‘Inisititiuti
Lēsoni 12: Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29


Lēsoni 12

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29

Talateú mo e Fakahokohoko ʻo e Ngaahi Meʻa Ne Hokó

Naʻe ʻamanaki ha kau mēmipa ʻo e Siasí, ʻi Sepitema 1830 kimuʻa pea fakahoko ʻa e konifelenisi hono ua ʻa e Siasí ʻi Feieti, Niu ʻIoké, ʻe vave pē ke fakahoko ʻa e ngaahi kikite ʻi he Tohi ʻa Molomoná fekauʻaki mo Saione pea mo hono tānaki fakataha ʻo e kakai fili ʻa e ʻOtuá. Naʻe fakataha ha kulupu ko ha kaumātuʻa ʻe toko ono mo ha kau mēmipa kehe ʻo e Siasí ʻe toko tolu, pea fehuʻi ki he ʻEikí fekauʻaki mo e ngaahi kikite ko ʻení. Naʻe maʻu ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e fakahā naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29, ko e tali ki heʻenau fehuʻí. Naʻe akonaki ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻi he fakahā ko ʻení fekauʻaki mo hono tānaki fakataha ʻo e kakai fili ʻa e Fakamoʻuí kimuʻa ʻi Heʻene Hāʻele ʻAngaua Maí, pea mo hotau huhuʻi mei he Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.

Sune–ʻOkatopa 1830 Naʻe fakahā atu ʻe Siosefa Sāmita ʻa e Mōsese 1–5 ʻi heʻene ngāue ki hono liliu fakalaumālie ʻa e ngaahi vahe kimuʻa ʻo Sēnesí.

ʻAokosi–Sepitema 1830Naʻe puputuʻu ‘a e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he ngaahi fakahā ne lau ʻe Hailame Peisí.

Sepitema 1830Naʻe maʻu ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29.

Sepitema 1830Naʻe maʻu ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 28 (ngalingali ʻi he hili hono maʻu ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29).

ʻAho 26–28 ʻo Sepitema 1830 Naʻe fakahoko ʻa e konifelenisi hono ua ʻa e Siasí ʻi Feieti, Niu ʻIoke.

ʻOkatopa 1830 Naʻe mavahe atu ʻa ʻŌliva Kautele mo hono ngaahi kaungā ngāue faifekaú ke ngāue ki he kau Leimaná.

Ngaahi Fokotuʻu ki hono Akoʻí

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:1–29

ʻOku tānaki fakataha ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e kakai filí ʻi he teuteu atu ki Heʻene Hāʻele ʻAngaua Maí

Hiki e ngaahi lea ko ʻení he palakipoé kimuʻa pea kamata e kalasí: faingataʻá mo e fakaʻauhá.

Fakaafeʻi e kau akó ʻi he kamata ʻa e kalasí ke nau fakamatalaʻi e founga ʻe lava ke fakaʻaongaʻi ai e ongo foʻi lea ko ʻení ke fakamatalaʻi ʻa hotau kuongá ni mo e ngaahi ʻaho ʻo aʻu ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.

Fakamahinoʻi ange neongo ʻoku ongoʻi hohaʻa ha kakai ʻe niʻihi ko e ngaahi faingataʻa mo e fakaʻauha ʻoku hoko pea ʻe hoko ʻi he māmaní, kuo fakahā ʻe he ʻEikí e ngaahi moʻoni te ne tataki mo tokoniʻi kitautolu lolotonga e ngaahi taimi faingataʻa ko ʻení. Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau kumi ʻi heʻenau ako ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29 ki he ngaahi moʻoni ʻa ia ʻoku nau akoʻi mai ʻa e meʻa kuo pau ke tau fai ke tau malu mo mateuteu ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e faingataʻá mo e fakaʻauhá.

Fakamatalaʻi ange naʻe fakataha atu ha kaumātuʻa ʻe toko ono mo ha kau mēmipa kehe ʻo e Siasí ʻe toko tolu ʻi Sepitema 1830, kimuʻa pē pea fai ʻa e konifelenisi ʻa e Siasí ʻi Feieti, Niu ʻIoké, ke aleaʻi ha ngaahi kaveinga kehekehe pē ʻo kau ai ʻa e hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví mo e kikite kau ki he hā mai ʻa Saioné (vakai, ʻĪsaia 52:8; 3 Nīfai 16:18; 21:22–24.) Naʻa nau lotua fakataha ʻa e ngaahi kaveingá ni, pea naʻe tali mai ʻe he ʻEikí ʻo fakafou ʻi he fakahā kia Siosefa Sāmita naʻe lekooti ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:1–3. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi e meʻa naʻe folofola ʻa e ʻEikí te Ne fai maʻa Hono kakaí.

  • Ko e hā naʻe folofola ʻe he ʻEikí te Ne fai maʻa Hono kakaí?

Fakahā ki he kau akó ha fakatātā ʻo ha motuʻa moa ʻokú ne tānaki hono fanga ʻuhikí.

ʻĪmisi
Kuo Tuʻo Fiha
  • ʻOku hoko fēfē ʻa e ʻEikí ʻo hangē ko ha motuʻa moa ʻokú ne tānaki hono fanga ʻuhikí ʻi hono lalo kapakaú? (ʻOku feinga ʻa e ʻEikí ke tānaki mo maluʻi kitautolu koeʻuhí ko ʻEne ʻofa kiate kitautolú.)

  • Ko e hā ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻoku lava ke tau ʻiloʻi mei he veesi 2 fekauʻaki mo e meʻa kuo pau ke tau fai ke lava ʻo tānaki kitautolu ʻe he Fakamoʻuí? (Neongo ʻe ala fakaʻaongaʻi ʻe he kau akó ha ngaahi lea kehe, ʻoku totonu ke nau ʻiloʻi ʻi heʻetau fanongo ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí, loto-fakatōkilalo, mo tangi ki he ʻOtuá ʻi he lotú, ʻe tānaki mo maluʻi kitautolu ʻe he Fakamoʻuí. Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé.)

  • Ko e ʻuhinga ki he hā ʻa e “fanongo” ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí?

  • Ko e hā ha ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke maluʻi kitautolu mei ai ʻi hotau kuongá ni?

Fakaafeʻi ha toko ua ʻi he kau akó ke na taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:3-8, pea kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai ʻo kumi ki he meʻa naʻe ui ʻe he ʻEikí ki he kaumātuʻá ke nau faí.

  • Fakatatau ki he veesi 4, 7–8, ko e hā naʻe fekau ʻe he ʻEikí ki he kaumātuʻá ke nau faí? (Fakahā ʻa e ongoongoleleí ke tānaki e kakai fili ʻa e ʻEikí.)

Fakamatalaʻi ange naʻe tokosiʻi ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he taimi naʻe ʻomi ai ʻa e fakahā ko ʻení pea naʻe fekauʻi ʻa e Kāingalotú ke nau tānaki ki ha “potu pē ʻe taha” (T&F 29:8). Ka neongo ia, ʻi he tupu ʻa e Siasí, naʻe fekau ʻe he ʻEikí e Kāingalotú ke nau nofomaʻu ʻi honau fonuá pea tānaki ki honau takitaha feituʻu. ʻOku tau tānaki fakataha he ʻahó ni ʻi he ngaahi siteiki ʻo Saione ʻoku tau nofo aí.

  • Fakatatau ki he veesi 7, ʻoku fakamatalaʻi fēfē ʻe he ʻEikí ʻa e kakai filí?

Fakaafeʻi ʻa e kau akó ke nau kumi ke ʻiloʻi ʻa e tokāteline ʻoku akoʻi ʻi he veesi 8 fekauʻaki mo e ʻuhinga ʻoku tānaki ai ʻe he ʻEikí ʻEne kakai filí. (ʻOku totonu ke ʻiloʻi ʻe he kau akó ʻoku tānaki ʻe he ʻEikí ʻa e kakai filí koeʻuhí ke nau lava ʻo mateuteu ʻi he meʻa kotoa pē ki he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá mo e fakaʻauha ʻe hoko mai ki he kau angahalá. Hiki ʻa e tokāteline ko ʻení ʻi he palakipoé.)

  • ʻOkú ke pehē ʻoku ʻuhinga ki he hā ʻa e “mateuteu ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē” (veesi 8)?

  • Ko e hā hono ʻuhinga ʻokú ke pehē ʻe lava ke tokoni ʻa e tānaki fakataha mo e Kāingalotu kehé ke teuteuʻi kitautolu ki he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá?

  • Ko e fē ha ngaahi feituʻu ʻoku tau tānaki fakataha ki ai ko e Kāingalotu ʻi he kuongá ni, ʻa ia ʻe tokoni mai ke tau mateuteu ki he faingataʻá?

Fakamatalaʻi fakanounou e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:9–13 ʻaki hono fakamatalaʻi naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻi he ngaahi vēsí ni te Ne toe hāʻele mai ʻi he “mālohi mo e fuʻu nāunau lahi” (veesi 11), pea ʻe tutu ʻa e kau angahalá ʻi Heʻene hāʻele maí, pea ʻe nofo fakataha ʻa e kau māʻoniʻoní mo Ia ʻi he māmaní ʻi ha taʻu ʻe taha afe.

Kole ki he kau akó ke nau lau fakalongolongo ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:14–21, ʻo kumi ki he ngaahi faingataʻa ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí. Fakamatalaʻi ange kimuʻa pea lau ʻe he kau akó, ʻe hoko ʻa e konga lahi ʻo e meʻa ʻoku fakamatalaʻi ʻi he veesi 18–21 ki he kau tau angahala te nau tānaki fakataha ʻo fakafepaki ki ʻIsileli ʻi he tau fakaʻosi ʻo e ʻAmaketoné (vakai, T&F 29:21; vakai foki ki he ngaahi ʻuluʻi tohi ʻo e vahé ʻi he ʻIsikeli 36–39 pea ʻi he Sakalaia 12–14). Kole ki ha niʻihi tokosiʻi ʻi he kau akó ke nau lipooti e meʻa ne nau maʻú.

  • Ko e hā ʻa e ʻuhinga te ke fie tānaki fakataha ai ko e kakai fili ʻa e Fakamoʻuí ʻi he taimi ʻoku hoko ai e ngaahi faingataʻá ni?

Fakamatalaʻi ange, neongo ʻe tānaki fakataha ʻa e kakai filí pea teuteuʻi ki he ngaahi faingataʻa ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí, ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻeni te nau hao ai mei he ngaahi faingataʻa kotoa pē. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e lea ko ʻeni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá (1805–1844), ʻa ia naʻá ne fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻe uesia ai ha niʻihi ʻo e kau māʻoniʻoní ʻi he ngaahi meʻa ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí:

ʻĪmisi
Palōfita ko Siosefa Sāmitá

“Ko e fakakaukau hala ia ʻa e pehē ʻe hao ʻa e Kāingalotú mei he ngaahi fakamāú kotoa, kae mamahi ʻa e kau angahalá; he ʻoku moʻulaloa ʻa e kakano kotoa pē ke mamahi, pea naʻa mo e ʻkau māʻoniʻoní foki ʻe ʻikai te nau meimei hao’ [vakai, T&F 63:34]; ka neongo ia ʻe ʻi ai ha Kāingalotu tokolahi ʻe hao, koeʻuhí he ʻe moʻui ʻa e kakai angatonú ʻi he tuí [vakai, Hapakuki 2:4]; ka ʻe kei ʻi ai pē ha kakai māʻoniʻoni ʻe niʻihi ʻe moʻulaloa ki he mahamahakí, ki he ngaahi meʻa fakamamahí, mo e alā meʻa pehē, koeʻuhí ko e vaivai ʻo e kakanó, neongo ia ʻe kei fakahaofi kinautolu ʻi he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá” (Ko e Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita [2007], 290‑91).

Fakamoʻoni ange kapau te tau fili ke tānaki fakataha mai ki he ʻEikí, te tau mateuteu ai ki he faingataʻa mo e fakaʻauha ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:17 pea kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi ki he meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ʻe ʻikai ke nau fakatomala mo fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí.

  • Fakatatau ki he veesi 17, ko e hā e meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ʻe ʻikai ke nau fakatomala mo fanongo ki he leʻo ʻo e ʻEikí? (Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé ʻi he hili hono ʻomai e tali ʻa e kau akó: ʻE ʻikai fakamaʻa kitautolu ʻe he taʻataʻa fakalelei ʻo e ʻEikí ʻo kapau heʻikai ke tau fakatomala mo fanongo ki Hono leʻó.)

  • Ko e hā ha ngaahi sīpinga ʻo e founga ʻe lava ke tau fanongo ai ki he leʻo ʻo e ʻEikí? (ʻE lava ke kau he ngaahi talí ʻa e ngaahi meʻá ni, muimui ki he palōfita moʻuí, ako e folofolá, mo muimui ki he ngaahi ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.)

  • Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi nunuʻa ʻo e ʻikai ke fakamaʻa kitautolu ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí?

Fakamatalaʻi fakanounou e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:22–29 ʻaki hono fakamatalaʻi naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ʻa e meʻa ʻe hoko ʻi he ngataʻanga ʻo e Nofo Tuʻí, ʻo kau ai e Toetuʻu ʻa e kau pekiá mo e Fakamaau Fakaʻosi ʻo e kau māʻoniʻoní mo e kau angahalá. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi ʻa e fakamatala ki he Fakamaau Fakaʻosí ʻi he veesi 27.

  • Ko e hā e meʻa ʻe hoko kiate kinautolu kuo fakamaʻa ʻenau ngaahi angahalá? Ko e hā e meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku teʻeki ke fakamaʻa pea kei moʻua ʻi heʻenau ngaahi angahalá?

Fakamoʻoni ange ko e teuteu mahuʻinga taha ki he Hāʻele ʻAngaua Mai ʻa Sīsū Kalaisí mo e Fakamaau Fakaʻosí ʻe lava ke fai ʻe ha taha, ko e fanongo ki he Fakamoʻuí, fakatomala, pea fakamaʻa mei he angahalá.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau toe lau fakalongolongo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:4, 7. Tataki e tokanga ʻa e kau akó ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe tolu ʻoku hiki he palakipoé, pea fehuʻi ange:

  • Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai e fekau ʻa e ʻEikí ke fakahā ʻa e ongoongoleleí mo tokoni ki hono tānaki ʻEne kakai filí, ʻo fakatatau ki he ngaahi moʻoni ko ʻení?

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakalaulauloto ki he meʻa te nau lava ʻo fai ke tānaki fakataha kinautolu ki he Fakamoʻuí, pea ke tokoniʻi foki mo e niʻihi kehé ke nau tānaki ki he Fakamoʻuí mo Hono Siasí. Poupouʻi kinautolu ke nau ngāue ʻo fakatatau ki ha faʻahinga ueʻi pē te nau maʻu.

Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:30–50

ʻOku fakahā ʻe he Fakamoʻuí kuó Ne huhuʻi kitautolu mei he Hingá pea ʻokú Ne ʻomi maʻatautolu e fakamoʻui mei heʻetau ngaahi angahalá

Fakamanatu ki he kau akó naʻe ʻomai e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29 ko e tali ki ha kulupu tokosiʻi ʻo ha kaumātuʻa mo ha kau mēmipa kehe ʻo e Siasí naʻa nau fakataha atu ke aleaʻi ha ngaahi kaveinga fakatokāteline, ʻo kau ai ʻa e Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví. Naʻe kehekehe ʻa e fakakaukau ha niʻihi ʻi he kulupú fekauʻaki mo e maumaufono ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he ngoue ko ʻĪtení.

Hiki e foʻi lea ko e Fakatupu ʻi he palakipoé. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:30–33. Kole ange ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi pe ko e hā naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo e Fakatupú.

Ke tokoni ke mahino ange ki he kau akó e ngaahi akonaki ʻi he ngaahi veesi ko ʻení, fakamatala ange naʻe ʻi ha tuʻunga fakalaumālie ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, māmaní, mo e meʻa kotoa pē ʻi he māmaní, ʻi he hili e kakato ʻa e Fakatupú. ʻOku ʻuhinga eni naʻe ʻikai ke ʻi ha tuʻunga fakamatelie (moʻulaloa ki he maté) ʻo ʻĀtama mo ʻIvi neongo ne ʻi ai hona sino fakamatelie, pea naʻá na mei lava ʻo nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻo taʻengata. Ka neongo ia, ko ha konga ʻo e palani ʻa e Tamai Hēvaní ʻa e hoko ʻo fakatuʻasino, pe matelie, ʻa kinautolu kotoa pē naʻá Ne fakatupú, koeʻuhí ko e Hingá. Te nau toe foki ʻi he hili ʻa e Toetuʻú ki ha tuʻunga fakalaumālie—fakaesino kae taʻe-faʻamate foki.

Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:34–35. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo kumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí fekauʻaki mo ʻEne ngaahi fekaú, kau ai ʻa e fekau naʻá Ne ʻoange kia ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he Ngoue ko ʻĪtení, ke ʻoua naʻá na kai e fua ʻo e ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo koví.

  • Ko e hā ʻoku tau ako mei he ngaahi veesi ko ʻení fekauʻaki mo e ngaahi fekau kotoa ʻa e ʻOtuá, kau ai ʻa ʻEne fekau kia ʻĀtama mo ʻIvi ke ʻoua naʻá na kai ʻa e fuá?

Hiki ʻa e Ko e Hingá ʻi he palakipoé, pea fakaafeʻi ha niʻihi tokosiʻi ʻi he kau akó ke nau taufetongi ʻi hono lau leʻolahi ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:36–41. Kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai, ʻo fekumi ki he meʻa naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí kau ki he Hinga ʻa ʻĀtama mo ʻIví.

  • Ko e hā ha ngaahi nunuʻa ʻe niʻihi ʻo e Hingá? (Ko e taha ʻo e ngaahi meʻá, ʻoku tau moʻulaloa ki he mate fakalaumālie mo fakatuʻasinó koeʻuhí ko e Hingá.)

Fakamatalaʻi ange naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí ʻi he veesi 41, ne kapusi ʻa ʻĀtama mo ʻIvi mei he Ngoue ko ʻĪtení mo e ʻao ʻo e ʻEikí koeʻuhí ko ʻena maumaufonó. ʻOku ui ʻa e mavahe mei he ʻao ʻo e ʻOtuá ko e mate fakalaumālie. ʻE toetuʻu pea ʻomi ʻa e kakai kotoa pē ki he ʻao ʻo e ʻOtuá ke fakamaauʻi, koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻE kapusi ki tuʻa mei he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻa kinautolu ne nau angatuʻu ʻiloʻilopau ki he moʻoní, pea te nau aʻusia ha mate fakalaumālie hono ua.

Hiki e foʻi lea ko e Fakalelei ʻi he palakipoé. Fakaafeʻi ha tokotaha ako ke ne lau leʻolahi e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:42–45, pea kole ki he kalasí ke nau muimui ki ai ʻo fekumi ki he meʻa naʻe folofola ʻa e ʻEikí te Ne fai maʻa ʻĀtama mo Hono hakó. Kole ki ha niʻihi tokosiʻi ʻi he kau akó ke nau lipooti ʻa e meʻa ne nau maʻú.

  • Fakatatau ki he veesi 42–43, ko e hā ʻoku ʻomi ʻe he Fakamoʻuí kiate kinautolu ʻoku nau tui kiate Ia mo fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá? (Hiki ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he palakipoé ʻi he hili hono ʻomai e tali ʻa e kau akó: ʻOku ʻomi ʻe Sīsū Kalaisi ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí, ʻa e fakamolemolé mo e moʻui taʻengatá kiate kinautolu kotoa ʻoku nau tui kiate Ia mo fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá.)

  • Fakatatau ki he veesi 44–45, ko e hā e meʻa ʻe hoko kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá?

Fakamatalaʻi fakanounou e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:46–50 ʻaki hono fakamatalaʻi naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí, kuo huhuʻi foki ʻo fakafou ʻi Heʻene Fakaleleí ʻa e fānau īkí mo kinautolu ʻoku ʻikai mahino ki ai ha meʻá, he ʻoku ʻikai lava ke ʻekeʻi meiate kinautolu ʻenau angahalá.

Fakamoʻoni ange, te tau lava kotoa ʻo takitaha ikunaʻi ʻa e mate fakasinó ʻo fakafou ʻi he Toetuʻú, koeʻuhí ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Te tau lava foki ʻo ikunaʻi e mate fakalaumālié, ʻo fakafou ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, kapau te tau fakatomala mei heʻetau ngaahi angahalá pea fanongo ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí.

Fakaafeʻi e kau akó ke nau fakaʻaongaʻi ʻa e meʻa kuo nau ako he ʻaho ní, ʻaki ʻenau fili ke fanongo ki he leʻo ʻo e Fakamoʻuí, fakatomala mei heʻenau ngaahi angahalá, pea tānaki fakataha mai kiate Ia.