke maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé, kuo pau ke tau maʻu ha fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi, maʻu e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí pea ikunaʻi e angahalá mo e ʻahiʻahí ʻo fakafou ʻi he tui kia Sīsū Kalaisi.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:54–68, ʻo fekumi ki he ngaahi tāpuaki ʻe foaki ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kau akó ke lipooti ʻa e meʻa naʻa nau akó. Mahalo ʻe fie maʻu ke ke fakamatalaʻi ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “siasi ʻo e ʻUluaki Fānaú” ʻi he veesi 54 ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku nau feʻunga ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá, pe hakeakiʻí (vakai, Joseph Fielding Smith, Doctrines of Salvation, comp. Bruce R. McConkie [1955], 2:41–42).

  • Ko e fē ʻi he ngaahi tāpuaki ko ʻení ʻoku ʻuhingamālie taha kiate koé, pea ko e hā hono ʻuhingá?

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:69–70. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi pe naʻe fakamatalaʻi fēfē ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé.

Fakamatalaʻi ange ʻoku ʻuhinga ʻa e kupuʻi lea “kau tangata angatonu” ʻi he veesi 69 ki he kau tangata mo e kau fefine ʻoku nau feinga ke moʻui angatonu ka ʻoku ʻikai ke nau haohaoa lolotonga ʻenau moʻui fakamatelié.

  • Ko e hā ʻoku akoʻi ʻi he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e founga ʻoku tau taau ai ke maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e tokāteline ko ʻení ʻi he palakipoé: Te tau toki lava pē ʻo haohaoa ʻia Sīsū Kalaisi.)

Vahevahe hoʻo fakamoʻoni neongo ʻoku ʻikai fakahaohaoaʻi kitautolu ʻi heʻetau ngaahi feinga lelei taha ke tauhi kotoa e ngaahi fekaú, ka ʻoku tokoni ʻetau ngaahi ngāué ke tau maʻu ʻa e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí pea ke fakamaʻa ʻe Heʻene “fakalelei haohaoá” (T&F 76:69).

  • ʻE poupouʻi fēfē kitautolu ʻe hono maʻu ha mahino ki he tokāteline ko ʻení ʻi heʻetau feinga ki he hakeakiʻi ʻi he puleʻanga fakasilesitialé?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:71–80

ʻOku fakahā kia Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻa e kakai te nau maʻu ʻa e nāunau fakatelesitialé

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:71. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa hoko naʻe fakahā kia Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoní.

  • ʻOku fakafehoanaki fēfē nai e nāunau ʻo kinautolu ʻi he puleʻanga fakatelesitialé ki he nāunau ʻo kinautolu ʻi he puleʻanga fakasilesitialé?

Fakamatalaʻi ange ʻe toetuʻu ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ha ngaahi sino fakasilesitialé mo ha ngaahi tāpuaki lahi ange ʻiate kinautolu ʻoku nau maʻu ha ngaahi sino fakatelesitiale, ʻo hangē pē ko e maama ange ʻa e laʻaá ʻi he māhiná.

Kole ki he kau akó ke nau lau mo hanau hoa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:72–80 pea aleaʻi ʻa e founga ʻoku kehe ai ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu e nāunau fakatelesitialé meiate kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé. Hili ha taimi feʻunga, fakaafeʻi e kau akó ke nau fakamatalaʻi e ngaahi faikehekehe naʻa nau maʻú. Hiki ʻenau talí ʻi he palakipoé ʻi he kōlomu “Nāunau Fakatelesitialé.”

Fakamahinoʻi ʻa e ongo kupuʻi lea “ko kinautolu ʻeni naʻe mate taʻe ʻi ai ʻa e fonó” ʻi he veesi 72 mo e “ʻa ia naʻe ʻikai te nau maʻu ʻa e fakamoʻoni ʻo Sīsuú ʻi he kakanó, ka naʻa nau toki tali ia ki mui” ʻi he veesi 74, pea fakamatalaʻi ange ʻe lava ke ʻuhinga ʻeni kiate kinautolu naʻe ʻikai ke nau tali e ongoongoleleí ʻi māmani ka naʻa nau moʻui angatonú, kae pehē foki kiate kinautolu naʻe teʻeki ke nau fanongo ki he ongoongoleleí. Ke tokoni ke mahino lelei ange ki he kau akó ʻa e ʻuhinga ʻo e ongo kupuʻi lea ko ʻení, fakaafeʻi ke nau vakai ki he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:7–8, pea fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e ongo veesi ko ʻení.

  • Ko e hā naʻe fakamahinoʻi ʻe he ʻEikí ʻi he ongo veesi ko ení fekauʻaki mo kinautolu ne nau pekia teʻeki haʻanau ʻilo ki he ongoongoleleí? (Ko kinautolu “naʻa nau mei tali ia ʻaki honau lotó kotoa” [T&F 137:8] kapau naʻa nau maʻu ʻa e faingamālié te nau maʻu ʻa e puleʻanga fakasilesitialé.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e kupuʻi lea “naʻe fakakuihi ʻe he olopoto ʻo e tangatá” ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:75? Ko e hā ha ngaahi founga ʻe lava ke fakakuihi ai e kakaí ʻe he olopoto ʻo e tangatá?

  • ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa e kupuʻi lea “ko kinautolu ʻeni ʻoku ʻikai ke nau toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú” ʻi he veesi 79?

  • Kapau ʻe maʻu ʻe ha taha ʻoku ʻikai ke loto-toʻa ʻi heʻene fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí ʻa e nāunau fakatelesitialé, ko e hā ʻa e moʻoni ʻoku fakahaaʻi mai heni fekauʻaki mo kinautolu ʻoku nau loto-toʻa ʻi heʻenau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí? (ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ha tefitoʻi moʻoni ʻoku faitatau mo ʻení: Kapau ʻoku tau loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí, te tau maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé.)

Ke tokoni ke mahino ki he kau akó hono ʻuhinga ke loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí, fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī (1915–1985) ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá:

ʻĪmisi
ʻEletā Bruce R. McConkie

“Ke loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsuú, ko e tui ia ʻi he loto fakapapau mo taʻe toe veiveiua kia Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí. …

“Ka ʻoku ʻikai ko ʻeni kotoa ia. ʻOku mahulu hake ia ʻi he tuí mo e ʻiloʻí. Kuo pau ke tau hoko ko ha kau fai ki he folofolá kae ʻikai ko ha kau fanongo pē. ʻOku mahulu hake ia ʻi he leá pē; ʻoku ʻikai ko hano fakahaaʻi pē ʻi he loungutú e tuʻunga faka-ʻOtua ʻo e Fakamoʻuí. Ko e talangofuá ia, fai pau, mo e māʻoni’oni fakafoʻituituí. …

“ʻOku ʻuhinga e loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni kia Sīsuú ke … ‘kātaki ki he ngataʻangá.’ (2 Nīfai 31:20.) Ko hono moʻui ʻaki ia ʻetau tui fakalotú, fai e meʻa ʻoku tau malanga ʻakí, pea tauhi mo e ngaahi fekaú.” …

“Ke toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú ko hono taukaveʻi ia e tafaʻaki ʻa e ʻEikí ʻi he kaveinga kotoa pē. … Ko e fakakaukau ia ʻo hangē ko Iá, tui ki he meʻa ʻokú Ne tui ki aí, lea ʻaki e meʻa naʻá Ne mei folofola ʻakí pea mo fai e meʻa naʻá Ne mei fai ʻi ha tūkunga tatau pē. Ko e maʻu ia ha fakakaukau tatau mo Kalaisi pea hoko ʻo taha mo Ia ʻo hangē ko ʻEne taha mo ʻEne Tamaí” (Bruce R. McConkie, “Be Valiant in the Fight of Faith,” Ensign, Nov. 1974, 35).

  • Fakakaukau ki ha taha ʻokú ke pehē ʻoku loto-toʻa ʻi heʻene fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí. Ko e hā e ngaahi ʻulungaanga mo e ngāue ʻokú ne fakahaaʻi ʻa ʻene loto-toʻá?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakakaukau pe ʻoku nau loto-toʻa fēfē ʻi heʻenau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí. Fakaafeʻi e kau akó ke nau fili ha meʻa ʻe taha te nau fai ke nau loto-toʻa ange ai ʻi heʻenau fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:81–112

ʻOku fakahā kia Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻa e kakai te nau maʻu ʻa e nāunau fakatilesitialé

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:81–83, 101, 103. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe mamata ki ai ʻa Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni fekauʻaki mo kinautolu te nau maʻu ʻa e nāunau fakatilesitialé.

  • Ko hai te ne maʻu ʻa e nāunau fakatilesitialé? (Hiki e tali ʻa e kau akó ʻi he palakipoé ʻi lalo he kōlomu “Nāunau Fakatilesitialé.”)

Fakaafeʻi e kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:84–85, 104–106, pea fekumi ki he meʻa ʻe hoko ki he kau faiangahalá kimuʻa pea toki lava ke nau maʻu ʻa e nāunau fakatilesitialé.

  • Ko e hā e meʻa ʻe hoko ki he kau faiangahalá kimuʻa pea toki lava ke nau maʻu ʻa e nāunau fakatilesitialé?

Fakamatalaʻi ange koeʻuhí naʻe ʻikai ke nau fakatomala ʻi he moʻui fakamatelié, ko kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e nāunau fakatilesitialé te nau mamahi ʻi heʻenau ngaahi angahalá ʻi “heIi” (T&F 76:84, 106; vakai foki, T&F 19:4–12). ʻOku ʻuhinga ʻa e helí ʻi he ngaahi veesi ko ʻení ki he fale fakapōpula ʻo e ngaahi laumālié, ka ʻoku ʻikai ke ʻuhinga ia ki he tuʻunga fakaʻosi ʻo e kau faiangahalá. ʻI he fakaʻosinga ʻo e Nofo Tuʻí, ʻe ʻomi ʻa e kakai ko ʻení ʻi he Toetuʻu ʻa e kau taʻeangatonú pea te nau maʻu ʻa e puleʻanga fakatilesitialé.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:109–111. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa ʻe hoko ʻi he taimi ʻe omi ai ʻa kinautolu te nau maʻu ʻa e nāunau fakatilesitialé ki he ʻao ʻo e ʻOtuá ke fakamāuʻí. Fakaafeʻi e kau akó ke lipooti e meʻa ʻoku nau maʻú.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:9. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki ha toe meʻa te tau lava ʻo ako fekauʻaki mo e founga ʻe fakamaauʻi ai kitautolú.

  • Ko e hā e tokāteline te tau lava ʻo ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e meʻa ʻe makatuʻunga mei ai ʻa e nāunau te tau maʻú? (Hili e tali ʻa e kau akó, hiki ʻa e tokāteline ko ʻení ʻi he palakipoé: ʻE makatuʻunga ʻa e nāunau te tau maʻú mei heʻetau ngāué mo e ngaahi holi hotau lotó.)

  • ʻE tokoni fēfē hono maʻu ha mahino ki he moʻoni ko ʻení ki heʻetau feinga ke hoko ko ha kakai fakasilesitialé?

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:113–19

ʻOku fakamatalaʻi ʻe Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni ʻa e founga ʻe lava ke maʻu ai ʻe he niʻihi kehé ʻa e ʻilo naʻá na maʻu ʻi he fakahaá

Fakanounouʻi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:113–119 ʻaki hano fakamatalaʻi ange naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita mo Sitenei Likitoni hili hono fakamatalaʻi ʻa e meʻa-hā-mai ko ʻení, ne fekauʻi kinaua ʻe he ʻEikí ke ʻoua ʻe tohi ʻa e meʻa kotoa pē kuo fakahā kiate kinauá. Naʻa nau toe fakamatalaʻi foki ʻe lava ʻe he niʻihi kehé ʻo maʻu ʻa e ʻilo ne na maʻú ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Vahevahe ange hoʻo fakamoʻoni ki he ngaahi moʻoni naʻe akoʻi ʻi he lēsoni ko ʻení. Fakaʻosi ʻaki hono tohi ʻa e foʻi lea Kamata, Tuku, mo e Hokohoko atu ʻi he palakipoé, pea ʻeke ki he kau akó ke nau fakakaukau pe ko e hā ʻa e meʻa te nau kamata, tuku pe hokohoko atu hono faí koeʻuhí ko e meʻa kuo nau ako mei he lēsoni ʻo e ʻaho ní.